Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Kazirgi_kazak_tili_KazUPU.doc
Скачиваний:
0
Добавлен:
01.07.2025
Размер:
3.59 Mб
Скачать

Шығыс септігін меңгеретін септеуліктер

Гөрі септеулігі зат есіммен, есімдікпен және -қан (-ған) -кен (-ген) формалы есімшелермен тіркесіп таңдау, талғау мәнінде жұмсалады. Мысалы, Желі бойындағы жылқылардың биелерінен гөрі жарау семіз, саяқ аттары көп (М.Әуезов). Өзге баладан гөрі басқа бір ермек, бөлек бір дос тапты (Бұл да).

Бері септеулігі есімдіктерге, -қан (-ған, -кен, -ген) формалы өткен шақ есімшеге тіркесіп, мезгілдің басталу шегін білдіреді. Мысалы, Аңнан Абай қайтып келгеннен бері Баймағамбет қалаға үш рет барып қоржын толтыра кітап апарып, толтыра ала қайтып, Абайдың ендігі ой-азығын жиі-жиі ауыстырумен жүр (М.Әуезов). Түннен бері, дәл таң атып, ел тұрғанша тыныш таппаған (Сонда).

Кейін, соң септеуліктер зат есімдерге, есімдіктерге, қимыл атауына және есімшеге тіркесіп, мезгілдік мағынаны білдіргенде бір істің не нәрсенің орындалу шегінен соңғы жағдайды нақтылайды. Мысалы, Осыдан кейін тағы үш күндей Салиқа дауының, Керей-Найман ылаңының тынымсыз тергеуі өтті (М.Әуезов). Алты күннен соң, осы Құнанбай ауылдары көшкен жолмен тағы бір мол көштер келе жатты (Сонда).

Соң септеулігі кейде мезгілдік мағынадан басқа реттік, яғни, бір нәрседен немесе біреуден кейін деген мағына да береді. Мысалы, Жаңағы шешелерден басқа: жеңгелер, көрші үйлердің қатындары, бірен-саран тыста жүрген шал-кемпір, онан соң ауылдың барлық үйлерінен шығып, жүгірісіп келе жатқан балалар бар (М.Әуезов).

Бұрын септеулік шылауы зат есімдермен, тұйық етістіктермен тіркесіп, іс-әрекеттің істелген мезгілін басқа бір іс-қимылдың алдында болғандығын білдіреді. Мысалы, Ол Абайдан бұрын үйленіп, сол жылы енші алып, бөлініп шыққан (М.Әуезов). Оған кетуден бұрын, әуелі өзімде бармен сенде барды ортаға шығарып, үлеске салып кетемін (Бұл да).

Бетер септеулік шылауы іс-әрекеттің бұрын істелген іс-әрекеттен неғұрлым күшті болғанын білдіреді. Мысалы, менен бетер, одан бетер.

Көмектес септігін меңгеретін септеуліктер

Көмектес септікті меңгеретін септеуліктерге қатар, бірге септеуліктері жатады. Бұл септеуліктер іс-әрекетті бірнеше субъектінің бірігіп жасағанын білдіру үшін қолданылады. Мысалы, Сол жаймен қатар Мырзахандар айтып келген ерлік ертегісі де бұл өңірдің жас баласына дейін түгел жетті (М.Әуезов). Ол тағдырда адаммен бірге жаратылған нәрсе, оны адам өзі жора тапқан емес (Абай).

Ііі блок Демеуліктер

Демеуліктер – шылаулардың құрамына енетін көмекші сөз таптары. Өздері тіркескен сөздерге әр алуан грамматикалық мағына қосатын сөздерді демеулік шылаулар деп атаймыз. Демеуліктер – грамматикаланудың нәтижесінде лексикалық мағынасынан айырылып, тек көмекші қызметке көшкен сөздер.

Ғалым Ы.Шақаман демеуліктердің морфологиялық ерекшелігінің бірі ретінде олардың сөзге жалпылама тіркесе беретін қасиетін айта келіп, оларды үш топқа бөледі: «1) еліктеуіш, одағай сөздерден басқа барлық сөз табына тіркесетін демеулік шылаулар: да/де, ма/ме, ғана/қана, қой/ғой, -ақ, -ды/-ді, -тын/-тін және одағайға да тіркесетін демеуліктер: -ай, -ау; 2) есім сөздер таптарына, есімдерше түрленетін етістіктерге тіркесетін демеулік шылаулар: екеш, түгіл, тұрсын, тұрмақ; 3) жіктелеген етістікке ғана тіркесетін демеулік шылау: -мыс/-міс» [59, 17]. Демеулік шылаулардың мағыналары тек сөйлемде, контексте көрінеді. Мысалы, Қой асығы демеңдер, қолына жақсы сақа қой, жасы кіші демеңдер, ақылы асса аға ғой (Қазақтың би-шешендері). Тіл дегеніміз қай халықтың болмасын кешегі, бүгінгі ғана тағдыры емес, бүрсүгінгі де тағдыры (Б.Момышұлы). Берілген мысалдардағы қой, ғой шылаулары нақтылау, тұжырымдау мәндерін білдірсе, ғана демеулігі шектеу мәнін білдіру мақсатында қолданылған. Демеулік шылаулардың білдіретін мағыналары алуан түрлі. Олардың тілдік жүйедегі қалыптасқан негізгі мағыналары мынадай:

