Қимылдың (амалдың) өту сипаты категориясы Қимылдың өту сипаты категориясының ғылымда танылуы мен зерттелуі

Етістік заттың амалын, іс-әрекетін білдіреді, түбір етістіктер қимылды білдіргенімен, ол қимылдың қалай, қандай тәсілдер арқылы жүзеге асатынын білдіре алмайды.

Сөйлемде етістік қолданылғанда, тек қимылды ғана білдіру жеткіліксіз. Өйткені объективті өмірде қимылдың жасалуы түрліше. Соған орай ол қимылдың жасалуындағы әр қилы ерекшеліктерді білдіретін әдіс-тәсілдер, түрлі көрсеткіштер бар. Мысалы, Олжас Алматыда оқып жүр. ("Жалын"). Жастар тегіс жазып жатыр (Х.Есенжанов). Бұл сөйлемдегі оқу, жазу қимылдарының осы қолданыста ұзаққа созылған қимыл екені білдірілген. Оқу, жазу етістіктерінің лексикалық мағынасына қосылған қимылдың созылыңқылығын мұнда –ып жүр, -ып жатыр деген аналитикалық форманттар білдіріп тұр. Сонан кейін столға отырып жаза бастады (Х.Есенжанов). Жұрттың көбі бостандықты енді өз еркімен, өзінше түсіне бастады (С.Сейфуллин) Мұндағы сөйлемдерде жазу, түсіну қимылдарының лексикалық мағынасына ол қимылдардың басталу мағынасы қосылған.

Қимылдың жасалуындағы әр алуан ерекшеліктерді білдіретін, тілде арнайы категория бары белгілі. Ол - қимылдың өту сипаты категориясы.

Қимылдың өту сипаты категориясының жалпы мағынасы қимылдың қалай жасалғандығын суреттеу және қимылдың қандай сатыда екенін көрсету болып табылады.

Қимылдың түрліше жасалу ерекшеліктерін білдіретін өзінің арнаулы көрсеткіштері бар лексика-граматикалық категория қимылдың өту сипаты категориясы деп аталады.

Қазақ тіл білімінде қимылдың өту сипаты категориясымен байланысты семантикалық ерекшеліктер ертерек аңғарылған.

Қимылдың өту сипатын нақты атамаса да көмекші етістіктердің қимылдың жасалуын анықтайтынын байқап, ол славян тілдеріндегі вид емес деген пікірді алғаш рет 1936 жылы профессор Қ.Жұбанов айтқан болатын. Қ.Жұбанов көмекші етістіктер қимылдың жүзеге асуында болатын түрлі мағыналық реңктерді білідреді деп түсіндіреді. Ғылымда көп уақытқа дейін көрініс категориясы бар деп танылды. Көрініс категориясы үнемі талас туғызып келді, оны дәлелдеушілер пікірлері біріне-бірі қарама-қарсы болды. Ол пікір қайшылықтарының негізгілері мынадай:

- Етістіктің түбірінде көрініс мағынасы бар деген пікірлер болды. Мәселен, қырғыз тілінің маманы И.А.Батманов кір етістігін аяқталған көрініске, оқы етістігін аяқталмаған көрініске жатқызған. Бірақ А.И.Батмановтың өзі кір, оқы деген түбір етістіктерді белгілі бір көрініс мағынасына телгенімен, оның контексте өзгеретін де айтады.

- Бір етістіктің контекске қарай бірде аяқталған, бірде аяқталмаған қимылды білдіруінің өзі тілде көрініс категориясының жоқтығын дәлелдейді.

- Қазақ тіліндегі етістіктерді орысшаға аударғанда әрі аяқталған, әрі аяқталмаған көріністе екі түрлі сөзбен аударылады (жүгіру-бегать, бежать).

- Ғалымдардың біразы көрініс категориясы көбінесе аналитикалық тәсілмен жасалады десе, біразы синтетикалық және аналитикалық тәсілмен беріледі деп санайды. Демек оның берілу жолы туралы да пікірлер әртүрлі.

Сөйтіп, түркітануда көрініске қатысты зерттеулер біріне-бірі қайшы келіп жатты.

Түркітануда қимылдың өту сипаты категориясының ғылымда танылуына негіз болған-көрініс категориясы. Түркі тілдерінде көрініс категориясы бар деген пікір 1956 жылы Алматыда өткен көрініс категориясы мен сабақтас сөйлем проблемаларына арналған кеңестен соң саябырлады. Бұл кеңесте көрініс категориясы туралы бірізді пікір болмады.

Тюркологиялық кеңесте Б.А.Серебренников, С.Аманжолов, М.Балақаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев, Х.Махмұтовтар қимылдың түрліше жасалуын көрсететін категорияның көрініс деп танылып жүргенін, оның көріністен басқа құбылыс екенін дәлелдеді.

Осы кеңестен кейін қимылдың өту сипаты категориясы ғылыми еңбектерден орын ала бастады, ал керісінше көрініс категориясы қалып қойды. Кейінгі уақыттарда осы мәселе жөніндегі зертеуші мамандардың көзқарасы өзгерді. Көрініс категориясын танушы ғалымдар, шындығында, қимылдың өту смпаты категориясын таныды.

