Іі блок сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері және олардың зерттелу тарихы

Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері тұрлаулы мүшелер арқылы берілген сөйлемдегі ойды орны, мақсаты, уақыты, обьектілік тұрғыдан, сондай-ақ түр-түс, сын-сапа жағынан толықтырады. Оларға қосымша мән беріп, сөйлемді кеңейтеді, оның мазмұнын толықтай ашып тұрады. Олар, әдетте, тұрлаулы мүшелерге бағынады. Кейде бір-біріне де бағынуы мүмкін. Толықтауыш пен пысықтауыш үнемі баяндауышқа тәуелді болса,ал анықтауыш көбінесе бастауышқа бағына байланысады.

Жалпы тюркологиялық және қазақ тіл білімінде жай сөйлем синтаксисі, оның ішінде сөйлем мүшелерінің әрқайсысы арнайы зерттеу обьектісі ретінде қаралып келді. Көп жағдайларда тұрлаулы мүшелерге назар көбірек аударылды.

Түркі тілдерінде бірқатар ғалымдар тұрлаусыз мүшелерді нысанға алып, өз еңбектерінде қарастырып отырды. Белгілі ғалым М.А.Казам-Бек өз еңбегінде: “Все слова выражающая второстепенные идеи, в каждом языке разделяются на три главная отделения: определительный, качественная и обстоятельственная”,- деп тұрлаусыз мүшелерді бөледі. В.И.Вербицскийдің редакторлығымен жарық көрген “Грамматика Алтайского языка” еңбегінде тұрлаусыз мүшелерді анықтауыш және толықтауыш деп жіктейді. Сондай-ақ көрнекті тюрколог ғалымдар Н.К.Баскаков, И.Я.Батманов, В.Н.Богородицский, Н.П.Дыренкова, А.П.Поцелуевский, Г.Д.Санжеев және тағы басқалары толықтауыш пен анықтауышқа ғана көңіл бөледі де, пысықтауышты мүлде елеусіз қалдырады. Ғалым И.Я.Батманов “Краткое введение в изучение языка” деген еңбегінде пысықтауышты толықтауыш аясында берсе, В.А.Богородицский пысықтауышты анықтауыштың ішінара түрлері етіп көрсетеді . М.З.Закиев те сөйлем мүшелерін тұрлаулы, тұрлаусыз деп бөліп, тұрлаусыз мүшелерді конкретизирующий член, пояснительный член және модальный член деп үшке бөледі.

Қазақ тілінде тұрлаусыз мүшелер жайында көптеген еңбектердің жарыққа шығуына сәйкес қазақ ғалымдарының үлесі зор деп айтуға болады. Сөйлем мүшелеріне ғылыми талдау жасаған ғалымдардың ішінде А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, Х.Басымов, І.Бәйтенов, Ә.Ермеков, Ш.Сарыбаев, С.Жиенбаев, М.Балақаев, Т.Қордабаев, М.Томанов, Р.Әмір, Т.Сайрамбаевтар құнды пікір білдірді. Олардың кейбіреулері сөйлем мүшелерінің ғылыми жүйеленуіне назар аударса, басқа ғалымдар олардың жасалу жағына басым көңіл бөлген.

