Екеуі де туғанда нысаналы

болып туыпты

Айсұлудың күмістей ақ нысанасы –

Ішкен асы көрінер –

Үлбіреген аппақ тамағында екен

Сұлулықтың белгісі.

Айсұлтанның нысанасы –

Білегінде екен,

Шеберлік белгісі², –

деп берілген. Осындай ерекше жаратылған балаларды тіл-көзден сақтау үшін Қанат пен Жанат жұрттан қанша жасырса да, олардың есімдері елге жайылып кетеді. Демек, бұл тұрғыда авторлық “Қылмыскерлер” пьесасы «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» эпосымен байланыстың басшылыққа алынуы шектеулі дәрежеде, бірақ жалпы қазақ фольклорымен генетикалық бірлік көрінеді. Бұл, тіпті, әлемдік фольклордағы патша балаларының жасырын жерде бағылуы немесе қыздарын еркектің көзіне түсірмеу үшін жұрттан бөлек ұстау сарындарымен үндес болып шығады.

Эпос пен ертегілердің негізгі бөлімі оқиғаны ширықтырып, кейіпкерлер арасындағы тартысты күшейтіп беруге бағытталған. Ғашықтық жырларда бір-бірін шын сүйген жастардың арасына зорлықшыл біреу түсіп, олардың қосылуына кедергі жасайды. Сол кедергінің жай-жапсары баяндалып, ғашықтардың тағдыр-талайы белгісіз болып, тыңдаушы қауымды ұйыта түседі.

Қозы мен Баянның қосылуына Қодар кедергі болғанда, ол да қыздан үміткер жан ретінде жыр оқиғасына тартылған. Негізі, аталмыш жырдың нұсқаларында Қодардың кім екені әртүрлі айтылады. Шөже ақын нұсқасында Шақшақ деген атақты байдың мырзасы, ал, Н.Пантусов пен И.Кастанье жариялаған мәтіндерде Қодар қалмақ батыры деп аталады. Бұл фольклорлық заңдылыққа сыйымды, дегенмен екінші жағдайда тарихи оқиғаларға сай қосымша болып енгізілген. Бұл қазіргі замандағы шығарманың тарихи маңызға бағышталуына орай Ми-лау хан Айсұлудың ажарлы екенін естіп, оның бір қараған жанарына мас болып, өзінің құныс баласы Жаһайға қосу үшін зорлықпен атастырады. Сосын Айсұлтан әзірше Жаһайдың қолбаласы, өскен соң өмірлік құлы болады деп айтып кетеді. Осы тұста Ми-лау жау жақтың адамы болуымен бірге Алпамысты тұтқындап, қолға түсіріп берсе, зорлықшыл ханның қызын өзінің таз баласына беруін сұрайтын мыстан кемпір еске түсетіні рас. Бірақ мыстан кемпірдің бұл ойы орындалғаны жөнінде жыр ештеңе айтпайды. Бұл жағдайда біреудің әйелін зорлықпен өзіне қосқысы келген ханмен де салыстыруға болады. Мұндай кезде де зорлықшылдың ниеті жүзеге аспайды. Өйткені, фольклорлық шығармалардағы идея фольклор эстетикасына сай жасалады. Сондықтан мыстанның да ойы жүзеге аспайтыны өз-өзінен түсінікті болады. Осы сияқты ой С.Жүнісов шығармасында да орын алған. Өйткені, Жаһай өзі айтқандай:

Құдіреті күшті жасаған ием

Мені адам ішінде

Мүгедек етті.

Көкорай шөп ішінде

Тікенек етті, –

десе де, біреудің зорлап қосқан адамы біреуге жар болмайтынын Айсұлтаннан сұрап біледі¹. Осыдан кейін ол әкесі Ми-лау ханның жүрегіне әсер ететін жол іздейді. Бір жыл бойы пәк жүректі Айсұлтан мен Айсұлуды, айыртілді жыланбас әкесі Ми-лаудың бейнесін тасқа қашап, адамдардың түрлі-түрлі ниетте болатынын бейнелейді.

Ойына алған

Жұмысы бітер соңғы түні

Айдалада дауыл тұрып,

Айдындарда су шайқалып,

Жер сілкінді, тау найқалып,

Құзда отырған қыран құс құсап

Жаһай ұста,

Аяқ тайып кетті ұшып бұл тұста¹.

Сөйтіп, авторлық шығармада да зорлықшының ойы жүзеге аспайды. Бірақ автор шығарма идеясын дамыта түсу үшін зорлықшы ханның астамшыл қара ниеті шектелмейтінін білдіруді мақсат етеді. Сол үшін баласының өлімінен соң Ми-лау Айсұлтанның нысаналы оң қолын шаптырады. Айсұлудың аяғына хай кигізіп, балғын денесі өспейтіндей ғып дәкемен орап тастап, оны «Тәтәй» деген атпен сатуға шығарады. Осы кезде бұрандалы ағаш атпен келген бір адам Айсұлуға сәукеле ұсынады. Айсұлу сол атқа мінгесіп кетеді. Шығарма сюжетінің контаминациясы осы арада көрінеді. Оқиғаны ширақтыра түсу мақсатында қосылған бұл сюжет тосын жағдайға жеткізген. Бұл атпен келген бөтен біреу емес, қолы шабылса да, ғашығын құтқару үшін келген Айсұлтан болып шығады. Осы сюжет «Мың бір түндегі» «Ағаш ат туралы» ертегіні (бұл қазақ арасына да белгілі) еске түсіреді. Бұл ертегі сюжеті бойынша бір өнерпаз жасаған бұрандасы бар ұшатын ағаш ат жасап, онымен шаһзада өзінің көңілімен сүйген басқа елдегі патша қызын екі рет алып ұшады. Алғашқы жолы – қызды өз әкесінен алып кеткен болса, екіншіде – шаһзаданың әкесіне ренжіген өнерпаз жігіттің қызды алып қашқанында Рум патшасының тұтқынына түскен жерінен құтқарады². Демек, мұндай контаминацияның жасалу жолы түсінікті, оған фольклорлық ертегінің ықпалы болған.

