Қимылдың өту сипаты категориясының грамматикалық ерекшеліктері, берілу жолдары

Қимылдың өту сипаты категориясының көрсеткіштері етістік құрамында екінші орында тұратын формалар ретінде қаралып жүр. Түбір етістікке алдымен етіс жұрнағы жалғанатындығы белгілі, сондықтан етістік құрамында етіс жұрнақтарынан кейін қимылдың өту сипаты категориясының көрсеткіштері тұрады. Бұл категория көрсеткіштері түбір етістікке етіс жұрнағынан соң тіркесіп, қимылдың өту сипаты категориясының мағынасы сөзге етіс мағынасының үстіне жамалады. Сөйтіп ең алдымен, түбір етістіктегі негізгі қимылдың объекті мен субъектіге қатысы көрсетіледі, содан соң ол қимылдың жасалу сипаты білдіріледі. Мәселен, жинатқыза сал, айттыра бер т.б.

Қимылдың өту сипаты категориясының мағынасы тек сөйлем ішінде көрінеді. Сондықтан да ол категория көрсеткіштері түбір етістікке де, сол сияқты сөз болып отырған етіс көрсеткіштерінен кейін де тіркесе береді. Мәселен, Қамбарбек астыңғы ернін жымыра тістеп, ойлана қалды (С.Бақбергенов). Олар қаланың солтүстік жақ шетіндегі көпірге жете беріп тоқтап, аттың басын кері бұрды да тырнаша тізіле қалды (Д.Әбілов). Бұл мысал үшін алынған сөйлемдегі ойлау, тізу қимылдарының субъектінің өзіне бағытталу мағынасы және оның үстіне ол қимылдарды тез, шұғыл, кенеттен жасағандық мағынасы жамалған.

- Мінекиіңіз, алыңыз, көке, - десіп шулап жүріп, қасықты ұстата қойдым (Қ.Жаркенов). Бұл мысалдағы ұстау қимылын біреуге жасату мағынасы және оған ол қимылды тез, шапшаң жасау мағынасы үстелген. Яғни, бұл сөйлемдегі етістікте екі категориясының көрсеткіші қатар қолданылып тұр. Олардың біріншісі – етіс (өзгелік етіс), соңғысы - қимылдың өту сипаты (қимылдың тездік тәсілі).

Қимылдың өту сипаты көрсеткіштерінің етістік түбіріне тікелей жалғануы тілдегі негізгі заңдылыққа жатады.

Қимылдың өту сипаты категориясының мағынасы сөйлемде көрінеді, бірақ сөйлемде қимылдың объекті мен субъектіге қатысын үнемі білдіру міндетті емес. Сондықтан түбір етістікке етіс жұрнағы жалғанбаған кезде түбірге қимылдың өту сипаты категориясының көрсеткіштері тікелей жалғанады. Ол түбір негізгі де, туынды да, күрделі де бола береді. Мысалы, отыра қалды, отыра бер, айта түс, тазалай сал, оқып бітті, айтып тастады т.б.

Қимылдың өту сипаты категориясына сөз аяқталмайды, ол өзінен кейін басқа грамматикалық формаларды қажет етеді. Сондықтан сөйлемде бұл категория формасындағы етістіктен соң етістіктің рай, есімше, көсемше тұйық етістік формаларының бірі тіркесуі тиіс. Мысалы, -п қоя бер тұлғасындағы етістік қалау және шартты райларда да жұмсала береді: Өзі жер таянып әрең тұрды да, солқылдап жылап қоя бергісі келді. (Қ.Тоқмырзин). Бірақ қақ шекесінен қан саулап қоя берсе де, бұл қорқау тың екен (М.Әуезов). Барабан тарсылдап қоя берсе екен (М.Имажанов).

-п кет тұлғасындағы етістік өткен шақта көбірек жұмсалады. Мәселен, Бақи ісмерлігімен Айқыз ақжарқын мінезімен Ғарабша шаруашылығын, әйел, бала-шағасын тез меңгеріп кетті (Қ.Исабаев). Машинкаға басымды сүйеп жылап отырып, мызғып кетіппін (Ш.Жиенқұлова).

Қимылдың өту сипаты категориясының бірнеше берілу жолдары бар:

І. Синтетикалық тәсіл арқылы берілуі.

Синтетикалық тәсіл арқылы жасалатын көрсеткіштерге мына төмендегідей жұрнақтар жатады:

1. -ла (-ле,-да, -де, -та,-те) жұрнағы өзі жалғанған етістіктің лексикалық мағынасына қимылдың үстемелене бірнеше мәрте қайталануын, жиілеуін білдіретін реңк қосылады. Мысалы, саба-ла, төпе-ле, түйре-ле, үйке-ле т.б.

2. -мала (-меле, -бала, -беле, -пала, -пеле) жұрнағы өзі жалғанған негізгі етістіктің лексикалық мағынасына қимылдың мәнін жамайды. Мысалы, үсте-меле, жұл-мала, қаз-бала, сау-мала, итер-меле т.б.

3. -қыла (-кіле, -ғыла, -гіле) жұрнағы жалғанған етістік негізінің лексикалық мағынасына қимылдың жиі-жиі қайталану мағынасын үстейді. Мысалы, теп-кіле, соқ-қыла, соз-ғыла, ұр-ғыла, ат-қыла, жұл-қыла, кес-кіле, түрт-кіле т.б.

