Орындалып арманы

Басында бейбіт күн болсын¹, –

дегенінде ақын дана, жырау типіне ене отырып, толғанса да, тұлпарға үкілеп моншақ тағатынды айтқанда халықтық сеніммен байланысты қолданады.

Мұндай жанрлық синкреттілікті Б. Әлімжанов “Ғарыш қазағы” атты шығармасында да пайдаланған. Қазақтың тұңғыш ғарышкері Тоқтар Әубәкіровті айтып, ұлт мақтанышы ретінде таныстыруда ақын қолданыстағы бар тәсілді, санадағы сезімнің бәрін аямай, үйіп-төгу үшін қарекетке саналы түрде барған.

«Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырындағы Ай мен Таңсықтың қоштасуы тебіреніске толы. Бұл фольклорлық жанр ретінде толғауға жақын, өйткені, екі қыз тек туған жерімен қоштасып қоймайды, шиеленісті оқиғаның түйініне де мән беріп, өздерінің одан сырт қала алмайтындықтарын білдіреді. Олардың:

Қарабай қайын атаң сенен қашты,

Жөргекте Қозы Көрпеш бала, аман бол...

Күнінде күйеу болып келер болсаң,

Жолыңа біз тұрармыз айтқан тоқты...

Құдайым тағдырыңа қосқан болса,

Қайда барсаң, онда бар, сені қоймас!² –

деген сөздері толғау жанрына жақындықты танытады. Мұндай қоштасу сарынындағы толғауды Алмас Темірбай «Кенесарының келмеске кетердегі жыры» деген шығармасында пайдаланған.

Бұл толғау, автордың өзі оны зар толғау деп атаған, өз ажалымен емес, әлдебіреулердің қиянатынан өлімге қиылғалы тұрған ханның халқына деген сүйіспеншілігін жеткізуге арналған тебіреніске құрылған. Мұнда да толғау фольклорлық жанрлардың синкреттілігін пайдалану арқылы жасалған. Өлім алдындағы хан толғанып тұрып:

Қыңқ етпес еттен ет кессе,

Қарулас, батыр достарым.

Қиямет-қайым жеткенше,

Қош болыңдар, қош бәрің! –

деп қоштасады.

Халқының қамын жеген, ұлт азаттығын ойлаған хан одан соң:

Қарайтын бет жоқ артыма,

Қалмады тірек сүйенер,

Құсалы менің халқыма

Құдай-ау, өзің ие бол! –

деп жалбарынады.

Арманына жете алмаған хан халқының болашағын ойлап:

Қоймассың жатқа мазақ қып,

Қас түгіл досың табалап,

Қол жетпей кеткен Азаттық,

Қазағым саған аманат! –

деп, өсиет айтады.

Ақырында:

Қаныма жерік дұшпаным,

Қорласа, мені қорласын!

Қазаққа қарсы шыққанның

Қашанда жолы болмасын!¹ –

деп қарғыс айтады.

Осылайша қазіргі замандағы ақындар толғауларды тебірене отырып жырлауда жыршы, жырау типіне еніп, фольклорлық жанрларды мақсатты түрде генетикалық байланыста қолданғаны байқалады. Фольклорлық қандай да бір байланыстың түрін қолданбай, таза әдеби негізде жазылған шығармалар авторлық ойды жеткізу мақсатында болса, фольклормен сабақтастық жасау оларды жыршы, жырау типіне түсірген.

Қорыта айтқанда, ақындар шығармашылығында толғау мен поэма жанрлары синкретті түрде қолданылатыны анықталды. Ақындар өздерін жырау типінде танытып, фольклорлық кейіпкерлер – Алпамыс, Қобыланды, Ер Төстік образдарын өздеріне де, бүгінгі заманғы оқушы қауымға да үлгі етеді.

Ақындар толғауларындағы басты тақырып – Қазақстан тәуелсіздігін нығайтуда толғаудың дидактикалық қызметі алға шыққан.

Элегия. Кемеліне келіп, көркейген қазіргі қазақ әдебиетінің даму, қалыптасуының өн бойында үзілмей келе жатқан үрдіс – халық қазынасы, фольклормен байланысы. Екі түрлі эстетикалық танымның өзара өзектес сабақтастығы түрлі сипатта танылатын күрделі құбылыс. Оны әр жанрға қатысты қарастыруға болады. Мәселен, қазіргі ақындардың элегиялық өлеңдеріндегі фольклорлық үрдіс ізін айқындау – күрделі мәселе.

Элегия (грек тілінде Elegeia – аянышты жыр) – мұңды лирикалық өлең. Онда көбіне тұңғиық ойға шому, қамығу, жабығу сарындары басым болып келеді. Алғашқы нұсқалары егіз тармақты өлең күйінде ежелгі грек, рим поэзиясында қалыптасқан. Ол кезде тақырыбы, мазмұны алуан түрлі болып, ақынның әр қилы өмір, тіршілік туралы толғаныстары қамтылған. Қазіргі әдебиетте элегия жабыраңқы көңіл-күйін бейнелейтін мұңды лирикалық өлең болып орныққан. Оған тіршілікке, тағдырға, табиғатқа мегзей қарайтын лирикалық толғаныс, нәзік сыршылдық тән¹.

Өлеңде тура айтылған, бейнеленген өмір шындығынан гөрі, сол айтылғаннан аңғарылатын шындық, содан туындайтын сезім-әсерлер әлдеқайда бай келетіні белгілі. Өлеңнің осындай ішкі иірімдерін, әр түрлі ассоциация туғызып, яғни сезім-әсер жалғастығын жандандыра түсетін мағыналық тереңдігін сезіну оқушының эстетикалық қабылдау қабілетіне байланысты. Неғұрлым оқушы ой-өрісі кең, алғыр, сезімтал болса, соғұрлым поэзиялық шығарманың мағыналық аясы ұлғая түсіп, шарықтау шегіне жеткендей болады.

Адам баласының тал бесіктен жер бесікке дейінгі өмір ағысындағы әртүрлі трагедиялық көңіл-күй әуендері элегиялық өлеңдер мазмұнын құрайды.

Әсіресе, өлім оқиғасының зардабынан туындайтын, жабығыңқы көңіл-күй ауанын беруде қайта ежелден келе жатқан дәстүрге қайта оралу құбылысы байқалады. Әрине, ақындардың қайғы-мұңды жеткізудегі фольклорлық үрдісті қолдану сипаты бірдей емес. Фольклорлық мұң-шер өлеңдері белгілі бір наным-сенімге негізделіп, (жанның өлмейтіндігі туралы, о дүниелік өмір туралы, сөздің магиялық қызметі туралы, т.б.) ғұрыптық-салттық рәсімдермен көмкеріліп, көне танымдармен тамырлас қызмет атқарады. Әрі жеке адамның сезім күйін емес, жалпы көптің сезімін жинақтап бейнелейді. Ал, ақын лирикасындағы торығу, құлазу сезімдері жан жарақаттарын тереңнен толғап, жеке ақынның ішкі сезім қайшылықтарын түбіне дейін ақтарып көрсетеді. Ол – ешқандай ғұрып-салтқа тәуелді болмайтын, жеке ақынның жан толғанысы. Өлім оқиғасы ақынның нәзік жүрегіне салмақ түсіріп, жан әлемінің түкпіріндегі ешбір заң-қағидаға бағынбайтын сезім иірімдерін өлең өрнегіне түсіруге себеп болады. Осы қайғылы күйіктен туған қайшылықты жеңіп, жаңа бір таным биігіне көтерілген ақын ғана лирикада соны сүрлеу сала алады. Осы тұрғыда ақындардың өз санасындағы дәстүрлі ұғымдарға арқа сүйейтіні байқалады. Бұл өмір мен өлім, тағдыр, бақи мен жалған туралы сөз қозғайтын ақындық таным тұрғысынан танылып жатады. Мәселен, құлазыған көңіл-күйден шығарлық жол іздеу, көңіл жұбатарлық таяныш табу тұрғысында «Өлім де Өмірдің өзгеше бір түрі» дейтін көнеден келе жатқан ұғымды ой қазық ету бірқатар ақындарға тән.

Жас ақын Ержан Алаштуған:

Басынан кетер нұр-қыдыр,

Күйттесе қайғы мұңды құл

Сүю де, сірә, бір ғұмыр,

Өлу де, сірә, бір ғұмыр¹, –

десе, Маралтай Ыбырайымұлы:

Әргімен бергі өмірдің

Арасы бөлінбеген

Тел емген еркесімін

Өмір мен өлімді мен², –

дейді. Мұнда мифтің жұптық ойлау жүйесіне негізделген адам санасы («Өмір-өлім», «Оң-сал», «Жұп-таң», «Үлкен-кіші», «Жоғары-төмен») негізге алынып, олар тек бірлікте ғана өмір сүреді. Екеуінің бірі болмауы өмірге кедергі келтіреді де есесптейтін ұғым таяныш етілген.

