Омонимдердің түрлері

Қазақ тіліндегі омонимдерді өз ішінен үшке бөліп қарастырамыз: лексикалық омонимдер, лексика-грамматикалық омонимдер және аралас омонимдер.

1. Лексикалық омонимдер. Бұл топқа енген сөздер бір ғана сөз табына қатысты болып келеді. Мысалы: Қол І зат. анат. Адамның бір нәрсені ұстайтын, жұмыс істейтін дене мүшесі. Қолды ыстық сумен жуғанды дұрыс дейді (Мұхтар Әуезов). Қол ІІ зат. көне. әскер, жасақ, жауынгер. Тегіс сойыл, найза, айбалта, шоқпар ұстаған шабуыл мен соғысқа әзірлеген қол (М.Әуезов). Қол ІІІ зат. көне. Жөн, ыңғай, лайық. Темір-терсек қыз баланың қолы ма еді. (Ә.Қал.)

2. Лексика-грамматикалық омонимдерге енетін сөздер әр сөз табына қатысты болып, түбір тұлғасында ғана омоним болады да, қалған уақытта әр сөз өзіне тән тұлғаларда түрленеді. Мысалы: Қорған І зат. бір нәрсені айнала соққан қоршау, дуал, биік қабырға. Әр үйдің ұзын-ұзын, иір-иір қорғаны бар (С.Бақбергенов). Қорған ІІ ет. өздік етіс. Қорған. Бұл- біздің сыртқы жауларымыздан қорғанатын жалғыз ғана құралымыз (Ә.Ш).

3. Аралас омонимдерге жататын сөздер көп сыңарлы бола отырып, жоғарыдағы екі түрін (лексикалық және лексика-грамматикалық) қоса қамтиды. Мысалы: Қу І зат. иілген ұзын мойынды су құсы, аққу. Жыршы құстар әуеде өлең айтып, қиқу салар көлдегі қаз бен қулар (Абай). Қу ІІ сын құрғап кеткен, қураған, құрғақ. Қу шөптен басқа нәр жоқ далада бір. (Қ.Бекхожин). Қу ІІІ сын. Айлакер. Амал тапқыш, епшіл. Айсұлу да бір қу болып шықты, келісімен-ақ Қасымбекті баурап алды (З.А.). Қу ІV ет. Қашқан нәрсеге жету үшін соңына түсу, жүгіру. Аттан! Ұста, алып кетті! Қу! Жет! (Ж.Р.)

Тілімізде омонимдердің түрлерінен өзгешелеу келетін омофондар мен омографтар да кездеседі. Кейбір тілші ғалымдар оларды айтылымдас сөздер (омофондар) және жазылымдас сөздер (омографтар) деп атап жүр.

Тілімізде біршама сөздер орфографиялық норманы сақтай отырып біркелкі айтылады, бірақ орфографиялық норма бойынша түрліше жазылатын сөздер аз емес. Мысалы асшы (ас даярлайтын адам) мен ащы (тұщы сөзінің антонимі) сөздері; қара ала (сын есім) мен қарала (етістік) сөздері жұп тұрғысынан бірдей айтылады, алайда жазылу барысында түрліше таңбаланады. Ендеше, омографтар (гр. homos – бірдей, phone-дыбыс, дауыс) дегеніміз айтылуы бірдей, бірақ жазылуы әр түрлі сөздер.

Омонимдерге ұқсас тағы бір құбылыстың түрі- омографтар (гр. homos- бірдей, grapho- жазу). Тіліміздегі біршама сөздер біркелкі жазылғанымен, екпіннің алмасып түсуіне байланысты түрліше айтылатын, өз алдына дербес мағыналы сөздер де ұшырасып отырады. Мысалы: көрме (болымсыз етістік) көрме (выстовка); алма (етістік) алма (қызыл алма) сөздер осы омографтарға жатады.

Омонимдер мен омографтардан кейде сөзойнатым (каламбур) жасалып, сықақ, әзіл ретінде қолданып отырады. Сөзойнатым (каламбур) деген сөз дыбысталуы ұқсас, мағынасы әр түрлі сөздердің негізінде туған сөз әзілі (игра слов) дегенді білдіреді.

Омонимдердің жасалуындағы амал–тәсілдер

Омонимдерді тұлғалас сөздер деп атаушылық бар. Олар бірнеше амал-тәсілдер арқылы жасалады.

1. Мағыналардың арасында семантикалық байланыс үзіліп, көп мағыналылықтан ажыраған жоғарыдағы мысалдар дәлел бола алады.

2. Фонетикалық өзгерістерге ұшыраған біршама сөздер тілімізде бұрыннан бар сөздерге омонимдік қатар түзейді. Мысалы «етік тігетін құрал» мағынасындағы бігіз және «атқа ерттейтін жабдық» мағынасындағы егер сөздеріндегі «г» дыбысы түсіп қалды да, қатар келіп қалған екі дауыстының бірі сусуға мәжбүр болып тілімізде бұрынан бар «біз» есімдігіне және «еркек» мағынасындағы ер сөзіне омоним сөздер жасалған.

3. Басқа тілдерден кейбір сөздер дыбысталуын өзгерту арқылы тілімізде бар бұрынғы сөздерге омонимдік қатар түзейді. Мысалы: орыс тілінен енген гиря сөзі қазақ тіліне кір болып өзгеріп бұрынан бар «лас» деген мағына білдіретін кір сөзіне омоним құраған. Ондай мысалдарға орыс сөзінің волость сөзін (болыс болып өзгерген), араб тілінен сир (сыр) сөздерін жатқызуға болады.

4. Қазақ тілінде омоаффикстер арқылы да омонимдер жасалады. Мысалы -с (-ыс, -іс), қ (-к, -ық,-ік), -н (ын,-ін) аффикстер есімдер мен етістіктерден омонимдік қатар түзіледі. Айтыс (зат есім), айтыс (етістік); жабық (зат есім), жабық (сын есім), жабық (етістік); тебін (зат есім), тебін (етістік).

5. Баспа (зат есім)- кітап шығаратын орын, баспа (зат есім)- тамақ ауруы сияқты түбір сөздерген (бас) жұрнақтар жалғану арқылы да омонимдік қатар түзіліп отырады.

Тіліміздегі омонимдер түбір және туынды күйінде жұмсалып отырады. Қазақ тілінде түбір омонимдер туынды омонимдерге қарағанда көбірек жұмсалынса, орыс тілі лексикасында академик В.Виноградовтың көрсетуінше, туынды омонимдердің түбір омонимдерге қарағанда көптеу екендігі анықталған.