4. -ғышта (-қышта, -кіште, -гіште) жұрнағы өзі жалғанған негізгі етістіктің лексикалық мағынасына қимылдың қайталану мағынасын қосады. Мысалы, бар-ғышта, кел-гіште, ал-ғышта, айт-қышта т.б.

5. -ыңқыра (-іңкіре, -ңқыра, -ңкіре) жұрнағы өзі жалғанған етістік негізінің лексикалық мағынасына қимылдың үдей түсуін білдіретін рең үстейді. Мысалы, ал-ыңқыра, бар-ыңқыра, көр-іңкіре, оқы-ңқыра, байқа-ңқыра, айт-ыңқыра, бер-іңкіре т.б.

6. -ымсыра (-імсіре, -мсыра, -мсіре) жұрнағы өзі жалғанған етістік негізінің лексикалық мағынасына сол қимылдың жетімсіз, толымсыз екенін білдіретін мән жамайды. Мысалы, жыла-мсыра, күл-імсіре т.б.

7. -сы (-сі) жұрнағы өзі жалғанған етістік негізінің лексикалық мағынасына қимылдың жасандылық мағынасын жамайды. Мысалы, оқығансы, білгенсі, сұрағансы, көргенсі, айтқансы т.б.

ІІ. Қимылдың өту сипаты категориясының аналитикалық тәсіл арқылы берілуі.

Қимылдың өту сипаты категориясының аналитикалық тәсілі арқылы берілуі аналитикалық форманттар арқылы іске асады. Ондай аналитикалық форманттар тілімізде өте көп.

Жетімсіз қимыл тәсілін білдіретін аналитикалық формант.

- а жазда аналитикалық форманты қимылдың жасалуға жақындап барып, тіпті жартылай жасалып, аяғына дейін жетпей тоқтауын, жасалмауын білдіреді, яғни а-жазда форманты жетімсіз қимыл тәсілінің көрсеткіші болып табылады. Мысалы, айта жаздады, сұрай жаздады, ұра жаздады, құлай жаздады, өлтіре жаздады, кетіп қала жаздады, жырта жаздады, бере жаздады т.б.

Қимылдың немқұрайды жасалу тәсілінін білдіретін аналитикалық форманттар.

-а сал, -а отыр, -е жүр аналитикалық форманттары субъектінің қалай болса солай, немқұрайды, жол-жөнекей жасалуын білдіріде. Мысалы, бере сал, жаба сал, айта сал, сұрай сал, сүрте сал, кие сал, оқи сал, сөйлей отыр, оқи отыр, көре отыр, ақылдаса отыр, біле жүр, сұрай жүр, көре жүр, іздей жүр, сөйлесе жүр.

Қимылдың тездік тәсілін білдіретін аналитикалық форманттар.

Қимылдың тездігін білдіретін аналитикалық форманттар саны көп.

-а қал, -п қал, -а қой, -а кет, -п кет, -п жібер, -а жөнел,

-п таста, -п түс, -а сала, -п сал, -а түс, -п кеп қал, -п кеп жібер, -п кеп кет, -п ала қой, -п кеп ал, -п кеп түс аналитикалық форманттары жалпы қимылдың тез, шұғыл, жедел жасалуын білдіреді. Атап айтсақ, қимылдың күтпеген жерден кенеттен, тосыннан жасалуы, қимылдың батыл жасалуы, қимылдың қарқынмен жасалуы, қимылдың жеңіл жасалуы, қимылдың бір рет қана жасалуы, қимылдың қысқа қайталануы, қимылдың тез басталуы, қимылдың тез аяқталуы т.б. мағыналары бар. Мысалы, тоқтай қалды, келе қалды, тұра қалды, жата қалды, отыра кетті, сұлай кетті, құлай кетті, ұрып жіберді, керіп жіберді, тартып жіберді, зекіп тастады, айтып салды, керіп кеп жіберді, ұрып кеп жіберді, тіліп түсті, қағып қалды, басып қалды, қысып қалды, ұрып-ұрып жіберді, осып-осып жіберді, түйіп-түйіп қалды т.б.

Созылыңқы қимыл тәсілін білдіретін аналитикалық форманттар.

-а бер және –е түс аналитикалық форманттары қимылдың жасалуының ұзаққа созылуын білдіреді. Мысалы, мазалай берді, айта берді, елестей берді, келе берді, ойлана түсті, көбейе түсті, отыра түсті т.б.

Қимылдың жайбарақат жасалу тәсілін білдіретін аналитикалық формант.

-а жатыр форманты қимылдың жасалуының кейіндетілуін, асығыссыздығын білдіреді. Мәселен, айта жатар, көре жатар, біле жатар, шақыра жатар, сұрай жатар, бере жатар, үйрене жатар.

Қимылдың жасалуға бейімділігін білдіретін аналитикалық форманттар.

-ғалы отыр, -ғалы жатыр, -ғалы жүр, -ғалы тұр форманттары қимылдың келешекте жасалуға тиіс екенін білдіреді. Мысалы, айтқалы отыр, бергелі жүр, келгелі жатыр, өскелі тұр т.б.

Қимылдың бір қалыптан екінші бір тұрақты қалыпқа көшуін білдіретін аналитикалық формант.

-п қал аналитикалық форманты.