Сөйлем мүшелеріне байланысты, оның ішінде тұрлаусыз сөйлем мүшелеріне қатысты қазақ тіл біліміндегі алғашқы толық, жан-жақты деректерді А.Байтұрсынов еңбектерінен аламыз. Ұлы ғалым тұрлаусыз мүшелер, олардың түрлері, әр мүшенің грамматикалық белгілері мен орналасу тәртібі, қай сөз таптарынан болатындығын ХХ ғасырдың басында-ақ сипаттап кеткен. Қазақ тіл білімінде шоқтығы биік тұратын А.Байтұрсыновтың мейілінше ықшамды, сондай-ақ ұғымға да, тілге де жеңіл бұл тұжырымдары ешбір өзгеріссіз күні бүгінге дейін синтаксис жайында жазылған барлық еңбектерде қолданылып келеді (14,282). Профессор Қ.Жұбанов тұрлаусыз мүшелерді біріктіріп, оларға Айқындауыш деген жалпы атау береді. “Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер” атты еңбегінде: “Сөйтіп, жаңа грамматикаларда анықтауыш, толықтауыш делінген категориялар мағынасына қарай жіктеуден туған емес, сөздердің бір-бірімен байланысу амалына, екінші сөзбен айтқанда, сыртқы белгісіне қарай ғана жіктелгеннен туған топтар”,- дей отырып (31,211), тұрлаусыз мүшелерді айқындауыш деп атайды. Айқындауышты жалғаулы толықтауыш, жалғаусыз анықтауыш деп екіге бөледі. Ал пысықтауышты ескермейді. Олардың бұлайша жіктелуін төменде былай түсіндіреді: “Біз мағынасына қарай айқындауыш деп бір бөліп алып, онан кейін, сол айқындауышты формасына қарай тағы да, тарау-тарауға айырып отырмыз. Формасына қарай алынған тарау-тараудың әрқайсысын оның ар жағында мағынасына қарай тағы да жік-жікке айырып отырмыз. Сөйтіп, біздің топтарымыз тілдің баспалдақтап өсетіндігіне лайық түрде сатылы топтастыру болып отыр” (31,205). Бұл жерде Қ.Жұбанов сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін анықтауда тұлғалық принципті басшылыққа алады.

Отызыншы жылдары С.Аманжоловтың сөйлем мүшелеріне байланысты мақалалары мен “Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы” деген еңбегі жарыққа шықты. Бұл еңбектерде автор сөйлем мүшелерінің тек жасалу жағына ғана емес, олардың қалыптасу мәселелеріне де біршама назар аударды. Тұрлаусыз мүшелерді анықтауыш деп атайды. Бір ғана анықтауыш мүшелердің аясына оның түрлері деп толықтауыштың да, пысықтауыштың да жекелеме түрлерін жинақтап береді. Тек толықтауыш, пысықтауыш деген терминдерді қолданбайды. Кейіннен 1939 жылғы және одан кейінгі шыққан еңбектерінде де тұрлаусыз мүшелерді Ахмет Байтұрсынов ұсынған мүшелермен жалғастырғандығын көруге болады ( 14 ,80).

Сөйлем мүшелерінің кейбір түрлеріне қатысты С.Жиенбаев, Х.Басымов, Ә.Ермеков, Ш.Сарыбаев сынды ғалымдарымыз 30-40 жылдары аралығында бірталай еңбектер қалдырды. Олар бұл зерттеулерінде сөйлем мүшелерінің теориялық мәселелерімен қатар, әдістемелік жағына да назар аударды. Солардың ішінде Ш.Сарыбаев “Халық мұғалімі” журналында жарық көрген “пысықтауыш пен пысықтауыш мәселесіне” деген мақаласында: “Біздің кейбір грамматикалық терминдеріміз мағыналық жағынан олқы болғанмен, сол грамматикалық категорияның аз да болса форма жағын білдіреді. Сонда біз талассыз толықтауыш болып жүрген және талассыз пысықтауыш болып жүрген мүшелерді өз атымен атаймыз да, ал біресе толықтауыш, біресе пысықтауыш делініп таласқа түсіп жүрген мүшелерді сөйлем мүшелерін байланыстырып тұрған септік жалғауларының атымен барыстық мүше, шығыстық мүше, көмектес мүше дейтін боламыз”,- дейді. Ш.Сарыбаевтың сөйлем мүшелерін бұлай топтау туралы ұсынысына кезінде бірқатар ғалымдар қарсы шыққан болатын. Шынымен де автордың ұсынған терминдері қолайсыз әрі шұбалаңқы және мағынаны нақ, дәл бере алмайды.

М.Балақаев “Қазіргі қазақ тілінің” синтаксистік оқулығында: “Сөздер сөз тіркесінің құрамына ену арқылы сөйлем құраудың материалы болады да, бастауыштық-баяндауыштық (тұрлаулы), толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыштық (тұрлаусыз) қатынаста жұмсалады”,- деп нақты көрсетеді ( ,7).