Жерлеу салтына қатысты өлеңдердің ішіндегі «зират басында айтылған жыр» түрі жайлы алғаш пікір білдірген ғалым – Ш.Уәлиханов. Бұл – марқұмның өзіне айтылған жаманды-жақсылы сөзді естиді дейтін исламнан бұрынғы анимистік наным-сенімдермен байланысты туған. Исламдық тыйымдарға байланысты жойылған бұл салтта марқұмға мұң шағу басым жатады. Осы қабір басында айтылған ойларға мазмұндас жазылған Маралтай ақынның элегиялық өрнектері ерекше көңіл аудартады. Мәселен, «Зират басындағы жыр» өлеңінде ақын ана зиратының басында туған ой сезімін ана рухымен сырласу арқылы бере отырып, жалпы өмір жайлы ой толғайды, ішкі шерін тарқатады, жан түкпіріндегі ой ағынын аңғартады.

Жүр, апа үйге қайтайық,

Бұл базар мені шаршатты.

Сүйсеңіз мейір қанатын,

Немереңіз бар – қанатым!

Ішуді қойғам,

(қоймасам, оңбайтын болдым – сорлайтын),

Аллаға сенем...

Өзіме...

Кімім бар басқа қолдайтын³.

Ақын ана аруағы алдында өзін бала сезініп, перзенттік сезімдерін төккенімен, Аллаға деген сенімін де аңғартып өтеді. Яғни ана рухына мұң шағуы арқылы ақынның өз тұлғасы, ішкі жан қалтарыстары ашылады. Өмірінің күнгейі мен көлеңкесі қатар қамтылып өмірге, айналасына қарым-қатынасы бедерленеді.

Ақын өлеңінде көркемдік деңгейге жеткен мұң-шер өлеңдерінің композициялық құрылымына тән заңдылықтар толық сақталады.

Осы дәстүр екі жас сәбиінен қатар айырылған ананың қасіретті көңіл-күйін суреттейтін Жанаргүл Қадырованың «Қабір басындағы ой» дейтін өлеңінде өзгеше өрнек тапқан.

Кішкентай қабір жасырып күйікті қалың,

Аймалап дауыл тасыңды, құйыпты жауын.

Шыңдарға біткен шынар ем,

шырқым бұзылып,

Екі уыс мынау қабірді сүйіп құладым.

Тағдыр-дауылдың соғысы терістеу ме еді,

Демеп пе ек: «Сәби бақытқа өріс береді»?

Өзегін мына өмірдің өксік буған сәт –

Кез еді көзден

ұшқан күн періштелерім.

Біреуі – темір, бірі – тас, мекендерінің

Өмірде енді жоғы рас екеулерің

Бауырын кәрі бейіттің жылытып бала,

Қорымға қоңыр бір күйді түйіп тұр дала.

Алдына алып дәл қазір бейтаныс ата,

Ертегі айтып отыр ма, ұйып оларға?

Үрейлі болса қайтейін өлгендерді ойлау?

Бауырға басты оларды сұп-суық қойнау.

Топырақтан жібек жамылған балапандарға

Бұйырмай кетті тірлікте бала боп ойнау¹, –

дейтін өлеңдегі «тағдыр – дауыл», «сәби – періште», «шыңға біткен шынар», «кәрі бейіт», «о дүниедегі бейтаныс атаның ертегісі», «топырақтан жібек жамылу» секілді ұғымдар – жерлеу ғұрпын тудырған көне сенімдердің сілемі. Бұл ақын қайғысын өлең қылып өрудің құралына айналған.

Маралтай ақынның «Құлпытас» өлеңінде қыршын жасында өмірден өткен балғын қыздың құлпытастағы күліп тұрған бейнесіне байланысты туған ой-сезімі кестеленген. Мұндағы суреттегі марқұм бейнесі, онымен тілдесу исламға дейінгі фольклорлық салт-сана көріністері, көне дәуірдегі наным-сенімдеріндегі өлген адамның тірі адамдармен байланысы үзілмейді дейтін ұғымға сәйкес, әсіресе, марқұмның образын «қуыршақ бейне» ретінде сақтау, тастан, ағаштан бейнесін мүсіндеу, тұлдау сияқты түрлі рәсімдер қалыптасқан. Бұл көне түркілік дәуірдегі балбал тастарға дейін жалғасқан.

Е, Әдилә, айналайын, Әдилә!

Қапелімде шыға келіп нұрдан сіз –

Мұңдана алмас мисыздарды мұңданғыз.

Қара түсті қалампырды құшақтап,

Құлпытастан күліп қарап тұрған қыз¹.

Тұңғиық ойға шому, қамығу, жабырқау хал күйлерін сипаттайтын элегиялық сарындағы лирикалық өлеңдердегі мұндай көңіл-күй ауанын тудыратын себептердің ең ауыры – өлім оқиғасы десек, ол кімнің дүниеден өткеніне, оның ақын өмірінде қаншалықты орыны болғандығына байланысты да түрліше мән иеленеді.

Маралтай ақын «Күзгі палитра» атты өлеңінде:

Дос көп еді,

Өлді бәрі тым ерте,

Күндер жетті жетегіне мұң ерте.

Түндерім тұр – сұры қашып сұрланып

Гүлдерім тұр – қабақтарын түнерте².

дей отырып, ең жақын достарынан айрылып, өзін өмірде жападан-жалғыз қалғандай сезінген көңіл-күйін шегіне жеткізе суреттейді, сол арқылы жұмыр басты пендеге тән өлімнің хақтығын адам баласының есіне тағы бір салып өтеді.

Ақын элегиялық өлеңдерінде бүкіл табиғатпен адамды егіз сабақтастықта алып, өз қайғысына тұтас әлемді де ортақтастырып, қайғыртады. Адам өлгенде мәңгіге жойылмайды. Ол табиғат құбылыстарына, мәселен, «сұлу қыз – аққайыңдарға» айналады дейтін көне мифтік құбылушылыққа байланысты түсінікті жұбату үлгісінде пайдаланады.

Түтіге кеп төңірекке төнді сыз,

Бақ кезбеспіз баяғыдай енді біз.

Бұл аққайың – қайың емес, бір кезде

Жүрегіне жара түскен меңді қыз³.

Еліне елеулі тұлғалар дүниеден өткенде оның ет-жақын туыстары ғана емес, дүйім жұрт болып қайғыру, аза тұту – қазақ халқының табиғатына тән ежелден келе жатқан салт. Күні бүгінде де бұл салт өзгеше жаңғырып өзгеріске түскен. Өзінің ой-сезімінде орны бар тұлғалардың мезгілсіз өлімі, ақын жүрегін шерге толтырып, жан күйзелісін күшейтіп, тығырыққа тірейді. Бірақ талантты ақын үшін бұдан шығатын бір-ақ жол бар. Ол – осы аласапыран сезім-күйді өлең өріміне түсіру.

Мәселен, елдің аяулы әншісі Жәнібек Кәрменов қазасына қатысты «Ж.Кәрменов» деген өлеңіндегі Маралтай ақынның:

Табысып топырақпен салқын денең,

«Аһ» ұрып, аласұрып, алқынды өлең.

Әуеге әнің сіңді «жан шақыртар»,

Хан шақырса, бармайтын қалпыңменен¹, –

дейтін толғанысында көңілдің құсалы қалпын жырлай отырып, зар-мұңды көркемдік әдіске айналдыру басым. Бір ғана шумақ арқылы ақын аяулы әншінің дара тұлғасы мен мінезінен мол хабардар етеді.

Мұнда дәстүрлі жоқтау жырларының композициялық құрылымындағы тоқтам, тәубә сарыны қайғы мұңнан шығатын жол іздетіп, тіршілік тиянағын табудың әдісіне айналған. Жәнібектей қайталанбас тұлғаның өнер үрдісін үзбейтін ұрпағы бар екенін көңілге демеу ету арқылы ақын қайғы-шерін шідерлейді.

Жаққандай сәулесі өшкен қайта күнді,

Есті әнмен байытуға байтағыңды.

Кеудеңнен «қош» деп ұшқан көкала үйрек,

Қанында Бекболаттың қайта туды, –

дейтін өлең жолдарында «қасиетті», «киелі рухтың ауысуы», – өнер киесінің үзілмейтіндігі туралы көне фольклорлық түсінік қайта жаңғыртылып, қапалы көңілге демеу етілген.

Адамзат дамуының ең көне замандарына тән адам жанын материалдық тұрғыдан түсіндіру («Жан-құс», «Жан-шыбын», «Жан-көбелек», «Жан-жел», «Жан-көлеңке», «Жан-қан», «Жан-шаш», «Жан-жұлдыз», т.б.) ұғымдарды туғызған. Жанның көп түрлі сипаты дүниежүзі халықтарына ортақ жайт. Бұл ұғымның сарқыншақтары қазақтарда да сақталғандығы жөнінде этнограф ғалым Ә.Төлеубаев көптеген информаторлардың мәліметіне сүйене отырып, адам жанының тәнінен ажырауының үш түрлі сипатын көрсеткен. «Алғашқы болып «шыбын жан» көк жалын (көгілдір отын) немесе көрінбейтін шыбын түрінде, адамның соңғы демімен бірге шығады. Сосын «ет жан» шығады деп, халық түсінігіндегі адам тынысы біткен соң да дененің біраз уақыт суымауын осы жанмен байланыстырады. Сонан кейін ғана рухани жан шығады. Сондай-ақ, ғалым адамның жаны өлген соң үшке бөлініп, бір бөлігі аспанға кетеді, бір бөлігі қабірде қалады, енді бірі үйдің маңында қалады дейтін көне түсініктің халық арасында әлі күнге дейін сақталғандығын дәлелдейді². Ақынның Жәнібек Кәрменовтің әншілік рухын «көгала үйрекке» теңеуі осы ұғымдардың санадағы сілемі. Сондай-ақ ақын өнерпаздың дара тұлғасын мадақтауда да халықтың аспан жұлдыздары жайлы ұғымдарын пайдаланған.