Ал, пьесаның қорытынды бөлімі «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырымен үндес жасалған. Яғни Айсұлтан мен Айсұлудың тағдыры «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» эпосының кейіпкерлері сияқты тосын жағдаймен аяқталады. Қозы өлген соң Баянның өз-өзіне қол жұмсап, ғашығының қабірін құшақтап жатуы, екі моланың арасына тікенектің өсуі шешім болып шықса, бұл пьесада да осыған ұқсас тосын шешім таңдалған.

Дегенмен авторлық шығарма болғандықтан мұнда да сәл өзгешелік бар – шын ғашықтар бірге болғанымен, жаудың жасаған жауыздығынан ұрпақ тарата алмайтын болып қалады. Әрі артынан қуғыншылар түскенін білген қыз жау қолына түспес үшін Қадыр түні тілек айтады. Сол тілек бойынша оның сәукелесі адам өтпес шың-құзға, ал, екеуі меңіреу мұзға айналады. Осылайша Айсұлтан мен Айсұлу, бәрібір, жұптарын жазбай, мәңгілік бірге болып шығады. Автордың мұндай шешім жасауы фольклордағы топонимикалық аңыздардың әсерімен болған, өйткені, «Тәтәй» пьесасы басталарда:

Аспанмен астасқан,

Жауыздықпен қастасқан

Сәукеле тауы жайында

Сөз төркінін пайымда¹, –

деп экспозиция жасау арқылы түсіндірген.

Баянның моншағы қалған жер Моншақты, домбырасы қалған жер Домбыралы аталу, жалпы, ел арасында аңыз болған ғашықтардың есіміне жергілікті нысандардың байланыстырылу жағдайы халық санасынан орын алғандықтан бұл авторлық пьеса үшін де ұтымды болған.

Енді «Қылмыскерлер» пьесасының «Тәтәй» бөлімінің композициялық құрылымын жасауда «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының қаншалықты ықпалы болғанын анықтауға болады. Негізі, бұл жыр о баста ертегіден туған, Түркі қағанаты кезінде эпос ретінде қалыптасып, қағанат ыдырап кеткенде туыс тайпалар ауа көшіп, тұрақтаған жерлерінде өзінің меншікті рухани мұрасындай сақтаған. Сондықтан түрік жұртындағы жырдың қалыпқа түскен ортақ композициялық құрылымы мынадай:

1. Балалар (ұл да, қыз да) әкелері жоқ кезде, бір мезгілде дүниеге келеді;

2. Қозы өзіне атастырылған қызды іздеп, сапарға шығады;

3. Қозы болашақ қайын атасының ауылына өзін танытпай келіп, малшы болады:

4. Қозы өзінің қайын атасымен қақтығысқа түсіп, оны жеңеді. Өзі іздеп келген Баянға қосылады, бірақ мерт болады². Ал, қалмақ Қодардың жырға енгізілуі қазақ тарихындағы жаугершілік заманмен байланысты енген. Бұған қарағанда автор бұл жалпытүркілік құрылымды басшылыққа алмағаны анықталады.

Ал, Жанақ ақын нұсқасындағы құрылымды кеңірек алсақ:

1. Перзентсіз қарттар;

2. Балалардың бір мезгілде дүниеге келіп, екі жақтың құдаласуы:

3. Қозының жетім қалып, Қарабайдың көшіп кетуі;

4. Қарабайдың шөлге тап болуы, Қодардың кездесуі, оның Баянды сұрауы;

5. Қодардың Қозыны өлтіруі. Баянның Жаратқаннан Қозыға үш (40) күн өмір сұрауы. Ол сұралған күн біткенде Қозының, одан соң Баянның өлімі. Демек, «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының басты композициялық бөліктері «Қылмыскерлердің» «Тәтәй» бөлімінде белгілі дәрежеде ықпал еткеніне тағы да көз жеткізуге болады. Осылайша автор төл туындысының құрылымын жасауда арабтың, ол қазақ арасына да белгілі «Ағаш ат туралы» ертегісінің кейбір композициялық бөлшектері мен фольклорлық жанрлардың (бата) әсері негізінде жалпы, фольклормен үндес байланыстың нәтижесін ұсынғаны белгілі болады.

Фольклорлық шығармада батыр кейіпкер өзінің атастырылған қалыңдығын алу жолында жауды жеңіп, өз еліне келіп, бақытты тұрмыс кешетіні айтылады. Бұл батырлық жыр мен ертегінің пайда болуымен жанрлық қалыптасу ерекшелігі осындай шешімге жеткізуі заңдылық. Ал, авторлық драмалық шығармадағы тосын жағдай қазақ халқының тарихында орын алған жаулықтың салдарын осылайша көрсету – шығармашылық еркіндік ретінде қабылданады.