Сондай-ақ тұрлаусыз мүшелер жайлы профессор М.Томанов 1967 жылғы академиялық грамматикада жазды ( 62,95). Алайда олар өте ықшам, қысқа берілген.

Р.Әмір “Жай сөйлем синтаксисі” еңбегінде тұрлаусыз сөйлем мүшелерін анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш деп саралап, әрқайсысының сұрауларын, ережелерін, мағыналық жән0е құрамдық түрлерін береді (10,36). Сөз етіп отырған тақырыпта М.Серғалиев Ш.Бектұровпен бірігіп жазған еңбекте арнайы сөз қозғаса, О.Күлкенова да бұл мәселе жөнінде өзіндік пікірлер бере білді. Бұл мәселе М.Серғалиев, А.Айғабылов, О.Күлкеновалардың журналистика факультеттеріне арналған “Қазіргі қазақ тілі” оқулығында да (1991) сөз болды.

Тұрлаусыз мүшелер, олардың теориялық мәселелері бойынша Т.Сайрамбаев біраз еңбектенді. Автор “Есім пысықтауыш”, “Сөйлем мүшелерінің теориялық мәселелері” бағдарламасында, Р.Өмірбековамен бірігіп жазған “Анықтауыш, оның кейбір жасалу жолдары” деген зерттеулерінде сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері, оларға қатысты түрлі мәселелерді айта келіп, олардың жасалуын бірнеше топқа бөліп көрсетеді

( 49,7).

Әр тұрлаусыз мүшені, оның түрлерін жеке өз алдына дербес қарау енді қолға алына бастады. Оған З.Күзекованың “Қазіргі қазақ тіліндегі мезгіл пысықтауыш”.Г.Есжанованың “Қазіргі қазақ тіліндегі тура толықтауыш”, Г.Жылқыбаеваның “Қазіргі қазақ тіліндегі етістік пысықтауыш”, Ж.Көпбаеваның “Қазіргі қазақ тіліндегі мөлшер пысықтауыш” т.б. диссертациялық жұмыстарды атауға болады.

Орыс тіл білімінде сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін зерттеуде Н.И.Греч, А.Х.Востоков, А.И.Александров, Ф.И.Буслаев,А.А.Потебня, А.А.Пешковский, В.В.Виноградов, В.М:Никитин, И.И.Мещанинов және тағы басқа көптеген ғалым-тілшілер зор үлестерін қосты. Алайда сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері жөніндегі түсінік түрлі лингвистикалық мектеп өкілдерінде бірдей болмады. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін бөлуде қандай принциптерді негізге алатындығы анықталмады, яғни көзқарастар әр түрлі болды. Орыс тіл білімі синтаксисінде жүздеген жылдар бойы тұрлаусыз сөйлем мүшелерін үш түрлі анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш деп бөлу жүзеге асырылып келді. Бірақ осы үш түрлі мүше төңірегінде қаншама дау-дамай болды. Ал пысықталушы сөздер, қимылдың белгісін білдіретіндері жартылай анықтауышқа, жартылай толықтауышқа қатысты болды.

Ф.И.Буслаев тұрлаусыз мүшелерді екі түрлі көзқараста, яғни синтаксистік қолданысына қарай және мағынасына қарай қарастырды. Синтаксистік қолданысқа қарай анықталатын топ тұрлаусыз мүшелер мен тұрлаусыз мүшелердің байланысу жолдарына тәуелді болды. Ал мағына бойынша анықталатын топ сұрақтарға байланысты болды ( 18,29).

А.А.Потебня мағынасы бойынша классификациялыу әдісіне үзілді-кесілді қарсы шыға отырып, тұрлаусыз мүшелердің үш түрлі атауынан бас тартпады. Қайта оларды формальды-грамматикалық негізге әкеп тіреді .