Жүрегі жырға жүкті алтын ағам,

Сіз барсыз, тұрған шақта халқың аман.

«Үркердің сұлу сары» жұлдызындай,

Ғарыштың көмейінде жарқыраған¹.

Мұндағы ғарыш поэтикалық атау ғана емес, жанның көкке ұшатындығы туралы көне мифтік сананың кемелденген формасы.

Ал, космогониялық ұғымдар бойынша, Үркер – жарықтың символы. Өйткені, жұлдызшылар үшін Үркердің көрінуі, батуы тәуліктік қозғалыстарды күн мен түннің ұзаруын айқындайтын белгілер болған.

Үркер жұлдызы түнде шоқтай болып, бірден жарқырап, түнгі аспанда үзбей көрініп (14 мамыр мен 21 маусымнан басқа кезде), ай батыстан туып, шығысқа қарай қозғалғанда шығыста туып, батысқа қарай қозғалады. Сондықтан халық ұғымындағы өзгелерден айрықша қасиеті мен көзге түсетін адамды «үркерге» балау – дәстүрлі фольклорлық әдіс. Әрі мұнда «жанның жұлдызға айналып, көкке кетуі» туралы да көне түсініктер бар.

Бұдан да басқа бір топ өлеңдерінде де ақынның фольклорлық ұғымдар мен түсініктерді жаңғырта пайдаланғандығы көрінеді. Бұл жөнінде: «Космогониялық сипаттағы баламаларға қанат байлап ұшатын ақынның символистерге тән сезім нәзіктігі, әуез сәнділігі, ғарышқа қарап бой түзейтін таным талғамы мейлінше табиғи. Ен далада бағусыз өскен тарамыс тораңғыдай шыныққан қалам иесінің назары көктегі айға түссе, жұлдыздар шеруінен қаралы көштің зарын естиді. Ол жарқыраған күнге емес, қапастан нұр тамызған сәулетті айдың өзіне ғана ерекше таныс сырына ғашық. Лирикалық кейіпкер айлы түнде молаларды кезеді, айға қарап, екі дүниенің шегі жоқтығына сене бергісі келеді», - дейді ғалым Б.Майтанов².

Ақын өмірден ерте озған, өрнегі өзгеше ақын Бауыржан Үсеновке арналған «Қазанама» жырында қайғы сезімін терең толғап, кейіпкерін қапылыста қаза тапқан батыр образында сомдап, «ажал», «тағдыр» ұғымдарын дәстүрлі жоқтау поэтикасының негізіндегі ауыстырулармен бейнелеген.

Қапияда мерт болған ақынның алдағы жазар жырлары жайлы «аққанат жырлар туылып, балдағы асыл семсер жыр туар еді-ау» деген өкінішімен өрсе,

Жатсың ба жайлы, жас аруақ, бүлкілдеп бейбіт беткейде,

Қырандар көзін жұмғанша, құзғындар қыршын кетпей ме! –

дейтін тұспалды ойда марқұмның қыршын өмірін «жас аруақ» ұғымымен алмастыру болса жақсы қыранға, жаман құзға теңеледі. Мұндай дәстүрлі фольклорлық поэтикалық қолданыстар ақын өлеңінің элегиялық сипатын тереңдетуге қызмет етіп тұр.

Қасірет-қайғының қат-қабат келуі – адам үшін ең ауыр соққы. Осы жайтты басынан кешірген ақынның жан күйзелісі «Қызыл өлең» атты өлеңінде айқын бейнеленген. Шағын ғана өлеңнен бір отбасының қайғылы хал-күйінің суреті танылады. Қапелімде ағасынан айрылған жанның жеңгесінің қас-қабағын бағуы ұл қайғысын көтере алмай дүниеден көшкен әкесі жайлы ақын:

Үш жылдан соң әкем жатты оң жақта

Қара ұлыма қамқор болып жүрем деп, –

дәстүрлі «о дүниелік өмір туралы ұғым» деңгейінде ой қорытса, әрі қарай:

Апам сосын қара киіп қамығып

Қара ұлы мен шалын ойлап зарығып.

Жоқтау айтып отырушы еді, оны да

Қара дауыл қағып кетті қағынып, – дейді¹.

Өлімді – қара дауыл бейнесіндегі метафоралық ауыстырумен береді.

Өміріндегі ең аяулыларынан айрылған адамның хал-күйін айтарға сөз жетпес. Ал табиғатынан талант берген Жаратушы құдіретінің куәсі – ақын бұл тығырықтан да таяныш табады. «Өлгеннің артынан өлмек жоқ» дейтін халық даналығын, өз басындағы жайтпен астарластырып, бір ауыз сөзге сыйғызады.

Тоқтата алмай тосын келген ажалды,

Жіңішкерді, жүйкем менің қамалды.

Кетем деп ем, кете алмадым қимадым,

Қия алмадым тірлік дейтін тажалды.

Мұндағы лирикалық кейіпкер қандай оқиға болса да жас жағынан да күш жағынан да, сезім күші жағынан да өзгермейтін фольклорлық образға жуық. Өйткені санасына сіңген қасірет-қайғыны өлең құдіретімен жуып тазартып, тіршілікке, мәңгілікке ұмтылады.

Жалпы, Маралтай Ыбырайымұлының өлеңдеріндегі элегиялық сарын халықтық ұғымдармен тығыз сабақтас. Осы өлеңде ағасының өлімін «қапелімде қазанаттың ері ауды» деп ауыстыру, «өлімді қара дауылға» теңеу, қайғылы халді – «қызыл түн», «сұры қашқан сұрланған түнге балау» секілді фольклорлық ауыстырулар мен көркемдік нақыштар сәтті қолданылған. Сол сияқты «сұм ажал», «жесір жер», «жетім жер», т.б. дәстүрлі эпитеттер де ақын қолданысында ерекшелікке ие.

Б.Беделханұлының қыршын кеткен талантты ақын Артығали ақынға арнаған «Жасын ғұмыр» өлеңінде адаммен бірге «ақындық – киені, қайталанбас қасиетті» жоқтау басым.

Жұлдыз-түкті, арғымақ-түн, ай-төбел,

Қанжығаңда қайғым кетіп барады.

Қанды-сия қаламымды қайта бер,

Жазылмаған тағдыр кетіп барады.

Жұпар – Аллам жұлынында бұрқырап,

Өн бойында өлең кетіп барады.

Шықпаған жыр, шығар жандай шырқырап,

Жүрегімді бебеулетіп қағады.

Ақынның рухы өлмейді. Ол өзге рухтас жанға көшеді, тіпті болмаса, туған жерінің тау-тасына көшіп, мәңгі жасайды деген көне мифтік түсінік жаңғырығы ақынның «Мұхаммедқали Сүлейменұлының рухына» атты өлеңінде көрініс тапқан. Қара өлеңі айналып, хан тәңірге биіктік боп шақырады жан-тәнімде.

Сондай-ақ белгілі ақын Зайда Елғондинованың шығармашылығындағы желтоқсан құрбандары Қайрат Рысқұлбеков, Ербол Сыпатаев, Ләззат Асанова, Сәбира Мұхамбетжановаларды аналарының атынан жоқтаған элегиялық өлеңдері халықтық дәстүрдің өміршеңдігін көрсетіп қана қоймай, фольклорлық жанрдың, заманның, әлеуметтің зарын айтудағы көркемдік қызметінің жаңаша жаңғырған формасын танытады. Әсіресе, Зайда ақынның өмірлік жары ақиық ақын Жұматай Жақыпбаевқа арналған элегиялық өлеңдеріндегі дәстүрлі жар рухымен сырласу (өлі мен тірінің айтысы) сарынын тың тұрғыдан түлетуі элегиялық өлеңдер мазмұнын кеңейте түскен.

Ақынның «Сарноқай саздары» атты өлеңінде осы сарын көркемдік әдіс ретінде пайдаланылған. Тек өлең формасы ғана емес, диалогқа қатысушы екі адамның тірі адам мен аруақтың ұғым-түсінігі де өлім жайлы мифтік, анимистік ұғымдармен көмкерілген. Өлеңде фольклорлық аруақпен сөйлесу үлгісіндегі фольклорлық үлгілердің (Ақбала мен Боздақ, Аймаңдай мен Бабас т.б.) әсері бар.

Зайда ақын Жұматай аруағын сөйлету арқылы оның отбасы, ел-жұрт алдындағы парыз-міндетін қалай түсінгендігін өз аузымен айтқызады. Бұл арыздасу-қоштаса алмай, айта алмай арманда кеткен адамдарға айтылатын жоқтаулардың негізгі сарыны болып табылады.

Жұматай – аруақ:

Сарноқайға сарғайып мұнар тұнды,

Сені, Зайда, тағдырың сыңар қылды.

