Номинативті және етістікті сөйлемдер

Сөйлемдер бастауышының зат есім немесе етістік (есімше) болуына қарай біріне-бірі әрі грамматикалық сипаты жағынан, әрі функциясы жағынан ерекшеленеді: Жел соқты – Соққан жел. Жай сөйлемдерді осы белгісіне қарай топтап, даралауға негіз болатын олардың функция жағынан әрі қарама-қарсы келуі, әрі ұштас, сабақтас болуы.

Мен газет қарап шықтым – Газет қарап шыққан мен. Менің қарап шыққаным – газет.

Номинативті сөйлемдер ойдың құрылысымен, мазмұнымен тығыз байланысты. Жоғарыда көрсетілген мысалдардың өзара қатынасына қарағанда номинативті сөйлемдерді әр уақыт трансформацияға түсіріп етістік-бастауышты сөйлемге айналдыруға болады. Бұл сөйлеу талабына байланысты. Бастауышы етістікті сөйлем объектіні актуализациялау (айырықша көрсету) үшін керек болғанда пайдаланады.

Актуализациялау жұмысы сөзді баяндауыш позициясына шығару арқылы ойға асады.

Ол үшін бастапқы номинативті сөйлем аталғандай трансформацияға түседі. Бұрынғы баяндауыш қызметіндегі етістік есімшелік форма алып бастауыш болады да, актуализацияланатын сөз (субъект, объект) баяндауыш қызметіне ауысады.

Бұларды өткенде жедел поезд жеткізді. – Бұларды жеткізген өткендегі жедел поезд. – Жедел поездың бұларды жеткізгені өткенде.

Баяндауыш мүше позициясының актуализия үшін пайдалануының себебі бар. Сөйлемдегі мүшелердің айтылатын информацияға қатысы жағынан арасалмағы мынадай болып келеді. Бастауыш мүше пікірдің кім, не туралы екенін атайды, яғни информацияның негізгі мазмұнын (ремасын) білдіреді. Баяндауыштың осы салмағына сүйеніп, тіл оның позициясын ілгері амалмен актуализация үшін пайдаланады.

Атаулы сөйлемдер

Бір негізді сөйлемдердің бір түрі – атаулы сөйлемдер. Бұл сөйлемдердің құрамында бастауыш, баяндауыш болып өзара қатынасқа түсетін мүшелер болмайды. Сөйлемнің құрамында атау ретінде жұмсалған негізгі, тірек мүше болады:

Атау сөз сөйлемде негізгі, тірек мүше болады. Осы негізгі мүше құбылыстың, заттың атауын білдіріп, сөйлемге тірек болады. Негізгі мүше ретінде зат есім, сын есім, есімше (-ған, -ген, -қан, -кен, -тын, -тін) формалары, тұйық рай тұлғалы етістік жұмсалады. Сөйлем құрамына осы негізгі мүшеге бағыныңқылық қатынаста тұратын басқа мүшелер де кіреді:

Атау сөйлемдерде предикативтілік қатынас болмағанмен, предикативтіктің өзі болады. Бұл сөйлем де тиянақты пікірді білдіреді, ойды, оқиғаны болмысқа шақ, жақ тұрғысынан қатыстырып білдіреді. Атаулы сөйлемдерге сөйлемге тән синтаксистік форма беретін – интонация, контекст: Қыстың ұзақ түні. Үлкен таудың ішінде жел гуілдеп соғып, ақ боран ұйытқып ойнап тұр. (М.Ә.)

Жұмсалуына қарай атаулы сөйлемдерді үш топқа бөлуге болады: 1) бейнелеу мағынасындағы атаулы сөйлемдер: Майдың күні. Көк жетіліп, гүл-жапырақ молайған. (М.Ә.)

2) эмоциялы атаулы сөйлемдер.

– Жарықтықтың исі-ай! – деді кемпір үнді шайының жұпарын сезіп. – Танауымды жарып бара жатқаннын қарашы!.. (Ж.М)

3) сөгіс, тілек мағыналы атаулы сөйлемдер.

