Әртекті (гетерогенді) және біртекті (гомогенді) омонимдер

Омонимия табиғатын қарастыратын еңбектерде көбінесе әлі де шешімін таппай келе жатқан мәселенің бірі- омонимдердің тілімізде пайда болу тәсілдері.

Зерттеушілердің арасында екі түрлі көзқарас бар: бірі– омоним сөздер деп тану үшін омонимдік қатарға енетін сөздер шығу тегі жағынан гетерогенді, яғни тұлғалық ұқсастығы мен сәйкестігі кездейсоқ болып, әр текті омонимдер болуы керек деген қағидатты ұстанса, енді бір топ ғалымдар тілде гомогенді (бір текті) омонимдердің болуы да заңды деп тұжырымдайды.

Гомогенді омонимдер туралы К.Аханов: «Көп мағыналы сөздердің әр мағынасы бір-бірінен алыстап, олардың арасындағы мағыналық байланыс үзіледі де, әр мағынасы әр басқа ұғымдардың атауы болып дараланып алшақтайды. Сөздердің осындай мағыналық жақтан дамуы нәтижесінде омонимдер жасалады десе» [3.37], акад. А.Қайдар қазақ тіліндегі бір буынды түбір- негіздерінен гомогенді омонимдердің туындауы жайында пікірлер айтады [26.99]. Гомогенді омонимдерді кейде «семантикалық омонимдер», «өзара алшақтап кеткен омонимдер», «тарихи омонимдер», «генетикалық негізі бір омонимдер», «негізгі бір түбірлес омоним сөздер» деп те атаушылық бар.

Гомогенді омонимдердің туындауына әсер берген мотивтер- заттар мен құбылыстардың жеке бөліктерінің ұқсастығы, заттар мен құбылыстардың орналасуындағы ерекшеліктер, заттардың, құбылыстардың дыбыстары, заттардың санына байланысты, заттар мен құбылыстардың қимыл ұқсастығы, қолданылған материалға байланысты тағы басқалар:

1. Заттар мен құбылыстардың сыртқы тұлғаларындағы ұқсастық тірек болған гемогенді омонимдерге тұмарды жатқызуға болады.

Тұмар І. Жас баланы, нәрестені көз тиюден, ауру-сырқаудан сақтайды деген ұғыммен ішіне Құран сөзі жазылған, үш бұрышты мата не былғарымен тысталған киелі зат.

Тұмар ІІ. Тұмардың сырт бейнесіне ұқсастырылып жасалған ою-өрнек.

2. Заттар мен құбылыстардың орналасуындағы ерекшеліктеріне байланысты болған гомогенді омонимдерге Алқа сөзінен байқалады:

Алқа І Дөңгелене отырған топ, жиын, мәжіліс;

Алқа ІІ Қыз-келіншектердің мойнына, омырауына әсемдік үшін тағатын моншақты әшекей.

Алқа ІІІ көпшіліктің, ел-жұрттың алдында, төрде. Мыс: «Қазылар алқасы». Бұлардың барлығы да адамдардың назарына бірден түсетін, яғни орналасуындағы ерекшеліктердің негізінде жасалған омонимдер болып тұр.

2. Заттардың, құбылыстардың түр-түсіне негізделген гомогенді омонимдерге «ақ» сөзін алуға болады.

Ақтық І Қардың, сүттің түсіндей аппақ болушылық.

Ақтық ІІ Ақ мата, әйелдердің бастарына тағатын ақ орамал

Ақтық ІІІ Ескі наным бойынша киелі қасиетті жерлерге байлап кететін жоралғы зат. т.б.

Көк І түс (ашық аспан тәрізді)

Көк ІІ Әлем

Көк ІІІ Көк шөп, көкөніс, жеміс-жидек

2. Заттар мен құбылыстардың дыбыстары негізінде пайда болған гомогенді омонимдер.

Ысқырық І. Ысқырғанда шыққан дыбыс

Ысқырық ІІ Ысқыратын құрал

2. Қолданылған материалға байланысты пайда болған омонимдер.

Ішек І Адамның, мал және жануарлардың ас қорыту мүшелерінің бірі.

Ішек ІІ Домбыраның тартып ойнайтын ішегі

2. Мерзім не уақыттың әсері тиген гомогенді омонимдер:

Күздік І Жаз жайлаудан қайтқан елдің күзде қалатын орны.

Күздік ІІ Қысқы соғымға дейін ауыл адамдарының күзде сойылған малы.

Күздік ІІІ Күзде егілетін күздік дақыл

Міне, әрбір гомоомонимнің астарында олардың пайда болуына әсер берген осындай әр түрлі мотивтер бар екені тілдік фактілер дәлелдей түседі.

Жоғарыда талданған тілдік бірліктерге, ғалымдардың пікірлеріне сүйенсек, мынадай ғылыми тұжырымдарға келуге болады: Яғни, көп мағыналық омонимдену процесінің алдыңғы сатысы, оның шарықтау шегі омонимияға апаратын меже. Сонымен қатар омонимия процесі тілді қолданып отырған халықтың өмірімен тікелей байланысты, оның салт-дәстүр, наным- түсінік секілді ұлттық менталитетке қатысты құбылыс.

Жаңа омоним сөздің пайда болуына тірек болған жоғарыдағы белгілер шығу тегі бір омонимдердің туындауына әсер берген мотив болып табылады. Бұндай омоним сөзге тірек болған белгіні Р.А. Будагов пен Г.В. Колшанский «Внутренняя форма» десе, С.Д. Концельсон оны этимон деп көрсетеді. Сонымен, бір-бірімен сабақтасып байланысып жатқан екі құбылыс тіліміздегі гомогенді омонимдерден көрініс тапқан.

Омонимия құбылысы туралы жалпы тіл біліміндегі пікірдің өзін бірнеше топтарға қарастыруға болады:

1. Омонимия тіл-тілдердің бәріне тән, ұқсас әрі ортақ құбылыс.

2. Омонимдер тек әртекті (гетрогенді) сөздерден және күтпеген жерден (спонтанно) пайда болатын құбылыс.

3. Омонимдер сонымен қатар, бір текті (гомогенді) сөздерден де пайда болатын тосын құбылыс.

4. Омонимдер екі түрлі жолмен: -гетрогенді (әртекті) сөздерден және гомогенді (біртекті) сөздердің іштей жіктеліп алшақтай түсуі арқылы пайда болатын құбылыс.

Сонымен, қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің пайда болуы о бастағы бір сөздің мағына жағынан іштей жіктеліп, екі түрлі мағыналық бірлікке айналуы, яғни омонимдік дәрежеге көтерілу өте күрделі лексика-семантикалық процесс те, бұл процеске негіз болып саналатын экстралингвистикалық факторлардың табиғаты одан да күрделі екендігі көрінеді [44.96].