Сен болмасаң, білмеймін, жөндер еді

Мен кеткенде бақиға кім артымды?!¹ –

дейтін жолда марқұмның тірілер сынды артына алаңдайтыны аңғарылса, өзі жайлы барлық жайттан хабардар болып, тірілермен байланысы үзілмеген жан ретінде танылады. Бұл – анимистік ұғымның жаңғыруы.

Сарноқайдың сап-сары запыраны,

Жұмекелеп ерте-кеш шақырады.

Сен күрсінсең, күңіреніп қара жердің

Жеті қабат қыртысы қақырады¹, –

деген жолдарында екі дүниенің ара жігі ажыратылмайтын алғашқы мифтік сананың да, онан кейінгі аруаққа деген сенімнің де сұлбасы бар. Ал, оған жауап ретінде Зайда ақынның зарына да аруаққа сенім негіз болған.

Зайда:

Сарноқайда жаз бойы қар жатпады,

Неге тағдыр адамды зарлатады?

Кеше барда, бүгін жоқ, қайтейін-ай,

Өлеңімен артында қалды атағы

Сарноқайды тым ерте мұнар шалды,

Еркелеткен қосағаң сыңар қалды.

Аруақтардан қорқамын, амалым не,

Салар едім мойныма қыл арқанды.

Мұнан кейінгі кезектес келетін жауаптасу жолдарында да Жұматай – рух жұбатушы, жарын жігерлендіруші. Ал, Зайда – мұң шағушы, зар төгуші ретінде көрінеді. Жұматай – рух – жарына «күйректікке салынсаң, сүйгенің жалған, күш-қайратыңды қайта жи, ақындық қуатыңды арттыр, өзің үшін де, мен үшін де өмір сүр, сонда мен мәңгі өлмеймін» дейді: Өлеңде Жұматай өрліктің тазалықтың, паңдықтың символы ретінде сомдалады.

Мен ешкімге иіліп, кішіргем жоқ,

Асқақтықтан танбадым, ісінгем жоқ.

Ғарыштан кеп, оралдым ғарышқа мен,

Ешкім мені тағымнан түсірген жоқ.

Мен олардың қорықтым қалтасынан,

Мен жерідім тойынан, торқасынан.

Итке, құсқа, өзгеге төр ұсынып,

Маған орын бермеді ортасынан.

Зайда:

– Аруағыңнан айналдым, ноқта басым,

Көңілде бар, өмірде жоқ қарасың.

Қарсы қарап өлімге тұрған кезде

Періште боп келесің, оқ қағасың.

Зайда ақын қалай жыр төксе де, қазақ ұғымындағы азаматтың ошағын өшірмей, артын күткен адал жар бейнесіндегі қазақ әйелінің рухын сақтайды.

Тойғанды да, тоқты да жек көремін,

Өзіме де өмірге кекті өлеңім.

Ертелі кеш аруағын ардақтаймын

Жұматайдай аяулы бек-төренің.

Аруақ алдындағы міндет-парызды атқарып, одан рұқсат сұрау – көнеден келе жатқан ұғым. Өлеңде осының ізі бар. Өйткені, халық ұғымында өлгеннің артынан көп қайғыру марқұмның мазасын алып, рухын қинайды. Сондықтан оған атқарылатын міндетті парыздардан соң «тірі адам тіршілігін жасау керек», «өлгеннің артынан өлмек жоқ» дегендей, өлімге қатысты тыйымдарды да меңзейді. Бұл «аруақ – Жұматай» сөзімен беріледі.

Жұматай – аруақ:

Қайыр-қош бол, аруақты тербетпе енді,

Көз жасың да таусылды, кермектенді.

Қыштан құйып ойдың ғой, табан соғып,

Өзің сүйген ақынды, келбетті ерді.

Рухымды, алтыным, жасытпағын,

Балаңның да байлама, басып бағын.

Өмір үшін күрескін, өмір үшін,

Қасық қаның қалғанша, қасық қаның.

Зайда:

Аруағыңнан, қайтейін, бата алмадым,

Таусылған соң, кеш мені, татар дәмім.

Өзгерте де алмаспыз біз екеуміз,

Тіршіліктің мәңгілік қатал заңын.

Жылдан жылға барады төзім кеміп,

Кермек мұңнан босамас кезім келіп.

Аруағыңнан айналдым, рұқсат бер,

Енді өмір сүрейін өзім болып.

Демек, бұл талданған элегиялық өлеңдерде, адам сезімінің қайғыдан мұңға өту процесінде дәстүрлі фольклор маңызды рөл атқарған.

Себебі «Мұң мен қайғы бір емес. Мұң – серпілмеген сезім, ашылмаған, айқындалмаған сана. Мұңды айқындайтын дүниеге құмарлық болса, қайғы, керісінше, құмарлықтың орнына өмірден жалығу сияқты құбылыс аңғарылғанда болады. Бұл – «мұң» мен «қайғының» бірінші айырмашылығы. Екіншіден, мұң – беймәлімділікті, тұмшаланған болмысты, қиялға айналған арманды бейнелесе, қайғы – суық ақылды, айқындықты, заңдылықты тануға бағытталған зерек ой. Бірақ қайғы зерек ой болғанымен, оның да, ақиқатқа жеткізетін қуаты шамалы»¹.

Ақын дәстүрлі бесік жырын өзгеше формада пайдалану арқылы да Зайда өлеңнің элегиялық бояуын қалыңдата түседі. Бесік жыры формасында жазылған – екі түрлі ғұрыптық бөліктерді жерлеу ғұрпы мен бала туу ғұрпы біріктіретін ақынның «Әлди, әлди, әлди-ай» атты өлеңінде ақын рухын сәби бейнесінде алып, ақын жырымен тербетеді.

Түн көрпесін дала да тұйықтады, жан-жарым,

Тәңіріден Бахустың сұйық баға алғаның.

Қара мұртың қиылып, қыз алдында қылықты ең,

Неге ерте, білмеймін, ұйықтады арманың,

әлди-әлди, әлди-ай,

Мамырында өмірдің әзілі ғой деп едім,

Балауса емес, гүл емес, шөпшек болдым шөп ерін.

Бөпеме емес, мен саған бесік жырын айтумен,

Ұзақ-ұзақ түндерде жан азабын шегемін,

әлди, әлди, әлди-ай.

Ақын жырындағы «Жаның ұшты қоштасып денеңменен» дейтін жолдарда «адамның жаны мен тәнінің ажырауы туралы көне түсінік ізі бар. Ол – өлімді құбылыс ретінде түсінген мифтік дәуірдің екінші сатасындағы аруаққа табынудан көп бұрын-ақ пайда болып, кейінгі замандарға дейін күрделенген ұғым. Ал, ғарышты «дүниеге келетін сәби жанының орны және дүниеден өткендердің мекені» дейтін жолдарда – ұғым, түсініктердің өлеңдегі сәулесі. Өмірді тізбекті түрде түсінетін адам санасындағы ғарышпен байланыс мәңгі үзілмейді. Өйткені ол өткен ата-бабалардың жаны рухы ұшып кетіп, орнығатын орны. Мұндағы ғарыш ұғымының екінші ауыспалы мағынасы ақын рухының биікте қалғандығын бейнелейді.

Ғарыш, ғарыш жерден гөрі көлемді,

(Тірілерге арнаймыз-ау өлеңді)

Сен қайтқалы, жерге емес, аспанға

Көп қарайтын болып алдым мен енді.

Бала арманым өлді екен деп тереңде,

Болмас іске қабағымды керем бе.

Жерге сыйлап жансыз қалған тәнімді,

Көкке кетем, көресімді көрем де!

Зайда ақын жан жарына деген сағыныш-мұңын жеткізуде де фольклорда қалыптасқан дәстүрлі сарындарды көркемдік деңгейде дамытады. Мәселен, көркем жоқтау өзегіндегі айналадағы жансыз заттармен сөйлесу, табиғатпен сырласу мақсатындағы іздеу сарыны ақынның жан қайғысын терең ашудың амалына айналған. «Табиғатпен тілдесу» атты өлеңінде табиғат құбылыстарының адамша сезімі бар дейтін анимистік түсінікті көркемдік құрал еткен. Ақынның жан азабын бөлісетін табиғат құбылыстары: тау, көк-жасыл дала, аспан, долана, Көксу өзені.

Алатаудан сұрадым:

– Көрдің бе? – деп таусылып.

– Жоңғардан ізде, шырағым, –

Деді Ақбас тау сынық.

Жоңғарға бардым желпілдеп,

Көз жасым кепкен жүзім боп.

Көкжасыл жонда желкілдек

Тым құрыса ізің жоқ.

Сарноқай жатыр сарғайып,

Жас емес, жуды жүзімді от.

Шағындым көкке қол жайып,

Тым құрыса ізің жоқ.

Көш жолы, көркі елдің де,

Жақыпбай бабаң, жолы анау.

Жарымды менің көрдің бе,

Тобылғы торы долана-ау?!

Көш жолы, көркі ердің де,

Бабаңның жатыр жолы анау.

Жарымды менің көрдің бе,

Көксуым, жасыл жағалау?!

Ал, ақын фольклорлық жұбату өлеңдерінің формасын қызы Айкүнге арнаған «Жүдеме, қызым» өлеңінде толық пайдаланған. Онда жанрдың көркемдік компоненттері толық сақталған.

Жылама, Айкүн,

Жұматай қызы болсаң сен,

Бір елдің басын ұстарсың,

Қос мүшелге толсаң сен.