– Ә, зәнталақ! Сен маған сәлем бере келген шығарсың! – деп Жұман атпен бастырмалатып келді де, жаурын ортадан ала қамшы сілтеді. (Ғ.М.)

Атау сөйлемдерді негізгі мүшенің грамматикалық түр-тұрпатына қарай:

- Негізгі мүшесі атау тұлғалы зат есімнен болған атаулы сөйлемдер оқиғаны, бейнені қысқа етіп хабарлау үшін жұмсалады:

Айсыз ашық аспан. Жұлдыздар сайрап тұр. Үркер төбеден ауып кетті. Тымырсық аяздағы тымық әуені сіміре, Жақып күндегі әдетімен колхоз ауылын аралап келеді. (Ғ.Мұст.)

- Негізгі мүше сын есімнен болған атаулы сөйлемдер субъектіге тән сын, сапаны білдіру үшін жұмсалады.

– Қайран менің, ақ жеңешем-ай! (Қ.Ж.)

- Негізгі мүшесі -ғыр, -гір, -қыр, -кір жұрнағы арқылы жасалған сын сөйлемнен болған атаулы сөйлемдер тілеу, сөгіс білдіру амалы болып жұмсалады:

Ол бүгін де бір арқа отынды есік алдына жыға салып: «Үһ, қара байланғырдың арқаны иығымды қиып кетті ғой», - деді. (Ә.Н.)

- Негізгі мүшесі -ған, -ген, -қан, -кен, - тын, -тін тұлғалы есімшеден болған атаулы сөйлемдер іс-әрекет туралы пікірді эмоциямен білдіру үшін жұмсалады.

Тоба-ай, сенің түсінбейтінің-ай. (Б.М.)

5-тапсырма. Текстен атаулы сөйлемдерді тауып, өзіндік мағыналық, грамматикалық белгілері мен стильдік мәнін айтыңдар;

Тұрлаулы мүшелері (не бірі) нақтылы айтылмаған толымсыз сөйлем түрлерін тауып, олардың атаулы сөйлемге ұқсастығы бары-жоғын айқындаңдар.

…Түн. Көзге түртсе көрінбейтін қараңғы. (С.М.)

Көш келді. Босқын көш. Үш-төрт ауыл. Көш еру боп, жайғасқан соң Қазыбек енді жай-жапсарды қайта сұрады. (С.См.)

Күй күңіреніп кетті. Ақ сақалға кесек-кесек жас тамшылайды. Қос тамшы жас, қасірет жасы. Ер жасы… (С.С.)

Түн. Тастай қараңғы. Қар сабалап жауып, жел ышқынып соғып тұр екен. (Ә.Н.) Жат жер. Қылшылдаған қыс. Қатпар-қатпар қарлы таулар. Қалың түскен қар астында таңқылдап қатып жатқан жерге күрек жүзі батпайды-ау, батпайды-ау. (Ә.Н.)

2. Анадан туғалы теңізге иек асып келеді. Өзіне даярлап қойған үйге барды. Жуынды. Киімін алмастырып киді. (Ә.Н.) Түнімен үлкен үйде Қазыбек бидің әңгімесін тыңдап еді. (С.С.) Жұлдызы самсаған түнді жамылып сар желіп келеді. (С.С.) Қара жерге маңдайын ұрғылай берді. Бір кезде тау құлағандай үстінен езіп, бара жатқан ауыр салмақты сезді. (С.С.) Түн ұйқысы қатты. Демалуға жатқан қол шырт ұйқыда. Жұлдызы бүркек даланың көзге түртсе көргісіз қараңғылығы қатты қымтап жапқан көрпедей. (С.С.) Бейқам қос беймарал ұйқы үстінде. (С.С.)

ҮІ МОДУЛЬ

Сөйлем мүшелерi

Сөйлемнiң тұрлаулы мүшелерi

Сөйлемнiң тұрлаусыз мүшелерi

Үйiрлi мүшелерi

Сөйлемнiң бiрыңғай мүшелерi

Айқындауыш