Ііі модуль Сөз тіркесін топтастыру

Сөздердің бір-бірімен тіркесуі әрбір грамматикалық топтағы сөздердің мағыналық сиымдылығы мен грамматикалық сипатына негізделеді. Мәселен, сын есім заттың сынын, сапасын білдіретіндіктен, көбінесе зат есіммен тіркеске түседі, үстеулер қимылға тән сапаны білдіретіндіктен, етістіктермен тіркесуге бейім тұрады. Нәтижесінде, сөз тіркесінің белгілі бір үлгілерін құрайды. Мәселен, үстеу+етістік, зат есім+зат есім, сын есім+зат сеім, сан есім+зат есім т.б.

Сөз тіркесін сөз таптары негізінде қарамай, сөйлем мүшелері негізінде қарау орын алып келді. Мұндай көзқарас осы кезде де некен-саяқ болса да бой көрсетіп қалады. Бірақ ғалымдардың көпшілігі сөз тіркесін сөйлем мүшелері негізінде қарау, оның синтаксистік ерекшеліктерін елемей, сөйлемнің синтаксисімен араластырып жібереді, сондықтан сөз тіркесін сөз таптары негізінде қарау керектігін ұсынады.

Тіл фактілері де сөз тіркесін сөйлем мүшелері негізінде емес, сөз таптары негізінде топтастыруды қажет етеді. Сондықтан сөз тіркесін топтастыруда алдымен оның басыңқы сыңарының қай сөз табынан, оның грамматикалық табиғатын айқындау мақсатында бағыныңқы сыңарының да қай сөз табынан жасалғандығы негізге алынады. Сөз тіркесі синтаксисі есімді тіркестер мен етістікті тіркестері, ортақ басыңқылы т.б. деп бөліп қарау тәжірибесі осы негізге сүйенген.

Алайда сөз тіркесі мәселесі тек оның қай сөз табынан жасалуын анықтаумен шектелмейді, өйткені сөз тіркесі құрамындағы сөздердің байланысу тәсілдері мен формаларын, олардың арасындағы синтаксистік қатынас түрін ажыратудың да өзіндік мәні бар.

Осыған орай, тіл білімінде сөз тіркестерін басыңқы сыңарларының қай сөз табынан жасалуына қарай есімді сөз тіркесі және етістікті сөз тіркесі; байланысу формасына қарай: қабыса байланысқан, матаса байланысқан, меңгеріле, жанаса байланысқан сөз тіркестері; байланысу тәсіліне қарай: аналитикалық тәсіл, синтетикалық тәсіл, аналитика – синтетикалық тәсіл арқылы байланысқан; синтаксистік қатынасына қарай: атрибутивтік, объектілік, адвербиальдық қатынастағы тіркестер деп ажыратылады.

Жоғарыда айтылған мәселелердің бәрі синтаксистің сөз тіркесі деп аталатын саласының өзіндік қиындығы мен күрмеуі мол, оның сан қырлы аспектілері ашылып, ғылыми орныққан қағидалары басшылыққа алынатынын ұмытпауымыз керек.

СӨЖ

1. Н.З. Гаджиеваның “Основные пути развития синтактической структуры тюркских языков”/М., 1973г./ еңбегіндегі басыңқы, бағыныңқы компонеттер туралы тұжырымдарын сараптаңыз.

2. Н.К.Дмитриевтің “Грамматика башкирского языка”/М.-Л., 1948/еңбегінің мәні мен маңызына ойталқы жасаңыз.

СООЖ

1. Т.Р.Қордабаевтың “Тарихи синтаксис мәселелері” /А.,1963ж./атты еңбегіндегі пікірлеріне талдау жасаңыз.

2. Т.Сайрамбаевтың “Сөз тіркесі және жай сөйлем синтаксисі”/А.,1991ж/ еңбегін талдаңыз.

1-тапсырма. Алынған мысалдардың қайсысы есімді тіркес, қайсысы етістікті тіркес екенін ажыратып, әрқайсын бөлек топтап жазыңдар

Үміттің де белгісі, теңізге шыққан едім, жаманға жорыдым, үйді дірілдеткен, әдемі айна, қолына ұстап, аспанға ұшты, үйде отыра алар емес, қорқыныш іздері, алтай ағашы, айтылған уақиға.