Фольклорлық ғашықтық жырдың тағы бір классикалық үлгісі – «Қыз Жібек» те жазушы-драматургтердің шығармашылығына елеулі ықпал жасаған. Д.Исабековтің «Аққу-Жібек»¹ атты авторлық шығармасы үшін оның кейіпкерлері де, сюжеті де, композициясы да шеберлік шыңдау нысанына айналған. Халықтық жырдың екі бөлімнен тұратыны анық. Бірінші бөлімінде Төлеген мен Жібектің бір-біріне ғашық болуы, Төлегеннің Бекежан қолынан қаза табуы, ал, екінші бөлімде Төлеген өлгеннен кейінгі Жібектің жағдайы, оны Сансызбайдың іздеп, зорлықшыл қалмақ Қоренді жеңіп, жеңгесін алып келіп, әмеңгерлік жолмен үйленуі баяндалады. Жырдың екінші бөлімі ерлікпен үйлену сарыны бойынша жасалғандықтан оның сюжеті уақыт жағынан ертерек пайда болған деген пікір бар². Ал, «Қыз Жібек» жырының эпостық қалыптасуы ХVІ-ХVІІІ ғасырларда жүзеге асқан. Бірінші бөлімде кейіпкердің фольклорлық бейнесін толықтыра түсу мақсатында архаикалық сарындар қосылған. Атап айтқанда:

1. Төлегеннің дүниеге келу ерекшелігі, оның алдындағы сегіз бала шетінеп, Төлегенді Құдай соның өтеуі ретінде берген. Бұл ғайыптан туу сарынының тікелей әсері болмаса да, мән-маңызы тұрғысынан үндес жасалған.

2. Қалыңдық іздеп, жолға шығады.

3. Болашақ қайын жұртына келіп, үш ай тұрады. Эпостың екінші бөлігі ғана көне емес, біздің ойымызша, бірінші бөлігі де көне заманда туған. Өйткені, қызға берген уәдесін орындау үшін жолға шығарда әкесінің оң батасын бермей, алақанын теріс жайғаны, тыйымды бұзғаны үшін Төлеген сапарының сәтсіз аяқталуы – ежелгі замандағы тыйымды бұзуға болмайды, егер оны бұзса, жамандық болады деген сенімнен шыққан. Төлегеннің өлімі осымен байланысты. Сондықтан «Қыз Жібектің» екі бөлімінің де ежелгі заманда пайда болған сарындарды пайдалану мүмкіндігі мол. Бірақ, қалай болса да, «Аққу-Жібек» бірінші бөлімді бөліп алғанымен, оны сюжеттік тұрғыдан қайталамайды, бірақ композициялық құрылымын белгілі дәрежеде ғана басшылыққа алған. Яғни пьеса сюжетіне жыр кейіпкерлері – Төлеген, Жібек, Бекежанды сақтап, оқиғаны осы кейіпкердің қатынасына құрған. Ал, Д.Исабеков атасының немересіне «Аққулар мекені» деп аталған көлдің осылай аталу себебін түсіндіру үшін «Қыз Жібектің» негізгі сюжетін аңыз етіп айтуы төл шығармасының ерекшелігін таныту үшін қолданылған экспозиция. Ол: «Баяғы бір заманда Жібек деген қыз бопты. Оның ай десе аузы, күн десе көзі бар, жаннан асқан сұлу екен. Оның Төлеген деген сүйген жігіті бопты. Әке-шешелері той жасап, екі жасты қосқалы жатқанда Бекежан деген қара ниет, қызғаншақ бір қарақшы көп әскер жинап кеп, Жібек қызды тұтқындап әкетіпті. Ал, оның жігіті Төлегенді тас үңгірге қамап, садақ жасатып қойыпты»¹, – деген ата сөзімен басталады. Осындай экспозиция, шындығында, фольклорлық «Қыз Жібек» жырындағы прологтың міндетін атқарып тұр. Пьесадағы негізгі бөлім Бекежанның тас сарайында қамалып отырған Жібекке Төлегенді өлді деп, өзінің көңілін білдіретін көрініспен басталады. Демек, автор эпостағы негізгі бөлімдегі Бекежанның Төлегенді өлді деп хабарлауын басшылыққа алып, осы жағдайдан тың ойға құрылған сюжет жасаған.

Пьеса сюжетіне фольклорлық басқа жанрлардағы образдар мен сарындар кіріктіріліп, композициялық құрылым іштей күрделендірілген. Мәселен, Жібектің Төлегенге деген сезімінің шынайылығын тексеру үшін «құдай сотын» өткізуші – ислам мифологиясындағы бейне – періштелер енгізілген. Жібек аққуға айналып, киелі құс бейнесінде Бекежан мен Төлегенді «құдай сотынан» өткізуші болады. Мұндай сынның нәтижесінде Төлеген – аққуға, Бекежан – құзғынға, ал, оның нөкерлері қарғаға айналады.

«Қыз Жібекте» Бекежан Төлегенді сыртынан садақпен атады. Оның қараулығы эпоста осы әрекетімен көрінеді. Бекежанның нөкерлері Төлегенді жеңе алмайды, жағымсыз кейіпкерлердің қасындағы достарының да сенімсіз, әлсіз екендіктері осылайша әшкере болады. Ал авторлық шығарманың композициясын ішкі детальдар арқылы дамыту Бекежан бейнесін сомдаумен де байқалады. Пьесада Бекежанның қара ниеті эпостағыдай бір жағдаймен ғана емес, екі көрініске енгізілген, бірі – Бекежаннан қашып, Жібек аққуға айналғанда, Бекежан Төлегенге «алтын білезікті аққуды атсаң, сүйгеніңе қосамын» деп, Жібектің алтын білезігін әдейі айтып, өзінің қолына түспеген соң қара ниетін жүзеге асырғысы келеді. Бекежанның екінші қараулығы эпостағы сюжетпен үндес, Төлегенді сыртынан атады.

Бас кейіпкер Төлеген жаны таза адам болғандықтан ол күш-қайратының да артықшылығымен даралануы тиіс. Эпоста Төлеген Қособа жерінде алпыс қарақшымен күні бойы атысады.

Оны жырда:

Алдынан шыққан алпыс жау

Төлегенді қамады...

Бесінде жаумен атысып,

Намаздыгер болғанша,

Алдырмай кетіп барады¹, –

деп суреттеген.

Пьесада бұл сюжет үндестікпен қолданылған, яғни Төлеген Бекежанның нөкерлерімен күш сынасады.

