Сөз варианттарының түрлері

Сөз варианттарының бірнеше түрлері бар: Фонетикалық, морфологиялық, грамматикалық, лексикалық варианттар.

1. Фонетикалық вариант дегеніміз дыбыстық құрылымы әртүрлі болып келетін бір сөз: ештеме / ештеңе / ештеңке; сөйтіп /сүйтіп.

2. Морфологиялық варианттар – түбірлері сақталып, тек қосымшалары ғана әртүрлі болып келетін сөз варианттары жатады: даяр /дайын; тырысқақ / тырыспа (ауру аты) т.б.

3. Грамматикалық вариант түбір сөзге қосымша қосылу арқылы, екі түбір сөздің бірігуі немесе қосарлануы арқылы жасалған сөз варианттарын жатқызамыз. Мысалы: інжу /інжугүл / ландыш; боз/бозаң / бозшөп (ковыль).

4. Лексикалық мағынасы бірдей, бірақ тұлғалары мүлде бөлек сөздерді лексикалық вариант дейміз, олар әр түрлі түбірлерден жасалады. Мысалы: құлақшын / малақай т.б.

Лексикалық варианттар мынадай жолдар арқылы пайда болады:

1. Әр түрлі мотивке (уәжге) байланысты қалыптасқан варианттар: жолжелкен (уәжі-өсетін жері) /мыңтамыр (тамырының көптігі) / қызылтамыр (түсі) /қырықбуын (буын саны).

2. Шығу көзі әр түрлі болып келеді: қауын (әдеб) /діңке (жерг.) т.б.

3. Кірме сөздер бұрыннан бар атаулармен жарыса қолданылады; құдай (пар.) / алла (ар.) /тәңір (қаз.) т.б.

Сөйтіп сөздің әр алуан фонетикалық варианттарының болу жағдайы зерттеушілер назарын барған сайын өзіне аудара түсуде. Фонетикалық өзгерістегі жүйелілік пен белгілі себептерді анықтауда ертеден-ақ күш-жігер жұмсалып келе жатқанына қарамастан, бұл құбылысты одан әрі зерттей берудің қажеттігі әрдайым сөз боп келді. Себебі бұл мәселені ғылыми тұрғыдан алып, жеткілікті дәрежеде зерттеп шығу тіл білімін анағұрлым жоғары сатыға көтерген болар еді [24.15]. Сөз варианттары тілімізде ала-құлалықтар мен тұрақсыздықтарды туғызатын құбылыс болғандықтан, келешекте тілдік норма тұрғысынан реттелуге, бір жүйеге түсуі тиіс.

Үi блок омоним

Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің формалары жағынан ұқсас болады. Олардың айырмашылықтары – біріншіден, көп мағыналы сөздердің бірнеше мағыналы болып келетіндігі болса, екіншіден, олар әр сөз табына мағыналары жақын әрі ұқсас болатындығы. Ал омонимдердің табиғаты өзгешелеу болады. Олар (омонимдер) біркелкі дыбысталып айтылады да, ал ұғымы басқа-басқа сөздер тобын білдіреді.

Омоним деген термин гректің «homos» біркелкі, бірдей және «onуm» яғни ат, атау деген сөздерінен алынып, «біркелкі, бірдей атау» дегенді білдіреді.

Омонимдерді қазақ тілінде қарастырған ғалымдардың ішінде К.Аханов «Дыбысталуы бірдей, бірақ мағыналары басқа-басқа сөздер омонимдер» десе [2,36,3,113], Т.Р. Қордабаев материалдық ұқсастықтары, бірліктері ғана болмаса, мағыналық жағынан бір-біріне ешқандай ұқсастықтары жоқ сөздерді омоним сөздерге жатқызып, «омонимдердің мағыналары бір сөздің әр түрлі мағыналары емес, оның әр мағынасы әр түрлі сөз болады»- дейді [37,67].

Жалпы тіл біліміндегі бұл құбылысқа көптеген анықтамалар беріліп келеді. О.С. Ахманова: «Омонимы как два и более слова, состоящие из фонемных рядов и различающиеся только семантически или грамматически одновременно» – десе [5,3], В.В.Виноградов: «Термин» омонимия следует применять к разным лексическим единицам, совпадающим по звуковой структуре во всех своих формах»- дейді [17,12].

Тіл біліміндегі омонимия құбылысы- өте күрделі категория. С.Г. Гендлер омонимияны тарихи категорияға жатқызады. Э.Эманның «Омонимия құбылысы тіл дамуының көрсеткіші, фактісі» деуі [80.117] В.Урбутистің «Тілдегі омонимдердің пайда болуы тіл дамуының нәтижесі деп қарастыру керек, тілде омоним сөздердің пайда болуына, туындауына себеп болатын негізгі факторлар ол – тіліміздегі лексикалық қорды байыту қажеттігі мен оны дамыту» деуі [74.15] омонимия құбылысын тарихи категорияға жатқызуы болып табылады.