Сөз тіркесі синтаксисі
1- модуль
2 -модуль
3 -модуль
4 - модуль
С
өз
тіркесі Сөз тіркесі және
Сөз тіркесін Сөз тіркесінің
синтаксисінің оған
ұқсас топтастыру
байланысу зерттелуі тұлғалар
тәсілдері
Есімді тіркес Етістікті тіркес
Ортақ басыңқылы
тіркес
Аналитикалық Синтетикалық
Аналитика-синтетикалық
Формалары
Сөз тіркесі Сөз тіркесі және Сөз тіркесі және Матасу Меңгеру
және сөйлем атаулық тіркестер күрделі сөз
Қабысу Жанасу
Сөз тіркесі және
сөздердің салалас
қатарлары
І модуль Сөз тіркесі синтаксисінің зерттелу тарихы
1950 жылдарға дейін қазақ тіл білімінде сөз тіркесі мәселесі жай сөйлемдер мен құрмалас сөйлем синтаксисі аясында қарастырылғаны болмаса өз алдына зерттеу нысаны болған емес.
1967 жылы шыққан “Қазақ тілінің грамматикасында” сөз тіркесіне мынандай анықтама берілген: “… синтаксистің басты, арнаулы объектісі екеу: бірі – сөз тіркесі, екіншісі сөйлем. … екі сөзді тіркестіріп жаңа сөз жасау үшін емес және де бір сөздің грамматикалық мағынасын дәлдеу, толықтыру үшін емес, қосымша, жаңа грамматикалық мағына тудыру үшін тіркескен сөздер тобы ғана сөз тіркесі деп есептеледі.”[40.7].
Т.Қордабаев: “Қазақ тіл білімінің тарихына шолу жасау екі кезеңге бөлініп құралады: бірінші кезеңі – арғы ғасырлардан бастап 1917 жылға дейінгі, екіншісі – Ұлы Октябрь социалистік революциясынан кейінгі кезең,”- деп көрсетеді [37. 10.].
Ғалымның көрсеткен бірінші кезеңінде сөз тіркесі синтаксисі туралы айтылған ой-толғамдар, тұжырымдар кездеспейді. Синтаксис мәселелерінің кең көлемде зерттелуі 20-жылдардан басталады. Бұл кезеңдерде жарық көрген мақалалар мен оқулықтарда көбінесе жай сөйлем мен құрмалас сөйлемге қатысты нәрселер айтылған.
Орта мектепке арналған Қ. Жұбановтың авторлығымен 1936 жылы жарық көрген оқулықта ғалым жай сөйлемдерді мағынасы мен құрылысына қарай жіктейді. 1939 жылы шыққан С.Аманжолов пен Н.Сауранбаевтың “Қазақ тілінің грамматикасы” оқулықтарында атаулы сөйлем туралы айтылып, сөздер тіркесі жөніндегі пікірлер де осы жылдардан бастап айтыла бастады.
1940 жылдары Мәулен Балақаев жай сөйлем синтаксисімен терең айналысып, “Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем синтаксисінің негізгі мәселелері” деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Ғалым тілдік материалдарға сүйене отырып, сөйлем мүшелерінің байланысы ретінде қарастырылып келген сөз тіркесін терең де жан-жақты зерттеп, оны синтаксистің негізгі нысаналарының бірі ретінде көрсетті. Ол кезде сөйлемнің өзін сөз тіркесінің бір түрі деген пікірлер де бар болатын. Орыс тіл білімінің өкілі М.Петерсон синтаксистің негізгі нысаны сөз тіркесі, ал сөйлем сөз тіркестерінің бір түрі деп есептеген. Қазақ тіл білімінде бұл пікірді М.Балақаев қолдады. Қазақ тілі материалдарының негізінде арнайы еңбек жазған Мәулен Балақаев зерттеулерінде сөз тіркесі мәселесі кеңінен қарастырылып, онда сөз тіркесінің құрылысы, өзіне тән белгілері, ерекшеліктері, сөздердің байланысу тәсілдері мен формалары және олардың тіркесу қабілеттері ашып көрсетілді. Сөз тіркесіне толық мәнді ереже шығарып, осы ережеге сүйене отырып, оның негізгі қағидаларын ашып көрсетеді. [3]
Сөз тіркесі синтаксисі М.Серғалиев, Ә.Аблақов, Т.Сайрамбаев, С.Исаев, Р.Әміров, Г.Жаркешова т.б. ғалымдардың еңбектерінде сөз болды.
