Шақ категориясы

Қимыл, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәтпен байланысты болып өткендігін, бірақ болатынын білдіріп, белгілі жолдармен жасалатын етістіктің грамматикалық категориясы шақ категориясы деп аталады.

Сөйлеп тұрған сәтпен байланысты қимылдың мезгілі, шақтық мағынасы мынадай болады:

1. үнемі қайталанып, дағдыға айналған іс-қимыл, сөйлеп тұрған кезде болып жатқан қимыл, іс-әрекет.

2. сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып кеткен қимыл, іс-әрекет.

3. сөйлеп тұрған кезде әлі болмаған, бірақ кейін болуға тиісті қимыл іс-әрекеттер.

Сонымен, сөйлеп тұрған сәтпен байланысты қимылдың болу мезгілі үш түрлі. Соған сәйкес етістіктің шақ түрі де – үшеу. Сөйлеп тұрған сәтке байланысты, яғни сол сәтте болып жатқан қимылды осы шақ, әлі болмаған, бірақ кейін болатын қимылды келер шақ, сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып өткен қимылды өткен шақ білдіреді.

Шақтық мағынаны білдіретін етістік көбінесе жіктеліп келеді де, сол арқылы жақтық мағына беріледі. Жіктік жалғау шақ көрсеткіштерінен (есімше, көсемше, және арнайы шақ жұрнақтарына) кейін жалғанады.

Қазіргі қазақ тілінде шақ категориясы морфологиялық белгісіне, шақтық мағынасына қарай өткен шақ, осы шақ, келер шақ болып үшке бөлінеді.

Өткен шақ қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеу кезінен бұрын болып, істеліп кеткенін білдіретін етістіктің грамматикалық формасы.

Қазіргі қазақ тіліндегі өткен шақ грамматикалық формасы мен мағыналық ерекшеліктеріне қарай жедел өткен шақ, бұрынғы өткен шақ, ауыспалы өткен шақ болып үшке бөлінеді.

Жедел өткен шақ етістіктің түбіріне –ды, -ді, -ты, ті жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалып, жіктеліп қоданылады.

Жедел өткен шақ жұрнағы етістіктің тұлғаларына тікелей жалғанады. Әнші үш қайырмасын айтып тоқтайын деп еді, Базаралы тоқтаттырмады.

Жедел өткен шақтың болымсыз түрі етістіктің –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады.

Жедел өткен шақтың жіктелуі:

жақ	жекеше	көпше
І	-м	-к, -қ
ІІ	-ң /анайы түрі ңыз/-іңіз/сыпайы түрі	-ңдар, -ңдер/анайы түрі/ -ңыздар, -ңіздер/сыпайы түрі
ІІІ	Жұрнағы жоқ, нөлдік тұлға

Бұрынғы өткен шақ қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәтпен салыстырғанда, әлдеқашан бұрын болғандығын білдіреді.

Бұрынғы өткен шақ екі түрлі жолмен жасалады.

а) Бұрынғы өткен шақ –ған, -ген, -қан, -кен тұлғалы есімшенің жіктеліп келуінен жасалады.

ә) Бұрынғы өткен шақ етістікке көсемшенің –ып, -іп, -п жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады.

Бұрынғы өткен шақтың жіктелу үлгісі:

а)

жақ	жекеше	көпше
І	-мын/-мін, -бын/-бін,-пын/-пін	-быз/біз, -мыз/-міз, -пыз/-піз
ІІ	-сы/ -сің, -сыз/ -сіз	- сыңдар/ -сіңдер -сыздар/ -сіздер
ІІІ	Жұрнағы жоқ, нөлдік тұлға

ә)

жақ	жекеше	көпше
І	-пын/-пін	-пыз/-піз
ІІ	- сың/-сің	- сыңдар/-сіңдер
ІІІ	-ты, -ті

Бұрынғы өткен шақтың күрделі түрі –ған, -ген, -қан, -кен тұлғалы есімшеге немесе –ып, -іп, -п тұлғалы көсемшеге (еді) көмекші етістігінің тіркесуі арқылы жасалады. Есімше түрінде е көмекші етістігі екен түрінде де тіркеседі. Бұрынғы өткен шақтың мұндай күрделі түрінде е, (еді, екен) көмекші етістігі ғана жіктеледі.

Бұрынғы өткен шақ күрделі түрінің жіктелу үлгісі

жақ	жекеше	көпше
І	Оқыған едім (екенмін) Оқып едім	Оқыған едік (екенбіз) Оқып едік
ІІ	Оқыған едің (екенсің) Оқыған едіңіз Оқып едің Оқып едіңіз	Оқыған едіңдер/ екенсіңдер Оқыған едіңіздер Оқып едіңдер Оқып едіңіздер
ІІІ	Оқыған еді /екен/ Оқып еді	Оқыған еді /екен/ Оқып еді

Бұрынғы өткен шақтың болымсыз түрі былай жасалады.

