Іі блок Үстеудің морфологиялық ерекшеліктері

Үстеу – морфологиялық жағынан алғанда аз түрленетін сөз табы. Бұл оның морфологиялық ерекшелігі болып табылады десек те, үстеулер қандай сөзге тіркессе де өз формасын өзгертпейді.

Тілдік құрылыстағы болып жатқан өзгерістер үстеулерге де әсерін тигізбей қалған жоқ. Қазіргі қазақ тіліндегі үстеулердің сөйлемдегі қызметіне қарай көптік, септік, тәуелдік жалғауларын қабылдап заттанып, кейде жіктік жалғауын қабылдап, предикаттық қызмет атқаратынын кездестіруге болады. Бұл айтылғандардан үстеулер өзінің үстеулік мағынасынан мүлде алшақтап кетеді деген ұғым тумауға тиіс. Үстеулер өзінің семантикалық мағынасын сақтайды, олар белгілі бір контексте ғана заттық немесе предикаттық мағына береді.

Ғылымда үстеудің түрленуі туралы пікірлер әр түрлі. Мәселен, ғалым Ә.Төлеуов үстеулердің көпшілігін түрленбейді деп, оның себебін былайша түсіндіреді: «Үстеулердің көбі түрленбейді, өйткені олар көне септік формалар қосылуынан жасалған сөздер: бірге, босқа, текке, абайсыздан, лажысыздан, түнде, қырынан, кенеттен т.б.» [52, 108].

Соңғы уақыттардағы зерттеулерге қарағанда үстеулер барынша молынан түрленетін сөз табын құрап отыр. Мәселен, ғалым Ә.Ыбырайым: «Морфологиялық жағынан еш түрленбейді деп келінген үстеу сөздер қазіргі қазақ тілі мен түркі тілдерінде коммунакативтік қызметі мен мағынасына қарай түрлі формаларға ие болып қолданылып жүр. Мәселен, кейбір үстеулердің сөйлемдегі қызметіне қарай көптік, тәуелдік, септік жалғауларын қабылдап заттанып, жіктік жалғауын қабылдап предикаттық қызмет атқаруы көркем әдебиет пен баспасөз беттеріндегі тілдік сөз қолданыстарда жиі кездесетін процесс болып отыр» - деп жазады [61, 137].

Ііі блок Үстеудің синтаксистік қызметі

Үстеудің пысықтауыш қызметінде жұмсалуы. Үстеудің ең негізгі синтаксистік қызметі - сөйлемде пысықтауыш болу. Сөйлемде үстеулер қашанда өздерінің пысықтайтын сөздерінен бұрын тұрады. Үстеулердің ішінде орын талғамайтындары да бар. Сондай орын талғамайтын үстеулердің бірі – мезгіл үстеулері. Мезгіл үстеулері баяндауыштан басқа мүшелерді пысықтаса, онда пысықтайтын мүшенің алдынан келеді. Ал баяндауышты пысықтаса одан алшақ тұра береді.

Үстеу қимылдың, амал-әрекеттің әр алуан сын бейнесін, белгісін білдіреді. Осымен байланысты мекен, мезгіл, сын-қимыл, мақсат, себеп пысықтауыш бола береді. Үстеу мен үстеу, я үстеу мен зат есім тіркесіп келіп күрделі пысықтауыш болады. Мысалы, Құр кимелеудің зардабын тартқан жұрт енді еппен өтіп жатыр (Ғ.Мүсірепов). Таң қараңғысында еркек атаулы жұмысқа кетеді (С.Мұқанов). Жоғары-төмен үйрек, қаз ұшып тұрса сымпылдап (Абай). Алынған сөйлемдерде еппен сын-қимыл пысықтауыш болып тұрса, таң қараңғысында мезгіл пысықтауыш болып, жоғары-төмен мекен пысықтауыш ретінде жұмсалып тұр.

Үстеудің бастауыш қызметінде жұмсалуы. Үстеулер субстантивтеніп бастауыш қызметінде жұмсала береді. Нөлдік тұлғада көптік жалғаулары арқылы субстантивтеніп бастауыш болады. Кей жағдайда көмекші сөздермен тіркесіп бастауыш қызметін атқарады. Еріншектің ертеңі бітпес (мақал). Бүгін деген қорқыныш пен үміттің екіұдай аралығы (Ә.Кекілбаев).