М.Серғалиев сөз тіркестерінің синонимиясын қарастырды. “Сөз тіркестерінің синонимикасында басыңқы сыңарларды бір түбірлі болу керектігін ескерсек және бағыныңқы сыңар қызметіндегі сөздер де бір түбірлі болып, соңғыларының тұлғалары әр түрлі болатындығына көз жеткізсек, синонимдік қатар жасаушы сөз тіркестерінің мазмұн-мағынасы жақын болатындығы өзінен-өзі түсінікті,-” деп атап көрсетіп, объектілік және пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркестерінің синонимдігін мысалдар арқылы дәлелдеп береді [50.3].
Сөз тіркесі туралы құнды пікірлер, ой-тұжырымдар жасап жүрген Т.Сайрамбаев өз еңбегінде күрделі сөз тіркестерінің жасалу жолына жан-жақты тоқталады. Ғалым күрделі сөз бен сөз тіркестерінің ұқсастықтары мен айырмашылықтарының ара жігін ашып көрсетеді. “Сөз тіркестерін құрауда сөз таптары басты элемент, бірақ сөз тіркестерінің түрлерін ажыратуда олардың да арақатынасы бірдей емес. Сөз тіркестерін құрауда зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, есімшелер затқа қатысты өрбісе, үстеу, еліктеуіш сөз, көсемше, сын есім, сан есім т.б, сөздер қимылға қатысты, яғни солармен тіркесуге қабілетті болып келеді. Бұдан қай сөз табының қай сөз табына қатысты екені айқындалады. Жалпы алғанда сөз тіркестерінің әрбір сыңары арқылы жеке сөз табын, оның морфологиялық өзгерісін, құрылымдық жүйесін, тіркесу қабілетін дербес мағынасы бар сөз бен дербес мағынасы жоқ сөздің рөлін т.б. айқындауға мүмкіншілік туады. Мұның өзі морфология мен синтаксистің тығыз байланыстылығын көрсетеді”,- деп, сөз тіркесі синтаксисінің морфологиямен өзара байланысын жіктеп көрсетеді. [51.37]. Сөз тіркестерін диахрондық және синхрондық тұрғыдан зерттеп, әсіресе, меңгеру байланысын жан-жақты қарастырған – профессор Ә.Әбілақов. Меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестерінің меңгеріле байланысқан етістікті тіркестерден өзіндік ерекшелігі барлығын, етістіктердің сөздердің белгілі бір септікте тұруын қажет ететінін, ал есімдердің ондайды қажет етпейтінін мысалдар арқылы дәлелдеп береді. Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестерінің меңгеріле байланысқан есімді тіркестерден бұрын пайда болғандығын көне ескерткіштер тіліне сүйене отырып дәлелдейді [8.34].
Сөз тіркесі синтаксисі туралы жинақталып, теориясы бір ізге түсіріліп соңғы жаңалықтарды сараптап, сұрыптап берген еңбек - Ә.Аблақов, С.Исаев, Е.Ағмановтың авторлығымен 1997 жылы жарық көрген “Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің дамуы мен лексикалану процесі” атты тарихи-салыстырмалы негізде жазылған оқу құралы. Бұл оқу құралында ғалымдар сөз тіркесінің табиғатын ашып көрсетіп, сөз тіркесінің байланысу тәсілдері мен формалары жөнінде соны пікірлер айтады. Сөз тіркесі синтаксисі төңірегінде болып жүрген әр түрлі көзқарастар мен пікірлерді талдап, тіл фактілері негізінде дәлелдеп, саралайды. “… сөз тіркестері номинативтеніп, лексикалық бірліктер құрамына енуі де мүмкін, не болмаса предикативтеніп, аяқталған ойды білдірудің құралына айналуы мүмкін. Осылардың бәрі адамдар арасындағы қатынасты жақсарту мақсатымен және ойды барынша түсінікті, әсерлі жеткізу үшін тілдік мүмкіншілікті сарқа пайдалану қажеттігінен туындайды”,-деп, сөз тіркестерінің дамуындағы басты тенденцияларды сұрыптап көрсетеді [7.300].
Сөз тіркесін зерттеген ғалымдардың бәрінің де сөз тіркесіне берген анықтамалары бір жерден шығып жатады да, ал оның байланысу тәсілдері мен түрлері, сөз тіркесіне ұқсас тұлғаларға келгенде пікір қайшылықтары кездесіп отырады. Бұл сөз тіркесі синтаксисінің кейінірек зерттелуіне және аталған тіркестердің үнемі даму үстінде болатындығынан болар.
СӨЖ
А.Байтұрсынов еңбектеріндегі сөз тіркесіне қатысты мысалдарды жинап, саралау.
М.Балақаевтың сөз тіркесі туралы тұжырымдарының мәні мен маңызы.