Есімше формалы бұрынғы өткен шақ:

1. –ма/ -ме, -ба/ -бе, -па/ -пе қосымшалары арқылы.

2. Жоқ, емес сөздері арқылы жасалады.

–ып, -іп, -п формалы көсемшенің болымсыз түрі тек қана –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе қосымшасы арқылы жасалады.

б) Ауыспалы өткен шақ. Ауыспалы өткен шақ есімшенің –атын/ -етін, йтын/ -йтін жұрнақтары арқылы жасалып, бірде өткен шақтық, бірде келер шақтық мағынада қолданылады.

Ауыспалы өткен шақ жіктеліп те, еді көмекші етістігімен тіркесіп келіп те (онда еді етістігі жіктеледі) жұмсалады.

Ауыспалы өткен шақтың болымсыз түрі етістікке –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады.

Ал ауыспалы келе шақ тікелей жіктелмейді, тек еді көмекші етістігімен тіркесіп қолданылады.

Ауыспалы өткен шақтың жіктелу үлгісі

жақ	жекеше	көпше
І	білетінмін	Білетінбіз
ІІ	айтатынмын айтатын едім	Айтатынбыз айтатын едік
ІІ	білетінсің айтатынсың айтатын едің	Білетінсіңдер айтатынсыңдар айтатын едіңдер
	білетінсіз айтатынсыз айтатын едіңіз	Білетінсіздер айтатынсыздар айтатын едіңіздер
ІІІ	білетін, айтатын,айтатын еді

Осы шақ

Осы шақ сөйлеп тұрған сәтпен байланысты қимылдың, іс-әрекеттің болып жатқанын, өтіп жатқанын білдіреді.

Осы шақ болатын етістіктердің мағыналық белгілері:

1. Сөйлеп тұрған кездегі іс-әрекетті білдіреді.

2. Әр дайым қайталанып тұратын дағдылы іс-әрекетті көрсетеді.

Басқа шақ түрлеріне қарағанда осы шақтың жасалуында кейбір ерекшелік бар. Ол қалып етістіктерінің отыр, тұр, жатыр, жүр негізгі етістік мәнінде немесе негізгі етістіктің көсемше (-а, -е, -й, -ып, -іп, -п) тұлғасына қалып етістіктерінің көмекші етістік мәнінде тіркесіп тікелей жіктеліп барып жасалуында, бұлар грамматикаларда нақ осы шақ деп беріледі. Осыдан анық көірінетіндей, осы шақтың бұл түрі қазіргі кезде арнайы грамматикалық тұлғалар арқылы жасалмай, қалып етістіктерінің негізінде немесе көмекші етістік мәнінде жіктеліп келуінен жасалады.

Осы шақтың түрлері. Осы шақ мағынасы мен түрлеріне қарай нақ осы шақ және ауыспалы осы шақ болып екі түрге бөлінеді.

Нақ осы шақ қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәтте істеліп, болып жатқанын білдіреді. Нақ осы шақ етістіктің құрамына қарай жалаң және күрделі болып екіге бөлінеді.

а) Нақ осы шақтың жалаң түрі отыр, тұр, жатыр, жүр қалып етістіктерінің жіктелуі арқылы жасалады.

Нақ осы шақтың жіктелуі:

жақ	жекеше	көпше
І	Отыр-мын, тұр-мын, жатыр-мын, жүр-мін	Отыр-мыз, тұр-мыз, жатыр-мыз, жүр-міз
ІІ	Отыр-сың, тұр-сың Отыр-сыз, тұр-сыз	Отыр-сыңдар, тұр-сыңдар Отыр-сыздар, тұр-сыздар
ІІІ	Отыр, тұр, жатыр, жүр	Нөлдік тұлға

ә) Нақ осы шақтың күрделі түрі етістіктің а, -е, -й, -ып, -іп, -п тұлғалы көсемше түрімен отыр, тұр, жатыр, жүр деген қалып етістіктерінің көмекші етістік мәнінде тіркесінен жасалады.

Күрделі нақ осы шақтың жіктелу үлгісі:

жақ	жекеше	көпше
І	Тыңдап тұрмын	Тыңдап отырмыз
ІІ	Тыңдап отырсың Тыңдап отырсыз	Тыңдап отырсыңдар Тыңдап отырсыздар
ІІІ	Тыңдап отыр	Нөлдік тұлға

Ауыспалы осы шақ қимыл іс-әрекеттің дағдылы қалыпта болып тұруын білдіреді. –а, -е, -й тұлғалы көсемшенің жіктелуі арқылы жасалады.

Ауыспалы осы шақтың болымсыз түрі етістікке –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады.

Ауыспалы осы шақтың жіктелу үлгісі

жақ	жекеше	көпше
І	Айтамын	Айтамыз
ІІ	Айтасың Айтасыз	Айтасыңдар Айтасыздар
ІІІ	Айтады