Ф.Ф.Фортунатов өз еңбегінде бастауыш пен баяндауыш грамматикалық сөйлемді білдіреді, ал анықтауыш, пысықтауыш, толықтауыш семантикалық сөйлем құру үшін қажет деп түсіндірсе (69,447), ал В.А.Богородицский өз зерттеуінде: “Второстепенные члены предложения распадаются на две группы: 1) собственно определения и атрибуты, указывающие признаки, существующие в предметные представлениях и в представлениях действий. Например: Это большая лошадь быстро бегает. 2) Дополнения, - деп ол да екіге бөліп қарастырған болатын.

Тұрлаусыз мүшелер жөніндегі мәселелер бойынша А.А.Шахматов та кезінде еңбек етті. Ол сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің дәстүрлі классификациясын қабылдай отырып, классификацияның басты критериі етіп тұрлаусыз мүшелерді алады. “Синтаксистік қатынастардағы сөз тіркестерінің ішкі мағыналарын білдіруші етіп тұрлаусыз мүшені негізге алу керек ( 67 ,274), - деп тұжырымдайды. А.А:Шахматовтан кейін тұрлаусыз мүшелер жайында журналдарға мақалалар көптеп жариялана бастады. Олардың ішінен неғұрлым орынды пікір білдірген Р.И.Аванесовтың, А.Б:Шапироның, С.И.Абакумовтың мақалаларын айырықша атауға болады. Кейіннен бұл мәселе М.И.Мещанинов, В.М.Никитин, В.В.Бабайцева т.б. ғалымдардың еңбектерінде сөз болды.

Сонымен сөйлем мүшелері, оның ішінде тұрлаусыз сөйлем мүшелері тіл мәдениеті, әдеби тілдің дамуы, қалыптасуымен тығыз байланысты. Олар көптеген тарихи оқиғалармен бірге дамып, біздің заманымызға жетті. Бүгінгі таңда тіл ғалымдарының көпшілігі бұл мәселеге зор маңыз беріп отырғандығы байқалады. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің кейбіреуі, олардың ішінара түрлері әлі де болса зерттей түсуді қажет етеді

Анықтауыш. Анықтауыш деп зат есімнен не болмаса заттық мағынада қолданылған мүшені анықтайтын тұрлаусыз мүшені айтады. Ол Қандай? Қай? Кімнің? Ненің? Қанша? Неше? Нешінші? деген сұрақтарға жауап береді. Құрамына қарай дара және күрделі болады.

Дара анықтауыш. Демежанға үлкен, сұлу көздерімен жылы қарап, аса биязы алғыс айтты (Қ.Жұмаділов).

Күрделі анықтауыш. Дайыров – іскер жігіт әрі іске бүтіндей беріліп, өте терең бойлайды (С.Шаймерденов).

Мағынасына қарай сапалық және меншікті болып жіктеледі.

Сапалық анықтауыш деп заттың сапасын, сынын, түр-түсін, тағы басқа белгілерін нақты көрсетіп, анықтайтын сөзімен іргелесе, қабыса байланысатын түрін айтады. Шет елдерде қолдан жасалған бұйымдар қымбат бағаланады (Жас Алаш).

Меншікті анықтауыштар өзі қатысты сөздермен алшақ та, іргелес тұрып та байланысып, меншіктілік, біреуге немесе бір нәрсеге тән мағынаны береді. Кейде ілік жалғаулы сөз сөйлемнің соңында келіп те өзі қатысты сөздермен байланысы нақтылы білініп тұрады. Кішкене түйме көздерін нағашымның қызара бөрткен ұлан-байтақ жүзіне әлденеше мәрте көз жүгіртіп, әлденеше мәрте аударып әкетті (Ә.Кекілбаев).

Осыған орай анықтаушы сөз бен анықталушы сөздер өзара қабыса әрі матаса байланысады.

Қабыса байланысқан анықтауыштар. Қотан боларлық қой қадау-қадау ұшырайды (Ж.Аймауытов).

Матаса байланысқан анықтауыштар. Қапан сол кездесудің жылуын көкірегінде бірнеше күн сақтап жүретін (Т.Ахтанов).