Біздің үйден әкім бол, қызым, алғашқы,

Әке-шешең ақын болып алжасты.

Айналайын, Жұматайдың Айкүні,

Адам болар екенсің сен

Ел танитын қай күні?

Бұрымдымыз, кекілді емес, көкем, біз,

Жан әкеңнің шаңырағын

Ұстай алар ма екенбіз?

Әкең сенің – ғашықтықтың,

Адалдықтың шайыры,

Теңдеседі оған енді қазағыңның қай ұлы?

Жыры барда әкеңнің,

Теңдеспейді саған да

Хан қызы мен бай ұлы...

Мұнда қайғыға ортақтасу, өмірге үміттендіру, марқұмның қадір-қасиетін дәріптеу, тоқтам тәубәға шақыру түгел қамтылған. Зайда Елғондинованың Жұматай рухына арналған өлеңдеріндегі жоқтаудағы секілді өзін тұқырту, бүкіл сезім-күйін құлдырата суреттеу мен моланы елсізде жетімсіреп «өгей өмір» деп суреттеу, ал, марқұмды «сен – моласың, томпиған топырақсың» деп бейнелеу көрініс тапқан. Ақын дәстүрлі фольклорлық ұғымдар мен амал-тәсілдерді пайдалана отырып, жанын жеген қайғыдан босайды. Яғни мұндағы фольклор катарсистік мән иеленеді.

Ақын өлеңдерінде ажал, өлім ұғымдары тірі, жанды қимыл-әрекетке, озбыр, қатыгез, зорлықшыл, аяусыз мінезге ие дербес персон ретінде көрініп, өлеңнің трагедиялық бояуын қалыңдата түседі.

Ертелі-кеш бұғынбақ ойнаймыз біз,

Ажал менен тығылып, мен ажалдан.

Ажалмен бетпе-бет келген ақынның рухы бәрінен биік күйінде көрінеді. Ақын қайғы-зардабы арқылы жанын тұмшалаған жағымсыз сезімдердің шырмауында қалмайды, трагедиялық ахуалдан шығудың құралы ретінде өліммен күресетін оптимистік рухты серік етеді.

Зайда ақын ажалдың, өлімнің өзіне мүсіркей, аяушылықпен қарайды. Ол оның ұғымындағы өлім – адам құдіреті, махаббат сезімі, киелі жыр алдында дәрменсіз халде.

Өлім дейді-ау...

Өлімде ме әңгіме?

(Сені сүйген жүрек міне, жан міне!)

Менің сені көрмейтінім қинайды.

Мәңгіге, мәңгіге.

Талданған элегиялық өлеңдердің түпкі түйіні де осында. Лирикалық кейіпкердің жасампаз рухын танытуда фольклор көркемдік рөл атқарады.

Ақын үшін өлім қорқынышты емес, шын сүйіскен жандардың көрісе алмауы, бірге ғұмыр кеше алмауы – азалы жағдай. Бұл арқылы өмірдің мәні шын сүйіспеншілікте ғана дейтін ойды уағыздайды. Яғни ақын рухы «жазмышқа», «тағдырға» мойынұсынатын жай пенде емес, ажалмен айқасатын көне бақсының рухымен өзектес жатыр деуге болады.

Ақынның жаны – көне шаманның жаны іспетті әлемнің көне ұғымдағы көп деңгейлі қабаттарын бір мезетте аралай алады. Тірі ақын о дүниеге де барып, көзімен көріп, қолымен ұстағандай әрекет етеді. Лирикалық өлеңдегі шарашап құлазу, қамығу ақынның осы сапарының әсері. Алайда соңғы нүктесінде оның төлемі ретінде жаны тазарады, жасарады. Өлмейтін рухқа бет алып мәңгілікке қарай бағыт түзейді.

Яғни бүгінгі элегиялық өлеңдердегі фольклордың ықпалы да әртүрлі дәрежеде. Ол ақынның мінез ерекшелігіне, шығармашылық ойлау даралығына, көркемдік шеберлігіне байланысты әрқилы көрінетіндігіне көз жеткіземіз.

Баллада. Алғашқы элементтері көне замандарда пайда болып, түрлі кезеңдер дамуында әр алуан сапалық өзгерістерге ұшыраған, ежелгі жанрлардың бірі – баллада.

Қазіргі қазақ әдебиетінің баллада жанры орыс және Еуропа әдебиетінің дәстүрін де халықтық поэзияның да төл сипаттарын да бойына сіңірген, жеке жанр болып қалыптасқан. Абай шығармашылығынан бастап сүбеленген, дараланған, көркем балладаның қазақ поэзиясындағы жанр ретіндегі сипатын ғалым С.Қасқабасов Абайдың «Асқа, тойға баратұғын» өлеңі жөніндегі пікірінде: «Бұл сюжет бұрын көбінесе қаһармандық эпоста жырланып, батырдың орасан ерлігі мен әйелінің (немесе қалыңдығының) ақылдылығын дәріптейтін. Ал ұлы ақын бұл сюжетті мүлде басқаша, жаңа сипатта баяндаған. …Бұрынғы эпоста орын алып келген көтеріңкі көңілді күй қайғыға, трагедияға ауысады. Соның нәтижесінде Абай шығармасы жаңа жанр, дәлірек айтқанда, баллада болып шыққан», – дей отырып, балладаға тән белгілерді: дараланған мазмұн, оқиға, халықтың күнделікті өмірінде жиі кездесетін құбылыс, әлеуметтік маңызды ойдың бір отбасы немесе жеке адам тағдыры арқылы берілуі, әңгіме желісінің күрт үзілуі, автор позициясының айтылуы секілді ерекшеліктер¹ – деп тұжырымдайды.

Тәуелсіздік жылдарындағы көркемдік ізденістер аясында да адамның ішкі дүниесінің, психологиялық жан толғаныстары мен қалтарыс қатпарлы астарларын тапқырлықпен суреттеген балладалар туылды.

Қазақ поэзиясындағы баллада жанры ақындардың тарихи тұлғалар мен батырлар бейнесін, Отан сүйгіштік, Ана ерлігі, Ананың адам өміріндегі рөлі, адамгершілік сипаттағы, шындық, адалдық сарындары секілді сан алуан тақырыптарды қамтуынан көрінеді. Сондай-ақ балладаларда махаббат, табиғат сырлары, өмір оқиғалары, тарих сабақтары жөнінде де ой толғанады. Балладаның негізгі сипаттарын еркін меңгерген ақындарда айтар ой мен тұспалды түйіндер ұлттық әдебиетімізге тән ұлттық мінез, ұлттық сезім, ұлттық дәстүр, ана тілі; шаруашылық, табиғат т.б. көріністері де қамтылған. Алайда бұл тақырыптардың барлығы да жанр ерекшелігіне сай суреттеледі. Балладаларда кейіпкер тұлғасының характері белгілі бір ғана жалт еткен өткір қимылмен көрініп, кейіпкердің өмір жолы дамыта көрсетілмей, тек қана бір ширыққан шағы алынады. Осы оқыс күй, яғни психологиялық шиеленісті ахуал, балладаның басты белгісін білдіреді². Баллада сюжеті шағын бір ғана эпизодтан құралып, тартысқа негізделеді. Осыдан келіп характердің өзгешелігі туады. Соңғы жылдардағы кейбір ақындар шығармаларына баллада деп айдар таққанымен, осы аталған шарттар толық көрінбей жатады. Қазақ әдебиетіндегі дәстүрлі эпикалық дастандардан, лиро-эпикалық ұзын-сүре жырлардан баллада бірден дараланып көзге түсуі тиіс.

Қазіргі қазақ поэзиясындағы баллада жанрында да белгілі фольклорлық ұғымдардың көркемдік ой айту құралына айналғандығына көз жеткізуге болады.

Ақын Жанболат Башардың «Атау кере» балладасына қазақ халқының ежелден келе жатқан елеулі дәстүрі, өлген ата-бабалардың аруағына табыну негіз болған. Жан туралы көне анимистік ұғымдардың рулық-қауым кезінде дамып, «адам жаны», «ата-бабалар жаны» дейтін ұғымдарға дейін «күрделенуі» нәтижесінде ата-баба аруағын риза ету, оны үнемі есте ұстап, құрмет тұтудың кешенді жүйесі қалыптасқан. Ол тұтас ғұрыптан, жекелеген рәсімдерге дейін, тіпті кейбірі сарқыншақ күйінде де күні бүгінге дейінгі өмірімізде орын алып отыр. Себебі, фольклорлық санадағы «аруақ» ұғымы екі жақты мән иеленеді. Егер артындағылар өлгендердің өзін әрдайым құрметтеп, есте ұстаса, қажетті дәстүр-салтты атқарса – ол ұрпағына барлық игілікті әкеледі. Қысылғанда демейді, жабыққанда жебейді. Жерлеу салтынан басқа кездердегі бала туу, үйлену ғұрыптарында да аруақтың орны ескеріліп, сыбағасы ұмытылмауы тиіс. Мәселен, үйлену ғұрыпындағы «өлі – тірі» рәсімі осының дәлелі. Ал егер аруақ тірілер назарынан тыс қалса, ол артындағыларға жамандық ойлап, жауығады. Мал-жанға ауру әкеліп, жерді құрғақшылыққа душар етіп, әйелдерді бала табудан қалдырып, адам баласын ұрпақсыз қалдыруға дейін барады. Қазақ ұғымындағы «аруақ атты», «аруақ ұрды» дейтін түсініктер осының мысалы. Біз талдап отырған, «Атау кере» балладасының оқиғасы мынадай: Айдалада мал баққан ана жалғыз ұлын өміріне медет етіп, барлық өмірдің қиыншылығына төзгенімен, баласының көрге арақ тығып ішкенін көріп, қасіретті көтере алмай мерт болады. Артынан азып-тозған ұл да өлім құшады. Адам баласының бойындағы екі түрлі таным мен сананы автор ана мен бала арқылы беріп, бүгінгі өзекті тақырыпты қозғай алған. Ата-бабаның ізгі дәстүрінде тәрбиеленген ананың арманы да асқақ. Ол – жалғыз ұлды жетілдіріп, ошағының отын үзбей жалғастыру.