1. Күшейткіш демеуліктер: -ақ, -ай, -ау, да/де, та/те;

2. Сұраулық демеуліктер: ма/ме, ба/бе, па/пе, ше;

3. Нақтылау демеуліктері: ды/ді, ты/ті, тын/тін, қой/ғой;

4. Шектеу демеуліктері: ғана/қана, тек;

5. Болжалдық демеуліктері: мыс/міс;

6. Қомсыну демеулігі: екеш;

7. Салыстыру демеуліктері: түгел, тұрсын, тұрмақ;

1. Күшейткіш демеуліктердің қатарына -ақ, -ай, -ау, да/де, та/те шылаулары жатады. Бұл топтағы демеуліктер сөйлемде айтылған ойға күшейту реңін қосу үшін қолданылады. Да/де, та/те демеуліктері күшейткіш мәндерін үнемі сақтайды. Мысалы, Қызметін істесе де қарайласқысы келмегені ғой! (М.Әуезов). Көше сондай қараңғы да емес қой (Н.Ғабдуллин). Сөйлемдерде демеуліктер етістікпен, сын есіммен келіп, оларға күшейту мәнін үстеген. Бұл демеуліктер жалғаулық, септеуліктермен тіркесе береді және өзінің күшейту мағынасынан айырылмайды. Мәселен, Егер де маған сенбесеңіздер ояздың өзінен сұраңыздар (Ә.Әбішов).

-ақ демеулік шылауы өзі тіркескен сөздерге күшейткіш реңін қосады. Мысалы, Амантай өз ойын Қайырға әлдеқашан-ақ айтып қойған ғой (Ғ.Мүсірепов). Қаланың адамдарын қысылтпайын-ақ дейсің, бірақ амал жоқ (Б.Нұржекеев). Ахмет Қуанұлының семьясы үлкен еді, бірақ ол нан-тұзын ұсынып, қонақжайлық білдіру парызын адал-ақ атқарды (Е.Брусиловский). Мұнда -ақ демеулігі есімдік, етістік және сын есіммен тіркесіп күшейткіш мәнін беріп тұр.

-ау демеулігі көбінесе сөйлемге эмоциялық реңк береді. Мысалы, Көп күн жүріп жеттік-ау (Ш.Жиенқұлова). -Айтыңыздаршы, Жұртым-ау, Құрманбек тірі ме?- дедім үнім дірілдеп (Ш.Жиенқұлова).

-ай демеулік шылауы толық мағыналық сөздерге тіркескенде оның күшейткіш мәні басымырақ болады. Ал -ай шылауы зат есімнен болған сөздерге тіркескенде ол сөздерге ой екпінін түсіріп ерекшелеп тұрады. Мысалы, Қайран ер көңілді аналар-ай!-дедім менде ішімнен (Ш.Жиенқұлова). Жарықтық-ай, бұл күнді де жұрттың көретін күні бар екен-ау (Б.Майлин). Мұнда әрі таңдану, әрі таңырқау мәні бар.

2. Сұраулық демеуліктері ма/ме, ба/бе, па/пе қандай сөз табымен келгеніне, қандай тұлғада тұрғанына қарамастан үнемі сұрау мәнінде жұмсалады. Олар үнемі баяндауышпен қатар жүреді. Мысалы, Құлын тайға өтпей ме? Тай құнанға жетпей ме? Құнан ат боп құлдырап, Қырдан асып кетпей ме? (Д.Әлімжанов). «Гәккудің» авторы Ыбырай ма, Құлмағамбет пе, әлде Иса ма? (Е.Брусиловский). Сағынып, аңсап барғанда, сағына күткен жан бар ма? (М.Мақатаев).

Ше демеулігі зат есім, етістік, үстеу сөздерге тіркесіп, ойды толықтыру үшін қайталай сұрау мақсатында сөйлемнің соңында қолданылады. Мысалы, Ей, әлгі Мәскеуде Мұқаңның бізді ұялтатыны ше?...(Ш.Жиенқұлова).