Толықтауыш. Ол сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің бірі бола отырып, тұлғалық жағынан атау мен ілік септігінен басқа септік жалғауларының бірінде келеді және сол сөздің мағынасы обьектілік мәнде болады.

Сондай-ақ олар атау мен ілік септіктен басқа септіктің сұрақтарына жауап береді, сонымен қоса атау тұлғалы сөз туралы, жөнінде, жайында септеуліктерімен тіркесіп келіп те толықтауыш бола алады.

Толықтауыштар тура және жанама болап екіге бөлінеді.

Тура толықтауыш деп табыс септігінде тұрып, тікелей обьектіні көрсететін мүшені айтады. Құралайдың көзінен тигізген мерген болыпты, арқар мен киікті, құлан мен маралды мая-мая етіп тастапты (Ертегілер).

Жанама толықтауыштар барыс, жатыс, шығыс, көмектес септігінде келіп, іс-әрекеттің жанама көрінісін береді. Өз үйіне келсе, әкесіне жинап беріп кеткен таудай отыннан бір жағым, үйдей еттен бір асым, жеңді білектей судан қанжығадай қалған екен (Ертегілер).

Пысықтауыш. Пысықтауыш сөйлемдегі қимыл-әрекеттің жүзеге асуының мезгілін, орнын, сапасын, мақсатын, себебін, мөлшерін көрсетеді.

Қазақ тіл білімінде пысықтауыштың қалыптасқан бес түрі бар. Осыған Ж.Көпбаева алтыншы етіп, мөлшер пысықтауыш деген түрін қосады. М.Томанов 1967 жылғы академиялық грамматикада мөлшер пысықтауышқа шағын сипаттама берген,. О.Төлегенов, Ә.Хасенов, Ш.Бектаевалар да бұл терминдерді қолданған. Бірақ пысықтауыштың алтыншы түрі ретінде жан-жақты зерделей, басқа тілдердегі пысықтауыштың түрлерімен салыстыра отырып, зерттеген –Ж.Көпбаева ( 34,123).

Мезгіл пысықтауыш деп іс-әрекеттің орындалған мерзімін, уақытын білдіретін мүшені айтады. Арада бір-екі ай өтіп, жиын-терін болған шақта Ерғабыл қояр да қоймай жүріп, мақта теруден жинаған ақшасына мотоцикл сатып алды (Д.Исабеков).

Мекен пысықтауыш орындалған амал-әрекеттің орнын, мекенін көрсетеді. Ушаковтың үйінде Байжан бір жеті жатты (Ғ.Мүсірепов).

Қимыл-сын (амал) пысықтауыш қимылдың іске асуының сынын, сапасын білдіреді. Осылай сапарға шығарда екі түн кітапхана қуысында жарқанатша бұғынып отырып, біраз көне кітап оқыған (Д.Досжанов).

Себеп пысықтауыш жай-күйдің, іс-қимылдың себебін баяндайды. Жаппар қатты ұялғандықтан есіктің алдында кібіртіктеп қалды (Жас Қазақ).

Мақсат пысықтауыш деп әрекет, істің орындалуының мақсатын білдіреді. Тілеу орнынан тұрайын деп бір-екі ұмтылып еді, тұра алмады (Ә.Кекілбаев).

Мөлшер пысықтауыш іс-қимылдың немесе қимыл уақытының мөлшерін, сандық, баға, салмақ дәрежесін, істің істелу қарқынының өлшемін білдіреді. Қойшы жыл он екі ай қой соңында сүйретіліп жүрсе де, оның табан ақы, маңдай тері іске аспайтын (Қаз.әдеб.).

Құрамына қарай дара, күрделі болып бөлінеді.

Дара пысықтауыш. Үстіндегі көйлегінің де етек-жеңі кең ойылыпты (Қ.Нұрғалиев).

Күрделі пысықтауыш. Кенет көк тұйғын әлденеден секем алғандай, тоғай жаққа қарап, бір-екі рет үрді “Қ.Жұмаділов).