Аппақ еді тілегі, аппақ еді жүрегі,

Күн сәулесін жамылған көп ананың бірі еді.

Жалғыз ұлы бар еді, үміт артқан қуаты,

Ақылды еді, нар еді, биік еді мұраты¹.

Алайда ананың осы аяулы арман-тілегін аяқ асты еткен есер ұлдың қылығы халқымыздың «Еркеліктен ер шықпас, есер шығар» дейтін мәтеліне сәйкес. Оған ана бойындағы халықтық мінез бен қасиет жұқпаған. Ол –құлқынның құлы.

Уақытпен жарысып, жалғызы да ержетті,

Ержетті де, есер ұл өз дегенін көрсетті.

Өз ошағын өшірген қасіреттің үлкені,

Тығып ішіп есірген арағымен бірге енді.

Жетпіс асып жер өмір жасқа жеткен шағында,

Жалғыз ұлдан сор ему қорлық емей бағы ма?¹

Байырғы қазақ ұғымында аруақты қорламақ түгіл оған тіл тигізудің өзі мін саналып, ол жеке адамның ғана емес бүкіл рудың намысы саналған, сол үшін ру-тайпалар арасында үлкен дау-жанжалдар да туған.

Бұл сенім аруақтардың жатқан жерін (бейітін) қастерлеудің де түрлі рәсімдер жүйесін туғызған. Алайда, исламға дейінгі қазақтарда бейітті жаңарту, әдемілеп әшекейлеу жаман ырым саналған. Дегенмен оған «киелі», «қасиетті» деп қарауға байланысты ырым-тыйымдар жүйесі қалыптасқан.

«Өлген кісінің қабірін баспа», «Молада дәрет сындырма», «Молаға мал жаюға болмайды», «Моланың басында жүрелеп отырма», «Қабірді созба», «Молаға қарай жүгірме», «Моланы саусағыңмен көрсетпе», «Моланың топырағын әдемілеме», «Өлген адамның ақымын өзінен үлкен етіп қазуға болмайды» т.б. тыйымдардың әрқайсысының өзіндік семантикасы бар.

Өлген адамның моласын қорлаушылар, қабірді ашушылар, қиратушылар өлім жазасына кесілген.

Ал баллададағы маскүнем ұлдың пиғылы былайша беріледі:

Айырбастап қошқарға мол арақты дізбектеп,

Моладағы жапсарға тығып еді күзде әкеп.

Есебі бар өзінше етпек еді қыста ермек,

Екі таудың арасы жол бекісе кім келмек.

«Үш жылғысын ерте ойлап», жасап алды қыс қамын,

Араққа мәз жүр тойлап, керегі жоқ басқаның.

Тойып ішіп қағынып, тілдеседі перімен,

Әруаққа соғынып, мазалайды көрінен².

Баласының бұл әрекетінен бейғам ананың аруақтарға зиярат етуге келген тұсындағы психологиялық дағдарысы – балладаның жанрлық белгісі.

Әруақтар басына жақын келіп тоқтады,

Зират етіп бәріне дұға оқуға оқталды.

Кенет-кенет жай соғып төбесінен ұрғандай,

Біреулер кеп тай сойып, жын ойнағын құрғандай.

Айран-асыр шашылып, көрінбейді шөлмектен,

Тұрды Ана шошынып, жосып жатқан дүрмектен.

Мола ішіне жасырған мол арақты көргенде,

Құлады Ана «Аһ ұрып» жер емес-ау көрге ене.

Шыдамады жүрегі, шыдауды жөн көрмеді,

Кеудесінен үзілді, өмір деген өрнегі.

Баллада мазмұнынан киелі, қасиетті ұғымдарды аяқ асты ету өлім әкеледі дейтін көне «табу» ұғымына қатысты фольклорлық сананың ізін айқын байқаймыз. Ол – бала жасынан тәрбиесіне сіңген өмірлік ұстанымдарына дақ түскен ана көңіліндегі қопарылған сезімді көрсетуге жұмсалған, әрі – ана өлімінің себебі ретінде алынған. Өйткені, Ана үшін ендігі жерде өмірдің мәні аяқталған. Бұл – автордың ақындық шеберлігі.

Ал масқара ісімен анасын өлімге жеткізген бала өлімінің себебін де ақын кие, обал, сауап туралы ұғымдармен көмкерген.

Наласы ма Ананың, киесі ме даланың,

Обалы мен сауабын кім айтады, қарағым.

Атауына тоя алмай атаусыз боп кешті өмір,

Бәріне де куә боп, жатты мына текті өмір.

Ақын «Аруақ аттаған оңбас» дейтін ұғымды кеңейтіп, жалпы халықтың ғасырдан ғасырға жеткен киелі, қасиетті санаған ұғымдарына құрметпен қарауды меңзейді. Автор бір отбасындағы ана мен баланың ой-танымы, өмірлік көзқарасы мен арман-мақсаттарының алшақтығын алу арқылы бүгінгі қазақ қоғамын жайлаған арақтан азғындыққа түсуді көрсеткен. Шығарманың атауының өзінде де символикалық мән бар. «Атау кере – өлетін адамның ішетін ақырғы асы» деген мағынаны береді.

Ал, Сәрсенбек Бекмұратұлының «Қасиет» атты балладасының жазылуына «...Бір шенеунік әйелін Америкаға жіберіп босандырыпты» деген газеттегі хабарлама түрткі болған. Баллада жанрының шарттарына сәйкес, алдымен баяндалатын тақырып жөнінде авторлық толғаныс беріліп, онда негізгі ой аңғартылып өтеді.

Осы бір сөз осып өтті өкпемнен,

Ата жаудың улы оғындай кектенген.

Естимін деп ойлап па едім, о тоба,

Азғын сөзді қазағымдай текті елден.

Намыс буып өн бойымды теңселем,

Жалын шарпып өзегімді өртенем.

Жұмыр жерде артық мекен бар ма екен,

Махамбет пен Абай туған өлкеден.

Дәстүр қайда?

Ғұрып қайда жоғалған?

Қырандаймын сынық қанат, омалған.

Жалын атқан намыс, жігер жоқ елде –

Жоқ махаббат!

Жоқ болашақ!

Жоқ арман!¹

Шығармадағы фольклорлық сипатты екі тұрғыдан көрсетуге болады. Оның ең бастысы – туған жерге қатысты. Жалпы жер ұғымы – ежелден бергі түсінік (мифтік, тәңірлік) бойынша, өзгермеудің, мәңгіліктің, тұрақтылықтың символы. Ең көне мифтік мағынасы: адам баласының туылғанда кіндік қаны тамған жер ретінде киелілікке ие. Себебі, анимистік ұғымда «қан – адам жанының заттанған бір бөлшегі». Сондықтан адам кіндік қаны тамған жерге байлаулы болады. Екіншіден, туған жер ата-бабалардың өмір сүрген мекені, әрі жандарының жай тапқан орны. Бұл – аталар аруағын қадірлейтін ұғым үшін ең елеулі дәстүр. Сондай-ақ адамның топырақтан жаратылуы туралы мұсылмандық сенім де бұл ұғымды күрделендіре түскен. Туған жерден топырақ бұйыру, алыста жерленсе де туған топырағына әкеп жерлеу әрекеттері осыны меңзейді. Сондай-ақ туған жер көне мифтік түсінікте кеңістікті айқындаудың, жіктеудің («өзімдікі», «өзгенікі», «дос», «жау») бинарлық сипатын да білдіреді.

Яғни «туған жер» әлемнің реттелген, игерілген, тәртіпке келтірілген, кеңістігі (ата-бабалар қонысы, атамекен, атажұрт). Оның сыртындағы «жат», «бөтен», кеңістік жауға тән кеңістік иелерінің мекені (сиқырлық, зұлым, күштердің мекені). Туған жердің тауы мен тасы, өзен суы бәрі осындай киелі қасиетке ие. Тұтастай алғанда, адамның кесір күштерден қорғанатын панасы, саясы дейтін ұғымды жинақтайды. Талданып отырған балладада осы ұғымдарды беру үшін ақын жорық үстінде толғатқан жауынгердің әйелін Абылай ханның елге әкеліп босандырғаны туралы аңыз-әңгімені өзек етеді. Мұнда Абылай хан әрекетін фольклорлық әсірелеу бар. Себебі, қызу шайқас үстіндегі реалды өмірде бұл мүмкін болмағанымен, фольклорлық сана үшін сыйымды.