3. Нақтылау демеуліктері -ды/ді, -ты/ті өткен шақтағы сөздерді нақтылайды. Мәселен, Осының алдында Құрманбек екеуіміздің басымызға күн туып жас шаңырақтың уықтарын солқылдатқандай ауыр жағдай өткен-ді (Ш.Жиенқұлова).

-Тын/тін демеулігі -ды/ді демеулігімен мағыналас өткен уақыттағы ойды нақтылау мағынасын береді. Мысалы, Болымсыз нәрседен шатақ шығаратын жайсыздау кісі-тін (Б.Нұржекеев). Үрия мінезге бай әйел еді, тек жалғыз ғана осал жері - ерке-тін (Е.Брусиловский).

4. Шектеу демеуліктері ғана/қана үнемі шектеу мағынасын үстейді. Мысалы, Кімде-кім өзін билеп, ілім мен өнер үйренген жағдайда ғана баянды бақытқа қолы жетеді (У.Кайкавус). Халық тәжірибесі тек бізге ғана емес, біздің келер ұрпақтарымыз үшін де қымбат қасиет (Б.Момышұлы). Кітап аяулы досы бола бастаған шақтан былай ғана әрбір жан өзін интеллигент бола бастадым деп санауына болады (М.Әуезов). Ғана/қана демеуліктері тек демеулігімен қатар айтылып, сөздерге күшейту, шектеу мағынасын қосады. Мәселен, Тек қана оқуменен өнер білмек (С.Торайғыров).

5. Болжалдық демеуліктері -мыс/міс өзі тіркескен сөзге тек болжалдық мағына жамайды. Ол көбінесе етістіктермен тіркесіп, болжалдық мәнді береді. Мысалы, Ойратқа сонау дүрбіт, торғауыт, төлеуіт тайпалары жатады-мыс (Ә.Кекілбаев).

6. Қомсыну демеулігіне тек қана екеш демеулігі жатады. Екеш демеулігі үнемі қомсыну мәнінде жұмсалады. Мысалы, Жан рахатын құс екеш құс та біледі (Ш.Мұртаза).

7. Салыстыру демеуліктеріне жататын түгел, тұрсын, тұрмақ демеуліктері сөз таптарына қалай бірдей тіркессе, сөзге үстейтін мағыналары да сондай ұқсас. Мысалы, Мұны естігенде, Күләштің қалтырағаны былай тұрсын, зәрем зәр түбіне жеткендей жүректен жүрек қалмады (Ш.Жиенқұлова).

СООЖ

1. Шылаулардың қалыптасу және зерттелу тарихы

2. Жалғаулықтар қызметінде жұмсалатын басқа сөздер

3. Демеуліктердің қалыптасқан тілдік жүйедегі мағыналары

СӨЖ

1. Шылаулардың лексика-грамматикалық сипаты

2. Септеулік шылаулардың қолданылу аясы

3. Аналитикалық форма жасаушы бірлік ретіндегі септеуліктердің қызметі

4. Демеулік шылаулардың морфологиялық өзгешеліктері мен синтаксистік ерекшеліктері

5. Демеулік шылаулардың жұмсалымдағы (қолданыстағы) мағыналары

1-тапсырма. а) Мәтіннен шылауларды тауып, оларды түрлеріне қарай ажыратыңыздар; ә) Мәтіндегі шылау сөздердің басқа сөздерден айырмасын түсіндіріңіздер.

1. Бес күндік өмірің бар ма, жоқ па? 2. Біріңе-бірің қонақ екенсің, дүниеге де қонақ екенсің біреудің бағына, малына күндестік қылып, я көрсеқызарлық көз алартыспақ лайық па? 3. Тілеуді құдайдан тілеймін, пендеден тілеп, өз бетімен еңбегімді жандыр демей, пәленшенікін әпер демек ол құдайға айтарлық сөз бе? 4. Ұлттық сезім дегеніміз адамдардың туған жерге, өскен елге, ана тіліне, ұлттық салт-дәстүрге деген сүйіспеншілігін білдіруі ғой. 5. Ұлттық сезім адамды қоршаған ортаның тек сол ұлт өкіліне тартқан ерекше сыйы ғана. 6. Ұлттық сезім тек қана ұлттық эстетика, әдеп, парасаттылық және күнделікті өмірдегі талғам мен сезімнің жиынтығы-көркем шығармалар арқылы арқылы көрініс береді ғой.

2-тапсырма. Септеулік шылаулардың сол тұлғалас үстеулерден айырмасын дәлелдейтін мысалдарды өз беттеріңізбен көркем шығармадан теріп жазыңыз (7-8 сөйлем), оларды салыстырып түсіндіріңіздер.

3-тапсырма. Шылауларды омоним қосымшалармен салыстырып, айырмасын түсіндіріңіздер. Сөйлеммен мысалдар жазыңыздар.

Соседние файлы в предмете [НЕСОРТИРОВАННОЕ]