§2. Шағын поэзия жанрларының фольклорлық негіздері

Бата, тілектер. Адамзаттың санасы өсіп, қоғамдық тірлік жаңа сапаларға жеткенімен, алғашқы рулық қауымда пайда болған сөз магиясынан туған бата-тілек ислам дінінің қазақ жеріне енуіне орай фатиха-батамен дамытылып, өзінің өміршеңдігін сақтаған. Өйткені, адам айналасында болып жатқан үлкенді-кішілі оқиғаларға өзінің жан-дүниесінің тебіренісін, көңіл-хошын сездіріп отырады. Дегенмен ол дәуір мен бұл дәуірдегі тілек, батаның айырмасы болуы заңды. Алғашқы қауымдағы адамдардың санасы сөз магиясы алдында қорқынышта болса, ислам дінінің қуаты бойынша Аллаға деген сеніммен оған табына отырып, бата береді. Сол батаның орындалуын сұрау бүгінде “жақсы сөз – жарым ырыс” дегендей адам көңіліне қызмет етіп, түр жағынан даму үстінде.

Сондай-ақ ежелгі дәуірлердегі табиғатқа табыну бүгінгі өлеңдердегі баталарға да арқау болатыны Темірхан Медетбектің «Көк түрік абызының тілегі» атты өлеңінен көрінеді. Бұл өлеңде ақын Көк Тәңірден, күн мен айдан, от пен судан – жалпы адамзатты қоршаған табиғаттың елді бақытты етуін, ерлердің көк тіреген емендей, ақылдары айдын көлдегі тереңдей болуын, аналардың құрсағы кеппеуін тілейді¹.

Ескі ай есірке,

Жаңа ай жарылқа! –

дегендей адам өзі табынған дүниелерге де анимистік наным бойынша сөз бағыштаған, қазіргі заман ақындарының шығармашылығында да мұның жаңаша сипат алғаны көрінеді. Ақын бүкіл ғұмырына балаған өлең-жырға табынатынын:

Мен не болсам, ол болайын,

Пәтшағар,

Жырым, сенің жасың ұзақ болғай-ды!2 – деп, тірі жандай оған тілек арнайды. Осындай тілек:

Абайдың тілінде жыр жазам,

О, Тәңір, басқа арман адыра!¹ –

деген күйде де қолданылған.

Оң бата да, теріс бата да антикалық мифтерде бар. Өз-өзін қарғау ежелгі грек мифологиясында Троя соғысына себепкер деп есептелетін Еленаның атынан Гомердің “Илиада” шығармасының үшінші және алтыншы жырларында қолданылған. Тарихта Троя соғысының болған-болмағанын дәлелдеу мүмкін емес (бүгінгі ғылымның жетістігі бойынша соғыс мифтік санадан туған, реальды түрдегі шайқас археологиялық деректермен расталмаған), бірақ бұл оқиғаны болғандай етіп баяндайтын миф үшін Еленаның өз-өзін қарғатуы ешқандай ерсі көрінбейді². Дегенмен бұл мифпен байланысты. Ал, реальды өмірде адам өз-өзін қарғамайды. Сонда бұл ақындардың ойды көркем берудегі әдісі деп есептеуге бола ма? Мұны анықтау осы зерттеу барысында қажет болады.

Дәстүрлі баталардың өзі бірнеше тақырыпқа бөлінетіні белгілі, олар соңғы жылдардағы қазақ тарихындағы елеулі оқиғаларға орай мазмұн тұрғысынан да байытылуда.

Ақ мол болсын,

Ұлыс оң болсын,

Қайда барсаң, жол болсын! – деген дәстүрлі наурыз батасы:

Кел, кел, Наурыз, кел, Наурыз,

Пейілі елге кең Наурыз,

Нулы болсын жеріміз,

Сулы болсын көл, Наурыз.

Еш қылмай елдің еңбегін

Ырысың мол ғып бер, Наурыз! –

деп, бата үшін қажет болған поэзиялық түр сақталғанмен, құрылымы жағынан авторлық еркіндікке бағындырылған. Яғни батаның мазмұнын іштей толықтырған, соның өзінде фольклормен үндестік байланыс сақталған. Ақын ел байлығын көздеп:

Тіршілікті құртатын