– Толғақ... толғақ... толғақ

қысып барады,

Тез жеткізгін сарбаздардың қосына.

Хан Абылай естіді де бұл жайды,

Бұрын-соңды көрмесе де мұндайды.

Ойланбастан келіп берік шешімге:

– Жер жоқ! – деді туған жерден

ыңғайлы.

Сөйтті-дағы бас сарбазды шақырды,

Айтты оған нық шешімін ақырғы:

– Туған жердің кәусарынан жұтпаған,

Туған елдің қадірін де ұқпаған.

Ата жұртын пір тұтпаған адамнан,

Халқын сүйген қаһарман да шықпаған.

Жанға шуақ, көңіліңе дем берер,

Туған жерге бар ма мекен тең келер?

Отанын да сата салар оп-оңай,

Туған жерден жырақ туған пенделер!

Сәби жаны аңғарада тез-демде,

Шыр етіп ол дүниеге келгенде,

Ауа-суын өзі туған өлкенің

Сезінеді көкірегімен, көзбен де.

Ең алғашқы жұпар ауа, таң шығын,

Тал сыбдырлап, әр сылдырын тамшының,

Зердесінде сақтайды ол мәңгіге,

Таңдайынан дәмі кетпей бал-шырын.

Сонда нағыз азамат боп өседі,

Санасында тұрар әр кез мекені.

Ондай ердің арманы да көшелі,

Ондай елдің бақыт-бағы бес елі.

Бақыт ұстап ата-жұртқа – мекенге,

Жол жабдықты, ат-көлікті бекемде.

Қалт жібермей әр қимылды, әр сәтті,

Құстай ұшып, жеделдетіп жет елге!

Бұл – фольклорлық ұғымдар тізбегі ақынның туған жерді қадірлеген тұлғалар жайлы ойын ашудың, оны оқырманға жеткізудің көркемдік амалына айналған. Халықтың дәстүр салтына адал ғана емес, қорған бола білген Абылайдай ел тұтқасын бүгінгі күннің мінезіне қарсы қояды.

Туды АҚШ-та шенеуніктің баласы,

Сан мың шақырым екі елдің арасы.

Көрмәдікке бағыт беріп, жөн сілтер,

Абылайдың болмағанын қарашы!¹

А.Башардың «Күй туралы аңыз» балладасынан музыкалық аспаптардың пайда болуы туралы көне мифтік түсініктердің сілемін көруге болады. Ежелгі рух – иелік сенім бойынша, барлық құбылыстың, соның ішінде әрбір өнер түрлерінің, музыкалық аспаптардың өз иесі бар. Яғни, өнер туындыларының адамға, эстетикалық әсеріне дейінгі қызметінен бұрын белгілі бір рух иелерге әсер етіп мейірлендіруді көздейтін магиялық қызметі болғандығы жайлы бірқатар ғылыми пікірлер тұжырымдалған.

Талданып отырған балладада өлі тыныштыққа оранып, мүлгіген тау мен тас, өзен, су, бүкіл тіршілік сыбызғы үнінен соң ғана оянып, жанды тіршілікке енеді. Сыбызғы үнінен оянғанға дейінгі бүкіл табиғат, аң-құс үнсіз, дыбыссыз қимылдайды. Мысалы, «Әнші құстың өзі ән орнына қанатын самғап қана қойса, таудан аққан тас бұлақ сыбдырламай ағып, бал-құрақтар үн-түнсіз қозғалатын» – деп суреттеледі.

Естілмейтін сан құстың,

Қанатының суылы.

Тек көлдегі қамыстың

Келетұғын шуылы...–

дейтін өлең шумақтары арқылы сыбызғы аспабының қамыстан жасалғандығына көңіл аудартады.

Сыбызғы аспабының пайда болуын көне бақташылық өмірімен байланысты қарау көптеген халықтар фольклорында бар. Осы балладаның бас кейіпкері жас бала да тау мен тасты жалғыз кезіп, табиғатпен етене өмір кешкен – бақташы. Қамыстан шыққан үнді де алғаш осы бала естиді.

Сене алмай көзіне,

Қамысты үзіп алыпты.

Өкініпті өзі де,

Ән де үзіліп қалыпты.

Үн шықпасын байқаған

Бала аң-таң, қызығып.

Үрлеп көрсе, қайтадан

Ән кетеді сызылып.

Әуен шарлап, тынбайды,

Құлазыған даланы.

Естімеген мұндайды,

Халық қайран қалады¹.

Әрі қарай балладада айнала табиғатты жандандырып, музыка сөзіне еліткен табиғатты жанды бейнеде суреттеуде фольклорлық сана сақталады.

Көл тербеліп көлкілдеп,

Сыңғырлайды тасбұлақ.

Жағасында желкілдеп,

Сыбдырлайды жас құрақ.

Құстар сайрап әндетті,

Көк өзендер тасқындап.

Көкті кернеп ән кетті,

Мүлгіді тау, тас тыңдап.

Осы бір табиғаттың тамаша сәтін бұзған жауыз байдың қамысқа өрт қоюы, бірақ өзінің де содан өлім құшуын суреттейтін жолдарда ежелгі отқа табынудың іздері бар. «От» – «ана» ретінде отбасын бүкіл адамды пәле-жәледен, қауіп-қатерден қорғайтын құдіретке ие. Сондықтан отқа түкірмейді, оттан аттамайды. Қазақ өштескен адамға «отың өшкір» деп қарғыс айтады. «Күнәдан», «ауру-сырқаудан» айығу үшін отпен аластайды. Яғни, баллададағы отты жамандыққа пайдалану, игілікті өшіруге жұмсау от киесінің ашуына тиіп, ажал әкелген.

Жазасы сай ісіне,

Бай балсы болды мерт.

Көнбеген жұрт күшіне,

Өздігінен сөнді өрт.

Сөндіруге жиналған

Жұрт түтінге тұншықты.

От ішінен қиналған

Қайғылы бір үн шықты.

Музыкалық аспаптың адам, ағаш, аң-құс жанымен байланыстылығы, солардың жаны арқылы жасалғандығы туралы көне түсініктер дүние жүзі халықтарының фольклорында бар¹. Бұл баллада да грек мифологиясындағыдай, сыбызғы да, домбыра да адамға жаңаша өмір сыйлайтын құдірет-күшке ие. Байдың зорлықшыл баласы өртеген ну қамыстан шыққан дауыс та осының дәлелі. Ал теңізге лақтырылған домбыра да жоғалмайды, суға батпайды. Қайта ол теңіз толқындарынан домбыра пернесіне күй толады.

Жарқылдапты нажағай,

Бұлт астына бұғып күн.

Байға тартқан жазадай,

Толқындардан шығыпты үн.

Сейілгенде мол тұман,

Төгіп сапты күн нұрын.

Ел естіпті толқыннан,

Домбыраның күмбірін¹.

Ақын мұнда көне замандардағы «өнердің ерекше жаны, киесі бар, ол адам мен тылсым арасын дәнекерлеуші» дейтін мифтік ұғымдарды тірілткен. Музыкалық аспап – адам мен табиғат арасындағы теңдікті, үйлесімді сақтаушы.

Музыкалық аспаптардың шығу тарихы жайлы мифтік әңгімелердің дені көне бақташылық дәуір елестерімен байланыстырылады. Ол тек айнала табиғаттың ғана емес, әрбір жанды, жансыз заттың иесі бар дейтін рух-иелік сенім бойынша өнер түрлерінің де иесі туралы ұғымдарды тудырған. Көне замандағы музыканың қызметі осы рух-иелерге әсер ету, оларды мейірлендіру. Мысалы, Тува халқында тайга пірлеріне арналса², қазақта әруақтар дүниесімен байланыстырылады³.

Ақын Қанипа Бұғыбаеваның «Өкініш» атты балладасына да адам баласы санасының өте балаң шағындағы таным-түсінік негіз болған. Лирикалық кейіпкердің әжесінің «мұрныңа дейін жеткізіп жүн түтсең, мұрныңнан қызыл, жасыл моншақ түседі» деген сөзіне сенуі балладаның сюжеттік кілті. Әрине, бұл ұғымға ақынның өзі де әжесі де сенеді деу қиын.

Сол сөзіңе әже сенің ынтықпын,

Ынтық болып сиқырлы бір жүн түттім.

Моншақ түсед мойыныңа жеткізсең,

Дегеніңе сеніп қанша жүн түттім.

Сенуші едім ертегіңе мен сенің,

Секілді едім сенің титтей бөлшегің.

Алдыңа кеп жұлдыз-моншақ түскенше,

Аз-ақ қалды тағы да түт деуші едің⁴.

Ежелден келе жатқан аналардың қыздарды еңбекке, төзімге тәрбиелеудің құралына айналған бұл сенімнің бастаулары өте көне замандарға кетеді.