Ал, бір қыздан үміткер екеудің күш-қайраты тең болуы керек сияқты, алайда, Бекежан мен Төлеген арасындағы жекпе-жекте автор тарапынан әділеттілік жасалады, яғни бұл күш сынасуда зорлықшыл Бекежан жеңіледі. Сөз жүзінде жеңілгенін мойындап, өзінің енді дос болатынын айтқан Бекежан Төлегенді сыртынан қақ жауырынынан атады. Төлеген өледі. Бұл тұста да эпоспен үндестік орын алған. Пьесаның қорытынды бөлімі «Қыз Жібек» үшін тосындау болып шыққан. Бірақ Ш.Уәлиханов жазып алған «Қозы Көрпеш-Баян сұлудың» Жанақ ақын нұсқасында Қозының өлгенін білген Баян оған жан тілеп, Жаратқаннан жеті ай өмір сұрап, тірілтіп алатыны бар. Мұндай сарын Н.И.Ильминский нұсқасында да бар, ол бойынша Баян Қозыға үш күндік өмір сұрайды. Сұрап алған уақыт біткенше екеуі бірге болады². «Аққу – Жібектегі» Жібектің Төлегенді тірілтіп алуына осындай фольклорлық байланыстың әсері көрінеді, әйтсе де, авторлық шығарманың өзіндік идеясы болады. Сол идея бойынша шын ғашықтарға өлім жоқ, Төлегеннің өліп жатқанында Жібек келіп, бетінен үш рет сипап, тірілтіп алады да, екеуі аққу бейнесінде адамдардан алыстап, ұшып кетеді. Солайша қазақ елі тәуелсіздік алғалы бергі уақытта жазылған қазіргі қазақ пьесаларында фольклорлық шығармалар сюжеттік тұрғыдан да, композициялық тұрғыдан да автор тарапынан көркемдік шешімге бағындырылып, дамытылу үстінде екені белгілі болады. «Аққу-Жібек» пьесасының композициялық құрылымының жасалуында бір ғана «Қыз Жібек» емес, «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырымен де үндестік байланыстың болғаны аңғарылады.

Фольклорлық композицияның комедия үшін қолданылу мүмкіндігі деген мәселені зерттеп көруге болады. Мәселен, «Ескерткіш операциясы» атты екі бөлімді комедияның композициялық құрылымының түзілуінде фольклорлық ертегінің қолданысы оңайлықпен байқалмайды. Бірақ пьесаның мазмұнын әбден түсінгенде жазушы-драматург Д.Исабековтің айтар ойын түсініп, бас кейіпкер – сантехник Әшкен Желдібаевтың қылығы А.С.Пушкиннің «Балықшы мен алтын балық туралы ертегісіндегі» кемпірдің тойымсыздығы үшін жазаланғанын еске түсіреді. Шындығында, А.С.Пушкиннің бұл шығармасы фольклорлық ертегінің сюжеті бойынша туған. Пушкинтанушылар ақынға бұл ертегі мұхит жағалауындағы славяндар арқылы белгілі болған деп есептейді және ағайынды Гриммдер жинағында неміс ертегісі жарияланған³. Фольклорлық шығарманың композициясы: 1) кейіпкердің әлеуметтік төмен жағдайы; 2) сәтті жағдайдың тууы, оны мейлінше пайдаланып қалғысы келген кейіпкердің тойымсыздық жасап, астамшылыққа жетуі; 3) астамшылықтың кесірінен бар байлықтан айырылып, бұрынғы жағдайға түсуі осы авторлық шығармаға арқау болған.

«Ескерткіш операциясының» сюжеті бойынша бір ауданның басты кәсібі – мал шаруашылығы болуымен байланысты тері илейтін комбинаттың жүз жылдық мерейтойына дайындық айтылады, шеберхананы ашқан адамның құрметіне арнап ескерткіш орнату – күн тәртібіндегі маңызды шаруа болып, оны жүзеге асыру бағытында жұмыстар ойластырылады. Ескерткішті сомдау үшін ауылдағы сантехник Әшкен Желдібаев түпнұсқалық тұлға қызметін атқаруы тиіс болады. Ішкіш сантехник Әшкен өзіне аудан басшылығының «күні түсіп тұрғанын» пайдаланып, бір көрген ақ көйлекті қызды тоқалдыққа алып беруді сұрайды, милицияға ұсталып қалғанында әкімшілікке телефон соғып, өзінің «ескерткіш түпнұсқасы» екенін айтып, қамауға алынбай, еркіндікке шығады. Ескерткіш тұғырында жарты сағат тұрғаны үшін көп ақша сұрайды. Шетелдік қонақтар Ә.Желдібаевтың үйіне баратын болған соң әкімшілік оның үйіне телефон орнатып, жаңа жиһаз, т.б. кіргізіп, жайнатып қояды. Әшкен кіріп келгенінде өз үйін танымай, шығып кетеді. Содан соң ес жиып, мұндай жағдай өң бе, түс пе дейтіндей жағдайға жетеді. Шығарманың «Бірінші бастық айтады, келесі сайлауда сені депутаттыққа ұсынамыз дейді. ­Өле қалсам, маған да өз алдыма ескерткіш қоймақшы!» – дейді Әшкен әйеліне. «Құдай қаласа, депутат болам. Одан аудан әкімі, облыс әкімі...» деп қиялға берілген сантехник “басшылар – Жанайдаров пен Есіркепов менімен амандаса алмай, топтың сыртынан маған қызыға қарап тұрады. Кездесулер, интервьюлар... «Егемен Қазақстан», «Жас алаш»¹... – деп, еркін ойға ерік береді. Ақырында, шетелдік қонақтар кетіп, облыс әкімі келгенше мүсіншілер шын ескерткіш дайындап қойған соң, Әшкеннің керегі болмай қалады да, енді Әшкен Желдібаев өзіне жасалған барлық жағдайдан айырылып шыға келеді. Жазушы-драматург ертегі сюжетін тікелей жолмен емес, оның идеясын бүгінгі заманның шындығын айтуға қолданған, яғни бұл пьесаны жазудағы мақсат – кейіпкер Әшкен Желдібаевтың тойымсыздығын айту арқылы адамдардың шектен шығатын қылықтарын сынаумен бірге көзбояушылыққа салынатын әкімдердің істерін де әшкере етеді. Бұл идеяны жүзеге асыруда фольклорлық ертегінің сюжеті ой берсе, композициясы да ұтымды тәсіл болған.