2-тапсырма.Пысықтауыштық қатынасты білдіріп тұрған сөз тіркестерін көшіріп жазыңыз

Күні бойы бұларға Базаралы өз ауылдарының кедейлік қиыншылық күйлерін көп сөйледі. /М.Ә./ Ойға шомып келе жатып, байқамай қалған екенмін, етпетінен құлаған Айдарбектің аяғын басып кеттім. /Б.Мұқ./ Тал түсте үйіне зорға жетті. Бәрі де Нұртаза мен Мұсабайдан төмен отырды. Павловтың бұрыңғы революцияшыл қауымы бұл күнде көп ілгері болып, өзгеріп өрлеп кеткен. /М.Ә./

3-тапсырма. Келтірілген сөйлемдерден есімді сөз тіркестерін тауып ажыратыңыздар

Өткеннің жақсысы, жаманы бүгінгі өлшеуімен өлшенеді. /Ғ.Мұст./ Өз баласы мен өз туысы үшін бір жауап керек. /М.Ә./ Сағынатын кімің бар еді? /С.М./ Маңындағы қырық сегіз болыс қазақ сауда саттығымен, оқу іздеген балаларымен жазы-қысы әуре. /Ғ.Мұст./ Адам пішіні әрдайым бұған бір тамаша, өзгеше қызық сурет тәрізді. /М.Ә./ Көше сапырылысқан малдар мен адамдардың дауысынан ың-жың. /С.М./

4-тапсырма.Төмендегі сөздерді мағынасына қарай байланыстырып сөйлем құраңыз

Өзен, жел, жері, шелі, самал, күн, көлбей, зор, сонау, дала, боз, көгілдірленген сәуле, биіктігі, беті, бүркіт, алқызыл, жылдамдық, ай, бес, қырық, дауыл, километр, шақырым, әрең, қасақана, керуен, күн, бойы, ұллу, бұл жайында, асыл, жақын, кеше, қабылдау, бірнеше, алуан.

5-тапсырма.Есімді сөз тіркестерін көшіріп жазыңыз

Өтірік сөз жанға қас, өткір пышақ қынға қас. Бөжей өлген күннің ертеңінде тігілген осы қара Бөжейдің өлімі өзге өлімнен ерекше күтілетінін жариялады. Соның шарты: Бөжейге ас берілді, жыл бойы арты қатты қатты күтіледі деген болатын. Қара тіккен Байдалы халық атынан Бөжейдей арысына ас берем деген ырымын жасады. Қайдағы алыс ел Мұрынға барып, бір айғыр үйір жылқыны тұтас қуып келген айыпкер осы. Сонау алыстан ай бойы жүріп, сұрау салып зорға дегенде, ақадал малының сорабын тауып отырған жолаушылар мыналар. Мұның бірі — бурыл сақалды, кішілеу шегір көзді, зор мұрынды, салмақты адам. Екіншісі — сорағай ат жақты, көселеу келген, өткір көзді, ұзын бойлы қара жігіт. /М.Ә./

6-тапсырма. Текстен есімді сөз тіркестерін бір бөлек, етістікті сөз тіркестерін бір бөлек теріп жазыңдар

Аспалы шамдар, жаңа үй, жақсы көмектесті, Абайдың шыншылдығы, сұрақтар қойылды, саяхатқа шықтық, жылдам жазып отыр, гүлденген ауыл, кең бөлме, жатық сөйлеу, ақ қағаз, жаңа көйлек.

7-тапсырма. Етістікті сөз тіркесін тауып, жазыңдар

Сізге сәлем бергелі бұрылдым. /С.М./. Онда Тайман он жыл оқыды. /З.Қабд./ Амантай да бірге келді. /С.М./ Жұрт жапыр-жұпыр атқа мінді. /М.Ә./ Мейрам бой жазуға вагоннан шықты. /Ғ.Мұст./

8-тапсырма. Есімді сөз тіркесін тауып, қай сөз табынан жасалып тұрғанын айтыңдар

Жақсы киім бойға жарасады,

Жақсы жолдас ойға жарасады. /Ә.Науаи/

Бағбан жүзімнің дәмін білмейді. /С.Сарайи/

Әкімнің мойны қылшадай, басы таудай. /Ю.Баласағұни/

9-тапсырма. Толықтауыштық қатынасты білдіріп тұрған сөз тіркестерін теріп жазыңыз

Жыр нөсерін төгуден Жан емеспін жалыққан. /Н.Б./ Ертістің сол жағасындағы темір жол көпірі төбеден төне түскендей. /Н.А./ Күнге шағылысқан аппақ қар көзіңді аштырмайды. /Ғ.Мұст./

10-тапсырма.Анықтауыштық қатынастағы сөз тіркестерін тауып жазыңыз

Алдыңғы сапта ұзын бойлы, қара сұр жігіт келеді. /Қ.Ж./ Басында қара көк елтірі папақ, үстінде қайырма жағалы, жалғыз ілпекті түймелі түйе жүн пальто-шапан, етегін дөңгелете басқан күрең сақалды, қоңыр өңді, мұртының алды темекі түтінімен ысталып, күзгі жапырақтай сарғая бастаған, салдырап сөйлейтін ақ көңіл Аббас дәрігер екен. /Д.Ә./ Адам баласына жыртықсыз, кірсіз, сыпайы киініп, әм ол киімін былғап, былжырап кимей, таза кимек — дұрыс іс. /Абай/