Ол – алғашқы қауымға тән, адам санасының сәби шағындағы «ұқсастық ұқсастықты тудырады» дейтін гомеопотиялық магияның нышаны. Белгілі бір жақсылық пен игілікке қол жеткізу үшін соған ұқсас жағдайларды қайталау – бұл сенімнің негізі. Мысалы, бұл тұстағы емдеу магиясында безгекпен ауырып, денесі дірілдеген адамды емдеу үшін судан шортан ұстап әкеліп, әлі жаны шықпаған шортанды ауру адамның басына ұстап кескілейді. Бұл денесі қалшылдаған адам мен тыпыршыған шортан арасынан ұқсастық табу болса, қазақ бақсыларының қояншық ауруын қоян арқылы емдеуінде аурудың атымен қоян арасынан ұқсастық тауып, соған көшіруді мақсат тұтқандығы көрінеді. Сол сияқты қазақтың жылқышының құрығын тістеу арқылы жыланның уын қайтару, яғни, «жылан мені тістесе, мен жыланды тістедім» деуінде де сыртқы ұқсастықтарға мән беру бар.

Алғашқы қауымдық психологияны терең зерттеген ғалым Леви-Брюль мұндай айналадағы әр нәрселердің біріне-бірін қатыстылығын партиципация заңдылығы деп атаған. Талданып отырған баллададағы түтілетін жүн – мұрыннан түсетін түрлі-түрлі моншақтың ұқсас сыңары. Жүн қаншалықты көп түтілсе, әрі әртүрлі бояулы жүннің көлеміне қарай, сонша көлемде моншақ түседі. Бұл фольклорлық сана тудырған тәрбиелік тағылымды, бала кезімізде өз әжелерімізден де естігенбіз. Ақын әжесін, өткен балалық шағын аңсап, сәби сананың өтпелілігіне өкіну сезімін білдіру үшін бұл көне ұғымды көркемдеп, баллада сюжетіне шебер қиюластырған.

Қанипа Бұғыбаева «Арлан мен Дүрегей» балладасында қасқыр мен дүрегей итті негіз ете отырып, өжеттік пен қорқақтықты аллегориялаған. Қақпан құрып, құс атқан аңшы жігіттің амал-айласынан да биік қасиетке ие қасқыр – ежелден-ақ түркі-монғол жұртына танымал образ.

Ақын қасқырдың батыл қасиетін әсірелей көрсету үшін қақпанға түсіп тұрғанда да, аңшы жігітке бой бермеген қайсарлығын былайша өрнектейді.

Шоқпарменен тарсылдатып басқа ұрды,

Ұрған сайын айбатты оның асқыны.

Білгеннен соң ұрып жыға алмасын,

Көздеп тұрып көзден атты қасқырды¹.

Ал әрі қарайғы шығарма оқиғасының өрбуіне көне заманғы фетиштік ұғым себеп етіп алынған. Бұл ақынның атына артып, ауылға алып келген арлан терісінің айбатынан қорқып, айдалаға барып өлген дүрегей иттің оқиғасы.

Алғашқы қауым халықтарының сенімі бойынша, аңдар мен құстардың да жаны өлмейді, олардың жұрнақтарында өмір сүреді. Яғни олардың нышандарының өзі ғажайыптылыққа, сиқырлыққа ие деген түсінік басым болған. Ақын поэзиясында бұл ұғым терең поэтикалық мазмұнмен толығып, адам мінезіндегі өрлік пен асқақтықты танытуға жұмсалған. Осы арқылы өзі өлгенмен, айбары мен қайраты ұзақ жасайтын адамдар жайлы ой тұспалданып, ездікті, қорқаулықты жасқайтын ерлік, батырлық мінез үлгі етіледі.

Бұл оқиға басқа түрлі әкелді ой,

Бөріліктің иісі де бөтен ғой.

Дүрегейді өлтірген сол қорқытып,

Арланның жөн терісі де арлан екен ғой².

Сондай-ақ Т.Медетбектің «Баласын құтқарған әйел туралы» атты балладасы көне мифтік түсініктерді жаңғырта отырып, «Әйел – тіршілік бастауы» дейтін ұғымды тереңдете түседі. Ел басына күн туып, ұрпаққа қауіп төнгендегі ана ерлігін дәріптеу үшін фольклорлық үрдістерді шебер қиюластыра білген.

Әйел текті еді.

Қаны қатқан кекті еді.

Баласын атқа мінгізіп

Алып қашты.

Қаптаған жауды

Қылыштай тіліп

Жарып қашты.

Қалың жау соңына түсті¹, –

деп оқиға барысын сипаттай келе, ақын жаудан құтылудағы әйел әрекетін түгелдей дерлік фольклорлық тұрғыда шешкен. Көне заманғы заттардың магиялық қасиеті туралы түсінік қайта жанданған.

Әйел тарағын лақтырды.

Тарақ түскен жерге

Ну орман өсіп шықты, –

Бәйтеректер мен емендер

Көзді ашып-жұмғанша

Қара жерді тесіп шықты...

Балладада бейнеленетін оқиғалар тізбегі сыртқы фактордың әсерінен түрлі құбылуға түсетін архаикалық миф кейіпкерлерінің түрлі жаңғырулары арқылы бейнеленеді.

Әйел текті еді.

Қанына қатқан кекті еді.

Семсердей жарқылдап,

Қылыштай қайралды.

Ол енді айнасын лақтырды.

Айна түскен жер

Өзенге айналды.

Оқиғаны ықшамды, әсерлі баяндап, сюжетті ширықтыру арқылы оқырманды қызықтыра түсетін жанр ерекшелігіне сай жұмсалған бұл мифтік таңғажайыптық құбылыс бірден-бірге тереңдей түседі.

Ол енді қанжар лақтырды.

Қанжар түскен жер

Ақар-шақар тауға айналды.

Өлеңнің он бойындағы қатерлі жол үстіндегі ана әрекеті шиленісе келе, шындық пен қиялды өрелестіре өрілген драматизмді күшейткен сол қарқында оқиға оқыс аяқталып, ертегілік бақытты баянмен түйінделеді.

Жау таудан өте алмады.

Әйелге жете алмады.

Дүние жел боп есті.

Замана бұлт боп көшті.

Сол баладан

Бір дүйім ел өсті.

Балладаға тән уақытқа шектеу қойылмау (реальды уақыт, мифтік уақыт) таң қалдырарлық тосын сюжетке құрылу, кейіпкердің қарапайым адам, ана кейпінде берілуі, белгілі бір мақсат үшін ширыққан, шырғалаң халді бастан кешіру, эпикалық лирикалық элементтердің қатар келуі бұл талданған өлеңде кең көрініс тапқан.

Ақын Әбубәкір Қайранның «Қайырсыз дорба» атты балладасында адам бойындағы сараңдық, дүниеқоңыздық секілді келеңсіз жайттардың көрінісін, елсіз иен далада жападан-жалғыз мал соңында өмірін өткізген Құрбан шалдың тағдыры арқылы береді. Қу жанын қуырдақ қылып, жақын-жуығынан безінген жанның мұрат мақсаты-тек қана көрсоқыр дүниеқоңыздық пен сараңдық. Мұндай образдар қазақ фольклорының әр түрлі жанрында бейнеленген. Мәселен «Қозы Көрпеш-Баян сұлудағы» жалғыз қызынан малын артық сүйген Қарабай, сатиралық ертегілердегі шық бермес Шығайбай осы мінездердің жиынтық бейнесі.

Ел тілінде иман бар ма, жан бар ма,

Кім сенеді мына сөзге бұл маңда,

Тесік етік, жыртық тымақ киген шал,

Миллион сома жатыр дейді Құрманда

Бай дегенде кім сенеді Құрманды,

Құрман деген қурап қалған бір жарлы,

Жарлы байда жарымайды суға да

Жаматады сынған кесе, құмғанды,

Кемпірінің қайыршыдай кебі жау,

Күндіз-түні отырғаны еңіреп.

Шал отырса көздеріне қан толып,

Сүтті-дағы қата алмайды көбірек¹.

Қозы Көрпеш Баян сұлудағы Қарабай образын талдай келе М.Әуезов «Сараңдық, дүниеқорлық адам баласының өнерлі-өнерсіздігіне, бай, кедейлігіне еркек, әйелі деген айырмыстарына қарамайтын барлығына бірдей, бірінде көп, бірінде аз болып келетін қарғыс атқан мінездің біреуі. Барлық адам баласына азды көпті болса да махаббат деген нәрсе қаншалық ортақ болса, сараңдық та сондай ортақ мінез. Сондықтан бұл мінез адам баласының өзге жан иесіне бөлек ерекше болып біткен ақыл сезімінің ішінде сұлу туысының табиғаттан ала кірген бір бұраң сияқты. Сараңдық сыртқы өмірдің қалпынан тумайды. Сыртқы өмір сараңның дертіне не ұлғайып, не кішірейтіп кемітерлік ғана әсер етеді»¹ – деп тұжырымдаған.

Мұндай кесірлі мінездің ұрпаққа тигізген зардабын ақын жастайынан қатігездік пен тасбауырлық көріп өскен баланың ата-анасына қатал қылығы арқылы берген. Бұл «не ексең – соны орасың» деген халық мәтелімен тереңдете түседі. Ақын сараңдық мінезді шегіне жеткізе, құлдырата көрсетеді. Перзентінен бір дорба ақшасын қызғанып, тыққылап жүріп ақыры өзі де таба алмай қалған Құрман шал өмірінің ақыры да аянышты. Адамшылық қасиетті емес, ақшаны пірге адамның тағдыры қалай боларын меңзейді.

Бір сиынып алдыдағы піріне,