Қорыта айтқанда, драмалық және комедиялық пьесалар автордың шығармашылық еркіндікті пайдаланудың дәрежесіне қарай фольклормен түрлі байланыс жасай алады. Бірақ соның өзінде халық көңілінен орын алған фольклорлық образдарды ойда ұстай отырып бүгінгі заманның кейіпкерімен ұқсастық табу жолында үндестік байланыс кеңірек қолданылатыны белгілі болады.

Символдар мен сарындар. Тәуелсіздік тұсында жазылған трагедиялық туындыларда бүгінгі күннің өзекті ойларын қозғау үшін фольклорды шығармашылықпен түрлендіру кең көрініс тапқан. Мәселен: Б.Мұқайдың «Заманақыр» атты шығармасында аруақтармен сөйлесу, заманға қарғыс айту, Жер-анамен тілдесу секілді фольклорлық үрдістер үлкен көркемдік жүк атқарып тұр.

Драматург бұл пьесада Жер-ана ұғымына ерекше мән береді. Ядролық апат салдарынан тас-талқаны шыққан жерді жанды ана бейнесінде ала отырып, адам мен табиғат үйлесімділігінің бұзылған жерінде адамзатқа апат төнетінін ескертеді. Жаны жаралы жандар көкке емес, Жер-анаға табынады, мұң шағады, көмек тілейді, яғни қазақтың Аспанды-әке, Жерді-ана деп есептейтін (Тәңір-Ұмай) алғашқы ерлі-зайыпты құдайлар туралы түсінігін шебер пайдаланған.

«Ерлі-зайыпты баба-құдайлардың ең көне әрі универсалды тараған түрі – Аспан – әке мен Жер – ана. Бұл образдардан, бір жағынан, рулардың бабалары болып саналатын ілкі адамдардың космостанғанын, ал, екінші жағынан, неке мен семьялық қатынастардың табиғат дүниелеріне көшірілгенін көруге болады»¹. Б.Мұқай драмаларының басты арқауы – ұрпақ жалғастығы мәселесі. Қаламгердің қазақтың ана құрсағынан бастау алатын тәрбиелік-тағлымдық дәстүрі үзілуінің себептерін көрсетуге құрылған шығармаларынан, табиғат ананың адам тіршілігімен кіндіктес өрімін, жұмыр басты пенде атаулының қоршаған орта, аспан әлемі, жер-су құдіретіне ерекше әуенділігін, өз тағдырын айналадағы құбылыстарымен үйлестіре, жарастыра қарауға ұмтылуын көреміз.

Адам танымының алғашқы кезеңдеріндегі айнала табиғатты тұтас жан деп ұғыну, адам мен табиғаттың бір-біріне оң және теріс әсерлері туралы түсініктер күні бүгінге дейін тұрмыс-тіршілікте ғана емес, қаламгерлердің ой-танымында, олардың көркемдік әдістерінде сақталған. Айнала табиғаттағы Күн, Ай, Жер, Жұлдыз, Тау, т.б. құбылыстарға қасиет беріп, киелі санау, олармен қарым-қатынаста белгілі бір заңдылықтарды сақтаудың мәні; ол шарт бұзылса, адам кеселге: ауруға, өлімге ұшырайды. Отқа, суға түкірме, аттама, айға қол шошайтпа, күн батарда ұйықтама, жер сабалама деген сияқты түрлі ұғымдардың әрқайсының өзіндік мәні бар.

«Ер туған жеріне, ит тойған жеріне» дейтін халқымыздың кіндік қаны тамған жеріне деген ерекше сезімін білдіретін, Салиха ана монологының мағынасы терең. Мұнда жат жерде жүрсе де, ата жұрт, туған жерінің бір уыс топырағына жетіп өлуді армандайтын жұрттың ой-санасы бедерленген.

Шығарманың басында Салиха ана Жер-Анамен жаймен ғана сырласады.

...Салиха. Ей, Жер-Ана, бізге сен неге сонша тасбауыр болдың?! Мейірімің түскен пендеңе барыңды үйіп-төгіп бере саласың. Біздің не жазығымыз бар еді?! Кінәміз – атажұртты кие тұтқанымыз ба? Кінәміз – кіндік қанымыз

тамған мекенді қиыншылықта қимай, көшпей қалғанымыз ба? Кінәміз – кенезең кеуіп, шөлден қарс-қарс айырылып, шыт-шыт болып жарылып жатқанда сенің тілеуіңді тілеп, іштей өксіп жылағанымыз ба?! Өмір бойы сенің тілеуіңді тілеген пендеңе неге суықсың, ЖЕР – АНА².

Адамның жаратылыстан өзін бөлмей тұрған кезде туған көптеген мифологиялық ұғымдар, жануарларға немесе табиғат объектісіне арнап сөйлеуге, олармен сырласып, тілдесуге болады деген түсінік кейін көркем фольклорға ауысып, кәдімгі бейнелеуіштік сипат алса, ал, жазба әдебиетінде ол жаңаша көркемдік қызмет атқарған.

Драмада «Жер-ана» образы көне ұғымға сәйкес жандандырылып беріліп ол қайғы-қасірет шеккен Салиха ананың мұң-шерін төгетін сырласы мен қысылғанда жанына демеу күтетін ерекше құдірет күшіне айналған.