Үстеудің баяндауыш қызметінде жұмсалуы. Үстеулер сөйлем соңында жіктеліп баяндауыштың қызметін де атқарады. Мысалы, Киім формасы өзгешелеу екен өзінің (К.Тоқаев). Мен сенімен біргемін (Ғ.Сланов).

Үстеудің толықтауыш қызметінде жұмсалуы. Үстеулер заттанып тура толықтауыш та, жанама толықтауыш та бола алады. Тура толықтауыш қызметінде жай септікпен бірге тәуелдеулі септік формасында да жұмсала береді. Мысалы, Азын-аулақ қазақшаны да далбарлайтын болған (М.Әуезов). Жанама толықтауыш болып барыс, шығыс және көмектес септіктерінде келе береді. Мысалы, Соншаны көріп, біліп келіп, ішке тығып тастағандай едіңіз (Бұл да).

Үстеудің анықтауыш қызметінде жұмсалуы. Зат есіммен, сын есіммен тіркесіп, анықтауыш та болады. Мысалы, Осынша орысшаны қайдан үйреніп жүрсіз (Т.Ахтанов).

СООЖ

1. Үстеулердің зерттелу тарихы

2. Үстеудің синтаксистік ерекшеліктері мен сөйлемдегі атқаратын қызметі

3. Мезгіл үстеулері, олардың сөйлемдегі орны

СӨЖ

1. Үстеулердің қабыса байланысуының грамматикалық табиғаты

2. Күшейткіш үстеулер туралы пікірлер, көзқарастар

3. Үстеудің грамматикалық ерекшеліктері

1-тапсырма. а) Негізгі, туынды үстеулерді ажыратып, туынды үстеулердің қалай жасалғанын талдаңыздар. ә) Үстеудің аналитикалық не синтетикалық тәсіл арқылы жасалғанын ажыратыңыздар.

1-жұмыс. 1. Ертеңгі құйрықтан, бүгінгі өкпе артық. 2. Ерте шықсаң, алдыңнан күн шығар, кештеу шықсаң, алдыңнан түн шығар. 3. Баяғыда атқа міну тойы баланың мейлінше әжетке жарап, тысқары еңбекке араласуы азаматтықтың басы деп ұққан. 4. Осылай балаға да үлкен ой туғызып, тіпті тез есейуіне әсер еткен. 5. Шақыру мен Оспанның жылын беруді Абайдың жалғастыра айтқанын Дәрмен өзінше түйді. Жал-құйрығы сүзілген бәйгелер де киікше басып, ойқастап шықты. Орысша оқуға сахара елінің балаларын беруге ата-аналарның санасында өзгеріс қандай, жаңғыру қаншалық, осыны да білгісі келеді (М.Ә.). 6. Өлімнен ұят күшті дегенді кейінірек естісем де, осы арада өз басымнан бір өткіздім-ау деймін (Ғ.М.).

2-жұмыс. 1. Бобровтың осы қазір сыныққа сылтау іздеп, сәл бірдеңе болса, шалқасынан құлағалы отырғанын көрді (Ә.Нұрп.). 2.Ол бүгін күндегіден ерекше боп, соншалық жақындай түскен (М.Ә.). 3. Үргеніштегі құлдар көтерілісі сатыр-сұтыр найзағай ойнап, күн күркірегендей кенет басталды (І.Е.). 4. Енді қалың шепті емес, біртіндеп жүгірген жеке солдатты көздеп ату керек (Т.А.). 5. Мен солай ойлаймын (Ш.Айт.). 6. Анда-санда жалпақ танаулар жалпы түрде жабыла бір пысқырып қойып, бұрынғы дұшпан еліне тәуекел етіп тартып келеді. 7. Әуелі Арқаның шалғыны бірте-бірте селдіріп, үзілді (С.С.). 8. Кейде ұрлық жасауға әзірленіп тұрған кісіше қай-қайдағыға бола өлердей қысылатының да содан шығар (Қ.Н.). Ішкері енуге тырысатын сияқты (Қ.Н.).

2-тапсырма. Септеліп, көптеліп тұрған үстеулерге мысалдар теріп (6-7 сөйлем), олардың түрлену себебін түсіндіріңіз.

3-тапсырма. Үстеудің мағыналық топтарын жіктеп кестеге түсіріңіз.

4-тапсырма. «Үстеудің сөзөзгерім қосымшаларына түрленуі» деген тақырыпта баяндама жазыңыз.