Модаль сөздердің мағынасы мен қолданылуы

Модаль сөздер лексика-грамматикалық белгілеріне қарай семантикалық сипаты жағынан сөйлеушінің пікірін білдіруде әр түрлі сөз таптарынан грамматикалану арқылы жасалынған сөздер болғандықтан, біразы сөйлемдегі синтаксистік қызметі мен байланысы жағынан қыстырма сөз ретінде келіп, мағына жағынан айтылған хабар жөнінде сөйлеушінің пікірін білдіреді.

Лингвистикалық әдебиеттерде сөйлеуші адамның айтылған хабар жөніндегі пікірін білдіретін сөздерді модаль сөздер қатарына жатқызылуына, біріншіден, оның семантикалық белгісі - грамматикалану сипаты, екіншіден, олардың түрлену жүйесінің болмауы, үшіншіден, синтаксистік сипаты жағынан айтушының ойға деген өзіндік көзқарасын білдіре алуы негізге алынған. Қазақ тіліндегі модаль сөздер қатарына Е. Жанпейісов мына сөздерді жатқызады: сияқты, сықылды, секілді, сиқатты, сияқатты, әлпетті, сыңайлы, сынды, тәрізді, рәуішті, ләзімді, тақылетті, іспетті, мүмкін, ықтимал, кәдік, шек, шамасы, сиқы, тәрізі, аңғары, әлпеті, нәті, туасы, нәяті, зады, асылы, түрі, жобасы, қисыны, сыңайы, зайыры, анығында, шынында, шындығында,, асылында, расында, рас, шын, расы, әрине, әлбетте, білкі, бәлки, бәлкім, керек, қажет, тиіс, лазым (ләзім), шығар, болар, зайыр, тайлас, меңзес, зәліттес, көрінеді, білем, дейді, сыңайы бар, тәрізі бар, түрі бар (жоқ), -са (-се) деймін, -сам (-сем) дейім, -са (-се) керек, -у (-уға) керек, -уы (-уі) керек, -уы (-уі) тиіс, -у қажет,, -ға (-ге) ұқсайды, (ұсайды) т.т. (32. 577). Бұлардың біразы жергілікті ерекшеліктерге байланысты қолданылатын сөздер.

Модаль сөздер семантикалық сипаты жағынан болжал мәнді модаль сөздер, міндеттілік мағына білдіретін модаль сөздер, біреудің сөзі не бір дерек негізінде айтылатын модаль сөздер, қостау (растау) мағынасында қолданылатын модаль сөздер және күмән (күдік) ұғымын білдіретін модаль сөздер деген топтарға бөлінеді.

«Болжал мәндi» модаль сөздерге сияқты, сыңайлы, сынды, әлпеттi, мүмкiн, шамасы, аңғары, әлпетi, жобасы, қисыны тәрiзi, сиқы, нәтi, бәлки,бәлкiм, бәлкi, ықтималы, кәдiк, болар, шығар, бiлем, -ды бiлем, -қан,-кен бiлем, -са,-се керек,-у керек, -ға,-ге ұқсайды, -уы мүмкiн, тәрiзi,түрi, бар т. б. осыларға ұқсас лексемалар жатады.

«Мiндеттiлiк» мағына негiзiнен керек, тиiс, қажет,лазым сөздерiнiң қатысуымен жасалатын –у керек, -у қажет, -у лазым; -мақ керек, -маққа керек, -уға тиiс, -уы(-уi) тиiс сияқты аналитикалық форманттар арқылы беріледi.

Сөйлеушiнiң сөйлемде айтылған «хабардың ақиқаттығына әбден көзi жеткендiк» модальдық мағынасы қазақ тiлiнде көрiнедi, екен формалары арқылы берiледi.

«Бiр нақты дерек негiзiнде бiлдiрiлетiн» модальдық мағына қызметін қазақ тiлiнде «де» формасы атқарады. Бұл көбiне «дейдi» түрiнде, ара-тұра тiптi «деп айтады, деп естимiз, деген сөз бар» сияқты құрамда да қолданылады.

«Айтылған ойды өз тарапынан қостау» мағынасында рас, анығында, шынында модаль сөздері қолданылады.

Сөйлеушiнiң сөйлемде «айтылған ой жөнiндегi нық сенiмiн» бiлдiру әрине, әлбетте сөздерi арқылы берiледi.

«Тiлек, қалау, ниет-пиғыл мәндi» модальдiлiктi қазақ тiлiнде – са/-се екен, -са/-се дейм, деймiн аналитикалық формалары арқылы бiлдiрiледi.

Модальдiлiк мағынаның сөйлеушiнiң сөйлемде «айтылған хабар жөнiндегi күдiк-күмәнiмен байланысты түрiн» тiлiмiзде –ар ма екен, -са неғылсын, кiм бiледi аналитикалық конструкциялары бiлдiредi.

