Сөз варианттарының өзіндік белгілері

1. Сөздің түбірінде ортақ ұқсастық болуы керек;

2. лексика-семантикалық ұқсастығы сақталу қажет;

3. дыбыстық өзгешелігі лексика- семантикалық өзгеріс тудырмауға тиіс.

Осындай белгілерге қарамастан түрлі контексте қолданыла беретіндіктен, кейде сөздің варианттарын синонимдерден ажырату қиынға соғып жатады. Себебі вариант тұлғалардың кейбірінің жүре келе мағыналық жағынан саралануымен немесе стильдік реңкке ие болумен байланысты. Вариант тұлғалары тұрақты емес, өйткені олар үздіксіз өзгеріске түсіп отырады. Немесе сыңарының ескіріп, қолданудан біртіндеп шығып қалуы мүмкін.

Сөздің фонетикалық варианттарының мағыналық саралану арқылы мүлдем бөлек ұғымды білдіреді. Мысалы: айғай-айқай (айхай- айһай / ойхой / ойһой).

Варианттардың көпшілігі не грамматикалық не бірыңғай фонетикалық варианты болу үшін мынадай өзіндік ерекшеліктері болуы тиіс:

1. Сөздің вариант қатарларының тұлғалық айырмашылығы олардың мағыналық бірлігін, тепе-теңдігін бұзбауы;

2. Вариант сөздердің сыңары екеу болып, түбірі бір сөздер болуы тиіс;

3. Сөз варианттары тікелей аффикстер арқылы түрленбей, бір түбірдің немесе бір ғана қосымшаның фонетикалық өзгеріске түсуінен түзілуі тиіс.

Орфографиялық, орфоэпиялық және морфологиялық тұлғалардың фонетикалық варианттары

Дауысты дыбыстардың, дауыссыз дыбыстардың алмасуынан түзілген варианттармен қатар тілімізде орфографиялық, орфоэпиялық, морфологиялық тұлғалардың фонетикалық варианттары кездеседі:

1. Дауысты дыбыстардың алмасуы арқылы түзілген сөздің фонетикалық варианттарын өз ішінен а) сингармониялық параллельдер; ә) ашық және қысаң дауыстылардың алмасуынан түзілген варианттар деп бөліп қарастырамыз.

Тілдегі бір сөздің жуан және жіңішке буынды варианттарын сингармонизмдік параллельдер дейміз.

Мысалы: Маусым // мәусім, қамзал // кемзел; лаждау // ләждеу; қария // кәрия; ажым // әжім; қазір // кәзір; ғұмыр // өмір т.б.

Қазақ тіліндегі сингармониялық параллельдер бір сөз ішіндегі үндесуден (дүния- дүние) қосымшалары әсерінен немесе сөз аралығындағы үндесуден де қалыптасуы мүмкін. Сонымен қатар сингармониялық параллельдер сөз тұлғаларының ықшамдалуы арқылы да жұмсалады. Мыс: барлығы / бәрі; жағдай / жәйт; Ал ғалам / әлем; ғұмыр/ өмір; қарып / әріп параллельдерінен байқалатын сөз басындағы немесе ортасындағы э, қ, х дыбыстарының түсіп қалуы да сөздің жіңішке буынға ауысуынан.

Тілімізде а/ы, е/і, о/ұ, ө/ү,(у) дауыстылардың алмасуынан түзелген вартианттар да аз емес. Мысалы: кесерткі / кесірткі; кереует /кіреует; өрескел/ өрескіл сияқтылар ашық жіңішке дауысты «е»-нің қысаң «і» дыбысына ауысуынан түзіліп тұр. Ал айқара / айқыра; дардай /дырдай; үлгеру /үлгірулер а/ы, е/і дауыстыларының алмасуынан түзілген варианттар екені белгілі.

2. Дауыссыз дыбыстардың алмасуынан болған варианттар қатарына п/б, т/д, қ/ғ, с/ш, с/з, ж/ш, б/м, ғ/ң, л/д дауыссыздарының алмасуын жатқызамыз. Мысалы: пайымдау / байымдау (п/б); бұнша/мұнша (б/м); пұтақ/бұтақ (п/б); айқай/айғай (қ/ғ); тостақан/тостаған; тілмар/ділмар (т/д); шайтан/сайтан (ш/с).

3. Орфоэпиялық және орфографиялық варианттар тілдің даму тарихымен байланысты. Орфографиялық вариантқа жазу дәстүрі мен жазу нормасының ықпалы себеп болады. Мысалы: өйткені /үйткені; сөйтіп/сүйтіп; гауһар/жауһар варианттарының соңғылары- қарапайым сөйлеу тілінің элементі де, алдыңғылары ғана орфографиялық норма.

Тіліміздегі сөздің орфографиялық варианттары емле ережелерінің өзгеріп отыруына байланысты түзіледі (ғылми/ғылыми); қауіп/ хауіп; сиыр/ сыйыр.

Сөздің орфоэпиялық варианттарының пайда болуының бірден-бір себебі берік жазу дәстүрінің, орфоэпиялық норманың кодификацияланбауынан деп түсіну керек. Сөздің орфоэпиялық варианттары қазақ тілінің орфографиялық нормасының қалыптасуына дейінгі дәуірде көп болады. Мысалы: несібе/нәсібе; ешбір/ішбір; мәдениет/ мәдениат т.б.

Орфоэпиялық вариант үстеме дауысты дыбыстың қабаттаса айтылуымен байланысты қалыптасады. Мысалы: стол/үстел; станция /ыстанса деген сияқтылар дауысты дыбыстың үстемеленуі (протеза) арқылы жасалса, кровать/керует, шляпа/шіләпі сияқтылар сырттан ауысқан түбірлерге дауысты дыбыстың үстемеленуі (эпентеза) арқылы қалыптасқан.

4. Морфологиялық тұлғалардың фонетикалық варианттары мынадай дыбыстардың алмасуынан байқалады: л/й баралық/барайық; ң/й алсаңшы /алсайшы; қ/н жалтақ/жалтаң т.б. Демек бұл жерде түбір тұлға өзгермей, дұрыс алмасуы тек қосымшалардан ғана көрініс табады.

5. Этимологиялық вариантты анықтауда кірме сөздерге жүгінеміз. Себебі вариант тұлғаларын сөздің шығу төркінімен (этимологиясымен) байланыстырудың тілдегі кездесетін фонетикалық заңдылықтарды анықтау үшін маңызды. Қазақ тілінің фонетикалық құрылымына қарай шығыс элементтері үндестік заңына сәйкес өзгерсе (пишани) пешене (ар.), айтылуы қиындау келетін дыбыс тіркесінің ықшамдалуынан немесе дәнекер дыбыстық үстемелеп, айтылуы арқылы жасалып отырады: хариф (әріп ар.).

6. Ал сөздің ықшамдалған варианттары сөз құрамындағы жеке дыбыстардың немесе сөздің бүтіндей үлкен бөлігінің түсіп қалуы арқылы қалыптасады. Сөздің ықшам тұлғаға ауысуы секкіз /секіз/сегіз; тоққыз/тоқыз/тоғыз сөздерінің өзгеріп келуінен байқау қиын емес. Сөздің бұндай ықшам варианттарының қалыптасуына себеп болған нәрсе– сөздің айтылу тәсілін барған сайын жеңілдету, жетілдіру.