СООЖ
Н.А.Баскаковтың “Словосочетания каракалпакского языка”атты еңбегі бойынша ойталқы дайындау.
Е.И.Убрятованың “Исследования по синтаксису якутского языка” еңбегін М.Балақаев тұжырымдарымен салыстыра қарастыру.
1-тапсырма. Берілген тіркестердің қайсысы сөз тіркесіне жатады, қайсысы жатпайды?
Мен жаздым, маған жазды, хат жазу, жазу әрі оқу, студент қыз, қатты күлу, қонақ күту, қатты кету, қонақ кісі, боз торғай, үйдің қасы, боз кілем, таудың төбесі, әнші бала.
2-тапсырма. Берілген сөз тіркестерін схема бойынша жазып көрсетіңдер
Үлгі: үлкен қала /Сын-Зат/, үйге келді /Зат-Етістік/.
Күзде келу, жылдам сөйлейді, түнімен ұйықтамады, кішілеу үй, ұлы күйші, біздің тау, олардың атына, арбамен жүріп кетті.
3-тапсырма. Схеманы пайдалана отырып, сөз тіркесін құра.
Үлгі: Зат3 — Ет үйге келді
1/ Сын-зат; 2/ Зат2 -Ет.; 3/Сан-Зат; 4/Зат4 -Ет;
4-тапсырма. Көп нүктенің орнына ойдан бағыныңқы сыңарын тауып, сөз тіркесін жасаңдар:
… келді, … алқап, … суы, … басы, … қала, … жиналды, … барды, … бұлақ, … қыз, … қаламы.
6-тапсырма. Берілген тұрақты тіркестерді сөз тіркесінің бір сыңары етіп, сөйлем құраңыз
Бос белбеу, қолды болу, қол жалғау, қан сонар. Түйе үстінен сирақ үйту, айызы қану, “Мақпал қара”, ақ жүрек, апай төс, ала көз, арқа тұту, арқа сүйеу. Ақ теңіз, аспанмен тілдесу, тілі тию, уайым жеу, тісін қайрау.
7-тапсырма.Сөйлемді сөз тіркесіне талдап, басыңқы сыңарының қалай жасалып тұрғанын айтыңыз
Елсіз шың, ұлы таудың іші жым-жырт. Өзеннің бірсыдырғы сыбырынан басқа, дүниедегі ұйқы тыныштығын бұзған ешбір естілген дыбыс жоқ. 2. Жалғыз-ақ анда-санда әлдеқайда тау астында жүрген түн құстарының бірқалыпты дауыспен, жүргінші шошытқандай болып, қылғынып айтып қалған сұңқылы естіледі. 3.Ауылдың үлкендері көрсе, жібермейді. Әкемнің дәулеті сол күнде де мол болатын. Сондықтан менің ұрлық қылғанымды барлық ағайын-туысқан иттің етінен жек көретін. /М.Әуезов/.
8-тапсырма.Берілген сөйлемді сөз тіркесіне талдау жасап, бағыныңқы сыңарының қай сөз табынан жасалып тұрғанын айтыңыз.
Місе тұтпай көк жеп жердің көркіне, көкірегінде көп арманы бар болды. /Г.З./ Оның қандай еңбектері барын, тек әндерін жазып алғанға місе тұтпай, терең зерттесе ғана, әңгіменің сыры ашылады. /А.Жұб./ Дәрі жөппен ем қылып, өлтірмеуді ойладым./Ж./ Адасқан тәріздімін, жүре алмайтын болдым. Енді сол бұйраттың бір жеріне жатуға ойладым. /С.С./ Өмір бойы мәдениетке, теңдікке, машиналы еңбекке аңсаған қара бұқара, дес өзіне тиген соғысы, колхоз бен
қаланы бірдей жасап жатыр./Ғ.Мұст./
9-тапсырма.Берілген тіркестерді сөз тіркесінің бір сыңары етіп, сөйлем құраңыз
Қол шапалақтау, тіс батпау, тіл аузы тасқа, тыр жалаңаш, санын соғып қалу, отқа қарап қалу, місе қылмау, мойнына қою, мидай дала, мауқын басу, маңдай алды, меңзең болу, аза бойы қаза болу, табыстан бас айналу, қуып жетіп, басып озу, ит терісін басына қаптау, жұлдызы қарсы болу.
10-тапсырма.Схема бойынша сөз тіркесін құра
Үлгі: Зат2 — Затт.ж (қазақтың жері)
1) Зат3 — Етістік; 2) Есімше — Зат; 3) Сын — Зат; 4) Зат4 — Етістік; 5) Зат6 — Етістік; 6) Үстеу — Етістік; 7) Зат2 — Есімдік; 8) Сын — Зат.