Модаль сөздер қолданылу ерекшеліктеріне қарай үш топқа бөлінеді. Олар: сөйлемде тек синтаксистiк қыстырма мүше қызметiнде қолданылатын модаль сөздер, үнемi тек баяндауыштың шылауында көмекшi мүше қызметiнде ғана жұмсалатын модаль сөздер; сөйлемде әрі синтаксистік қыстырма сөз ретінде, әрі қимыл есімді баяндауыштың шылауында көмекші қызметінде қолданылатын «мүмкін» модаль сөзі тұрғысында қаралады.

Айтылған ойдың немесе пікірдің анықтығын көрсету үшін сөйлемде «әлбетте, әрине, рас, шынында, сөзсіз» модаль сөздері қолданылатын болса, айтылған пікірдің анық екендігіне көз жетпегенде, күмән келтіргенде, шамалағанда модаль сөздердің «мүмкін, шамасы, тәрізді, сияқты, бәлкім, шығар» сияқты түрлері қолданылады. Бұлардың ішінде «шамасы, мүмкін, сияқты, әрине, бәлки» модаль сөздерінің мағынасында модальділік мән анық, өйткені олардың лексикалық мағынасының өзі модальді. Ал «білем, көрінеді» сөздерінің мағынасынан ондай нақтылық жоқ, оның сыртында мағына күрделігі байқалады. Бұлар негізгі лексикалық мағынасынан өзге қолданыста тағы да қосымша басқа мағыналарды білдіре алады. Яғни олар негізгі лексикалық мағынаны білдірумен бірге, басқа сөздермен тіркесте келгенде, күрделі мүшенің құрамында көмекшілік қызметте жұмсалатындықтан, мұндайда негізгі мағынаның сыртында қосымша модальділік мағынаға ие болады.

СООЖ

1. Модаль сөздерге қатысты тақырыптар бойынша ғылыми еңбектердің библиографиясын жасау.

2. Тарихи тұрғыда модаль сөздердің қалыптасуына талдау жасау.

СӨЖ

1. Тілде модальділік мағынаның берілу туралы ғалымдар пікірін конспектілеу, сипаттама беру, шолу жасау.

2. Модаль сөздерді көркем шығармалардан теріп, олардың қолданыстағы мағынасын сипаттау.

Тапсырма: Мәтіндерден модаль сөздерді тауып, оның семантикалық ерекшелігі мен грамматикалық сипатын түсіндіріңіздер.

1- тапсырма. Модаль сөздер арқылы модальділік мағына берілген сөйлемдерге талдау жасаңыз. Модаль сөздердің мағынасын анықтаңыз.

Қатені келешекте қайталамайтын боп түсіні керек. Мүмкін, анада ауырардан бір күн бұрын келгенде, айтпақшы болған шығар. (З.Ш.). Гүлсімге Тұрар сырының тарихы ертеден басталған сияқты.(З.Ш). Әжім пайда болған тәрізді.(З.Ш). Қаны ұйып қалса керек.(З.Ш). Адамды тізгіндеп отырмаса, тойынған жылқыдай осқырып, есіріп кететін сияқты.(З.Ш.).Екі күн болды аспанды бұлт басқала, жауып кетуі мүмкін.(З.Ш). Айтыңыз, мүмкін, біз албырттықпен білмейтін де шығармыз.(З.Ш.). Осы күні оның бірі жоқ, басқа бір Райханды ауыстырып тастап кеткен тәрізді.(З.Ш.). Хатшы тосып отырған болар.(З.Ш.).

Өзі бізге жақын көрінеді.(С.М.) Осылар кетіп қалған білем(С.М.). Бұл дауды менің бітіретінім рас (Ғ.Мұст.).Тіпті, өзінің дүниеден өтіп, мәңгі жоғалатын жылы мен күнін, уақытын білу қасиеті де дарыпты («Қ.Ә.»).

2- тапсырма. Берілген сөйлемдерді модаль сөздердің қыстырма сөз ретінде қолданылғандары мен күрделі мүшенің құрамында келгеніне қарай топтап, модаль сөздердің сөйлемде атқаратын синтаксистік қызметін түсіндіріңіз.

Поэзия – жан бұлқынысы. Бұлқыныс пайда болғанда қаламнан қол үзбеу керек.(М.М.). Шешесінің соңғы сөзі Абайдың құлағына әлі естіліп тұрған секілді (М.Ә.). Сіздің тасыңыз, рас, қасиетті тас екен. Сірә, мен зат танысам, бұл балтаның қабы болар,- депті («Х.ау.әд.»). Байлар қазір тақырға, шөлге, тау мен тасқа қамалған шығар (Ғ.Мұст). Арт жағындағы жол бойында қыбыр еткен жан жоқ, тым-тырыс сияқты. (Б.Т.).

• Сонда балалары кімге еркелейді?

• Халыққа.

• Халық көтере бере ме?

• Әрине.

• Тіпті, басына шығып кетсе де ме?

Бай: Уа,Қожа! Керек болса қазанымды тағы алып тұруыңа болады (Х.а.әд.). Айдабол сынды адамның баласына болмаған атты қойғаны несі екен? («Ел аузынан» кітабынан).