Ана мен Жер-ананың тілдесуінде жердің екі түрлі фольклорлық семантикасы аңғарылады. Бірі – қара жер – ажалдың, өлімнің жағымсыз бейнесі. Екіншісі – өлгендер баратын о дүние орны.

«Тас емшегімді иіткен жалғыз ұл, шұрық тесік жүрегімнің жұбанышы болған саялы кең дүниеге де, менің құшағыма да сыймады, Жер-Ана. Жалғызымның қайғы-қасіретін мен арқаладым, оның қызығын сен көретін болдың, Жер-Ана. Оу, қасиетті қара жер, сенде де тойым болмады-ау. Қалағаның менің жалғыз ұлым болса ал, ала бер! Сен, бәрібір, тоймайсың, қара жер. Тойым болмайды сенде ешқашан. Қасиетті Жер-Ана, тағы бір перзентің сенің сұп-суық құшағыңа кірді. Емірен, иі, Жер-Ана. Жалғызымды тапсырдым саған, Жер-Ана. Ол енді сенікі. Сенікі! Сенікі!¹.

Пьесада табиғатты жандандыру, содан қайырым, медет, тілек тілеу сарындарымен қатар бір құдайлық сенім іздері де астасып жатады. Шегіне жеткен қайғы-қасірет салмағынан сана, жан түкпіріндегі бейсаналық ұғымдар ерекше мән иеленеді. Солардың елеулісі – кейіпкерлердің жалғыз жаратушыға жалбарыну тілектері. Адамнан қайырым жоқ болғандықтан, тылсымнан бөлекше бір көмек күту, осы тілек тілеу сарындары арқылы берілген. «Жаратқан ием, жетім мен жесірді өзің желеп, жебей гөр. Сенен басқа сенеріміз жоқ біздің. Осы уақытқа дейін пенде баласына жасаған жаманшылығымыз жоқ біздің. Бір жетім, бір жесір бірімізге біріміз сүйеніп, бірімізді біріміз жетелеп, жер басып жүрміз. Аман жүргеніміз сенің арқаң, Жаратқан ием. Сарыжалдың талай адамы келмеске кетті. Жаратқаннан сауға сұра, құлыным!².

Осы пьесадағы көбірек көрініс беретін дәстүрлі фольклорлық мотивтердің бірі – жаратушымен тілдесудің өзі бірде тілек, өтініш, жалбарыну, тіпті, кейде қарғыс-нала күйінде көрінеді. Қоғам әділетсіздігінен зәбір-жапа шегіп, ақыл айласы таусылған адамның «құдайдан басқа қорғанышы» болмауы қоғам мен адам жігінің ажыраған тұсы. Демек, жеке адам – қоғам – табиғат үштігінің үйлесімі бұзылған.

Мысалы: шығармадағы көз жанарынан айырылған Әлидің мұңдасы да, бар сенері де – бір Жаратушы. Тірі жанға жасаған жаманшылығымыз жоқ, Жаратқан ием! Сенен басқа сенеріміз және жоқ. Мені, өзіңнің сүйген құлыңды мына тозақтан құтқара гөр. Жарық дүниені көрмегелі не заман. Жанарымды қайтарып бер, Жаратқан ием! Жатсам да, тұрсам да сенің тілеуіңді тілеп жүрмін. Жарық дүниеден жақсылық көрмеген сүйген құлыңның шырқыраған дауысы құлағыңа жетті ме, Жаратқан ием?! – дейтін монологы зағип жанның ішкі күйінішін көрсетуге жұмсалған.

Ал, пьесаның негізгі кейіпкерлерінің бірі – Дастанның құдайға деген зар-наласы халықтың «жаны күйген құдайын қарғайдының» кері. Өмірде көрген қызығынан азабы көп, әсіресе, өлім қасіретін көп шеккен адамның жан айқайы, әлдебір тылсым күшке деген ашу-ыза болып төгіледі. Трагедиялық ситуацияны ушықтырып, тартыс желісін шегіне жеткізе ширықтыра түсетін оның әйелімен диалогы – ең соңғы шешім.

Дастан. Ә-ә-ә! Қорқасың ба? Қорқа-қорқа жеткен жеріміз осы болды. Қайғы мен қасіреттен басқа не көрдім деп жетісесің? Жылау, сықтау... Зар, зар... Көз жасым бір кеппеді ғой, әкри. Анамды бердім, бірінен кейін бірі үш бауырым кетті. Жеті бірдей боталарымды алды қара жер. Тірі қалған жалғыз әкем еді. Ол да күнін санап жатыр. Ой, әкеңнің-ай!.. (Пауза). Енді несі бар менде Құдайдың? Оған керегі менің шыбын жаным ба? Алсын. Бауырларымнан, жеті ботамнан артық емес жаным.

Мәлике (егіліп жылап). Құдай-ай! Құда-а-й-ай!.. Көз жасым бір кеппеді-ау.

Дастан. Айтпа маған құдайыңды, айтпа! Ол бар болса, әділ болса, көзі соқыр болмаса, адамзаттың басындағы қасіретті неге көрмейді? Не-е-г-е? Құдай болса, шырылдаған сәбилерді ажалдың арандай ашылған аузынан неге арашалап алмайды, а? Құдай дейді ғой маған... Құлдық ұрып, табынып жүрген Құдайың қайда? Қайда, әкри?¹

Жаратушыға жалына-жалына шарасы таусылған ананың да Құдайға қарсылық көрсететін, «Е-е-е, заман-ай! Құдай қарғаған бұл шерменде ертегінің адамындай болды ғой. Е-е, Жаратқан ием, көрсетпегенің осы еді. Бұл құқайыңды да көрелік. Сына! Сынғанымызша сынап бақ. Адам ит жанды. Сенің қай құқайыңа да көне береді. Қолыңнан бір келсе екі қыл, әдірем қалғыр! Өмір бойы тілеуіңді тілеп, құлшылық етіп, жалбарынғанда тартқан сыйың осы болса... Ай, опасы жоқ дүние-ай!.» – дейтін ойларын да қасіреттен жаны күйген жанның жаратушыдан үміті үзілгені көрінеді. Бұл адам санасы мен сезіміндегі арпалысты қайшылықтарды көрсету үшін пайдаланылған.