Қимылдың жасалуындағы алуан түрлі ерекшеліктерді білдіретін қазақ тілінде арнайы категория барын профессор Н.Оралбаева дәлелдеген. Бұл категорияны ол қимылдың өту сипаты категориясы деп атаса, А.Ысқақов амалдың өту сипаты деп атаған.

Профессор Н.Оралбаева қимылдың өту сипаты категориясына былай деп анықтама береді: "Бұл грамматикалық категория қимылдың жасалуына байланысты түрлі мағыналарды қимылдың қалай жасалғанын және сөйлеуші хабарлап отырған қимылдың қандай сатыда, дәрежеде екенін білдіреді. …Біз бұл категорияны қимылдың өту сипаты деген терминмен атадық"(42,74).

Ғалым Н.Оралбаева қимылдың өту сипаты категориясының ерекшеліктермен байланысты оны қимыл тәсілі және қимылдың даму сатысы екіге бөліп қарастырады.

Н.Оралбаева қимылдың жасалуына байланысты төмендегідей мағыналарды көрсетеді: қимылдың жасандылығы, жетімсіздігі, ерекше ынтамен жасалуы, немқұрайды жасалуы, күтпеген жерден жасалуы, ерекше қарқынмен жасалуы, қысқа, батыл жасалуы, қимылға шек қойылу, қимылдың асығыссыздығы, жасалуға бейімділігі. Бұдан басқа қимылдың жасалу фазалары да (сатысы) тілде берілетіндігін айтқан.

Н.Оралбаева: "Қимылдың даму сатысы деп оның басталуынан аяқталуына дейінгі қалпы саналады. Қимылдың басталуы қандай заңды болса, қимылдың аяқталуы да сондай заңды болуға тиіс. Басталған қимыл өзінің аяқталу сатысына жетпесе, онда қимыл жасалу үстінде болады. Қимылдың дамуына байланысты бұл ерекшеліктер қимылдың бірінші, екінші, үшінші сатысы аталады" – деп көрсетеді (42,103).

Ғалым қимылдың дамуының бірінші сатысы қимылдың басталуын білдіреді дейді. Оған мынадай мысалдар келтіреді: Дауыс шыға бастады (З.Ш.). Зәреміз енді қатты ұша бастады (С.М.). Дәмелінің жүрегі айни жөнелді (І.Е.).

Қимылдың екінші сатысы қимылдың жасалу үстінде екендігін білдіреді деп түсіндіреді. Мысалы, Әне көзінің астынан қулана қарап қояды, сынап отыр (З.Ш.).

Қимылдың үшінші сатысы қимылдың аяқталу кезін білдіреді деп, мынадай мысалдар келтіреді: Анау кемпірдің өзіне де зекіп бітеді (Ә.С.). Сол түні кабинетінде түнеп шықты (К.И.). Ол жүдеп бітті (С.М.).

Профессор А.Ысқақов 1974 жылы шыққан "Қазіргі қазақ тілі" атты оқулықта етістіктің аналитикалық форманттарын кіргізген болатын. Онда амалдың өту сипаты категориясы да енгізілген.

Қимылдың өту сипаты категориясы А.Ысқақовтың 1991 жылы шыққан "Қазіргі қазақ тілі" оқулығында "Амалдаң өту сипаты" деген тақырыппен берілген дедік. Онда амалдың жүзеге асқандығын білдіретін арнаулы грамматикалық формалардың болатындығын, ол формалардың бір саласы аналитикалық форманттар және олардың тілімізде аса көп екендігі айтылады. Профессор А.Ысқақов: "Аналитикалық форманттар сан жағынан қаншалықты мол әр қилы болса, олардың мағыналары да, сол форманттардың ерекшелігіне қарай, соншалықты бай және әр алуан болады"-деп қорытады (63,290).

Профессор М.Оразов қимылдың өту сипаты категориясына қатысты ойларын кең түрде "Етістік" деген атпен жарық көрген еңбегінде баяндайды. М.Оразов амалдың (қимылдың) өту фазасын 4 түрге бөліп қарайды, ал қимылдың тәсілдерін 17 топқа бөледі.

Қимылдың өту сипаты категориясының жекелеген мәселелері зерттеліп келеді. Осы ретте профессор З.К.Ахметжанова қимылдың өту сипаты категориясын екі тілде салыстырмалы түрде қарастырғандығын айта кетуге болады.

Сол сияқты қимылдың созылыңқы тәсілі жайындағы С.Маралбаеваның, қимылдың бірінші сатысы (қимылдың басталу сатысы) туралы А.Шарапиденованың, қимылдың тездігі турасындағы Қ.Мұхамадидің, қимылдың аяқталу кезеңі (сатысы) жайындағы Қ.Бибековтың кандидаттық диссертациялары жоғарыдағы сөзіміздің айғағы.

Алайда қимылдың өту сипаты категориясынын теориялық тұрғыда толық зерттелді деуге болмайды. Бұл семантикалық ерекшелікке бай, күрделі категорияны зерттеу - тілтаным ғылымының алдында тұрған мәселелердің бірі.