Драматург «Алты қырдың астында ақбоз үй тігулі тұр. Ақбоз үйдің маңында аппақ қардай мың ешкі жайылып жүр. Шырылдаған періштенің жаны сол мыңның ішіндегі маңдайында тарыдай дағы бар ешкінің саумалын ішсе ғана қалар. Алты қыр – алпыс күндік алыс жол. Ары қарай алпыс күн, бері қарай алпыс күн... Алпыс күн түгіл алты сағатқа шыдар ма екен бұл шерменде. Опасы жоқ жалған-ай!²» – дейтін жолдар арқылы адам жанының өзінен бөлек жерде сақталатындығы туралы көне мифтік түсінікті жаңғырта отырып, бейбіт күнде зар шеккен аналардың санасындағы сансырауды шегіне жеткізе суреттеген.

Сегіз баласын, күйеуін, жалғыз бауырын қара жерге берген ананың трагедиялық халін бірінен соң бірін суреттей отырып, өлімнің өзіне көндіккен, мойынұсынған психологияны шебер көрсеткен. Мұндағы өлімнің өзі өмір құрсауынан босану, шексіздікке ұласу мағынасындағы көне түсініктермен тамырлас.

Драмалық шығармаларда кейде бір заттың өзі тартыс дамуында үлкен рөл атқарады десек, жалпы этнографиялық заттар мен бұйымдар белгілі бір символикалық мәнде жұмсалады. Мәселен, осы шығармадағы бесіктің сынуы – қолдан жасалған қасіреттің, қазақ ұрпағын қолдан қырудың символы. Өйткені, бесік қазақ халқының бала туу ғұрыптарында ғасырдан ғасырға жеткен «киелілік» мағынасындағы көне ұғымдармен сабақтас.

Салиха. Сындырма бесікті!

Дастан. Жібер қолымды!

Салиха. Бесік – ұрпағың. Болашағыңа қол көтерме. Есіңді жи, балам.

Дастан. Ұрпақ дейді... Ұрпақ. Жетеуі жердің астында, соңғысы әне, қол-аяғы жоқ. Томар бала! Сол ма менің болашағым? Ол – қасірет! Апатай-ау, көзің неге көрмейді? Екі қол, екі аяғы жоқ баланың өмірі өмір бола ма, апа-ау? Ол басына тепсең, ләм демей, бүк түсіп жата беретін қазақтың қасіреті ғой апа-ау. Екі басты, төрт аяқты сәбилер мен қол-аяғы, екі көзі жоқ мүгедек балаларға қарап қалған қазақтың болашағының дәл әкесінің!.. Әне, түгін тартсаң, май шығатын қазағыңның қасиетті жері қарс-қарс айырылып, шыңғырып жатыр. Дені сау, көңілі тоқ кім бар бұл өңірде? Апа-ау, сонша қор қылатындай, арқаңнан қағып тұрып қорлайтындай бұл үкіметке не жаздық? Момын болғанымыз үшін берген сыйы ма? Әлде қазақ болғанымыз үшін кінәліміз бе? Кінә-ә-міз не біздің? Асыл әулетінен қалған жалғыз мен едім. Мен де жоқпын. Жоқпын, апа!.. Күнім бітті менің де, әкри!¹...

Салиха. Опасы жоқ дүние-ай!

Дастан. Сынып қалыпты. Бұған енді кім жатар? Кімге керек бұл бесік?²

Пьесаның бірінші бөлімінің соңында жастардың үйлену тойына офицер қолымен тарту етілген жәшік-жәшік арақтар халық санасын улаудың құралы ретінде қазақ даласына тараған дерт екендігін де автор режиссер дәл аңғартқан. Ортаға қойылған ішімдіктерге бұрын қымыздан өзге сусынды татып көрмеген Оспан – қарттың қайта-қайта қолын созуы тегін емес. Ауылдың сыйлы қариясынан бастап, жігіт-желең, қыз-келіншектеріне дейін жынды судың сиқырына бастары айналып, ел мен жердің тағдырына миларын қатырмай, айтқанға жүріп, айдағанға көнетін кезеңнің басталғанын дәл танытқан. Мас болып көңілді думанға кіріскен халық санаулы минуттардан кейін Қазақстан жерінде бұрын-соңды болып көрмеген ядролық сынақ басталатынын сезбей де қалысты. Осы арқылы халықтық салт-дәстүрдің біртіндеп өшуі көрсетіліп, рухани жұтаңдаған жұртты зорлыққа бағындырудың түрлі айла-тәсілдерін, мысалы, ұлттық сусын орнына арақ ішкізіп, сананы улауды отаршылдық үкімет қалай пайдаланғандығын көрсетеді.

Ал, драматургтің «Қош бол, менің ертегім» пьесасындағы атасының немересіне айтатын мифінде үндемес руының шығуы туралы шежірелік аңыздың көркемдік қызметі көрінеді. Ондағы шөл далаға отырғызылған жалғыз ағаш пен одан өсіп-өнген ну орманның қасақана қаталдықпен, шетелдік басқыншылар (хунхуздардың) қолымен өртеліп, жойылуы, одан қалған жалғыз шыбықтың, көктеп өсуі туралы символдық астарлаудың шығарма өзегіндегі мәні, қазақ халқының тарихи тағдырын тануға арналған. Кеңес заманындағы партия қызметкерлерінің бәйтеректі кеспекші болған әрекеттері арқылы автор сол кезеңнің халық мұрасына деген көзқарасы мен саясатты меңзейді. Сондай-ақ ағаш – бәйтерек – дүние тірегі, мықтылықтың, өсіп-өнудің символы дейтін көне фольклорлық сана мәні шығармада толық сақталған.

Себебі, драманың негізгі оқиғалық өзегінде бәйтерек зәулім ағаш маңызды рөл атқарып, оның тарихына байланысты шежірелік әңгімедегі мифтік сарыннан өрбитін драмалық тартыста фольклорлық ұғым үлкен көркемдік жүк көтеріп тұр. «Ғылымдағы «әлемдік ағаш» немесе космостық ағаш деп аталатын әлемді вертикалды түрде байланыстырушы зәулім бәйтеректің қазақ ертегілерінде айдаһарды өлтірген кейіпкердің аспан әлеміне көтерілетін жері я болмаса бәйтерек басында ұя салған Самұрық құстың кейіпкермен кездесу орны ретіндегі түрлі сипаттары белгілі¹». Талданып отырған драмалық шығармада да ағаш пен адам баласының өсіп-өну, көбею тарихы сабақтас алынған. Зәулім бәйтерек өткен мен бүгінді және ертеңді жалғастырып тұрған көркемдік образ түрінде де алынған. Қазақ халқындағы жалғыз өсіп тұрған ағашты қадірлеу салтының кең жайылғандығы жайлы Ш.Уәлиханов «Жапанда өсіп тұратын жалғыз ағаш, немесе бұта қадірленіп, оның басына түнейді. Оның қасына өтіп бара жатып, адамдар ағаштың бұтақтарына шүберек байлайды, ыдыс тастайды, тіпті, құрбандыққа мал шалады, я болмаса аттың жалын түйіп тастайды», – дейді².

...Мұрат: Ата, мына бәйтерек неге жалғыз, ә? (Пауза).

Әли: Ол бір ұзақ әңгіме, Мұратжан (Пауза). Ерте, ерте заманда осы өзеннің бойына Еркін деген жалғыз басты қарт келіп қоныстаныпты. Бұл сайғақ болар бір шыбық жоқ жалаңаш өңір еді. Ол сонау Алатаудың баурайынан көшет әкеліп отырғыза бастайды. Ағаш біткен гүл жарып, өсе бастаған кезде хунхуздардың мың сан қолы осында келіп, шатыр тігіпті. Еркін қарттың шырылдағанына қарамай, ағаш біткенді отап тастапты. Қарт жылап-еңіреп, хунхуздардың қолбасшысына барған екен дейді. Арызын айтыпты.

Мұрат: Қазақ тілінде ме?

Әли: Хунхуздардың қай тілде сөйлегенін мен қайдан білейін, құлыным. (пауза). Содан хунхуздардың қолбасшысы Еркін қартты мың сан әскердің алдына алып келіп: “Мынау қаңғыбас құлазыған өңірге ағаш отырғызып, осынау даланың сәнін бұзған қылмыскер. Нулы жерге ел үйір. Сол елдің күні ертең біздің ата жауымызға айналарына күмәнім жоқ”, – дейді. Еркін қарт шыдай алмай кетіп, оның зұлымдығын бетіне басады. Ашынған қолбасшы: “Бізге қарсылықты қарумен жасайтындар қауыпты емес, оларды менің ержүрек сарбаздарым тас-талқан етеді. Мен мынау сияқты тіліне сенген дұшпандардан қорқамын. Мұндайлардың барлығының тілін кесу керек. Тілі жоқ жаудың жарасы жеңіл. Олар тілі бардың аузына қарайды. Адамның ең күшті қаруы – тіл”, – дейді. Сөйтіп, қатыгез қолбасының бұйрығы орындалады. Сол сойқаннан жалғыз шыбық аман қалыпты дейді³.

Шығармада халықтың аяулы ұғымдарын қорлатуға жол берген бұрынғы, қазіргі зұлымдық арқылы ең ауыр оқиға зардабы көрсетіледі. Драмалық тартыс бәйтеректі қызғыштай қорыған қарт пен өткен тарихтан бейхабар, «шаш ал десе, бас алатын» кеудемсоқ жандардың арасында өрбиді. Ата мен немере арасындағы байланысты нығайтатын ұлағатты ғибратта зұлымдықтың жеңілуі туралы көне шежірелік миф үлкен көркемдік жүк көтеріп тұр.

Ядролық апаттан қасірет шеккен халық қайғысын Р.Мұқанова «Қаралы той» трагедиясында өте нәзік әрі терең көрсеткен. Трагедияның бас кейіпкері – тәні жарымжан болғанымен, сұлулыққа жаны іңкәр жас қыз Ләйлә. Оның бүкіл жұртынан жақын таппай, түнде туған Аймен ғана сырлас, мұңдас болуы, соған арман-аңсарын айтып, сыр шертісуі арқылы жеке адам мен қоғам арасындағы қайшылық ашылады. Дүниежүзілік фольклордағы аспан денелері атауларының (күн, ай, жұлдыз) киелі семантикасы, осы аспан денелеріне тән магиялық табиғаттан тыс күштер жөніндегі мифологиялық ұғым-түсініктер осы туындыда аса шеберлікпен пайдаланылған.

Аспан денелерінің магиялық, табиғаттан тыс күштері мен қасиеттеріне деген сенім оларға табынуды, және түрлі ырымдар мен наным-сенімдерді туындатқан. Мысалы: ерте заманда уақытты есептеу күн мен айдың есебі арқылы жүргізілген. Айдың кезеңі ең көне календарлық единица болып табылады¹. Алғашқы қауымдық мифологияда күнге қарағанда Айға көбірек табынған. Өйткені, Ай – ең үлкен аспан денесі, жер шарының барлық тұрғынына ортақ. Ай секілді бірде-бір аспан шырақтары өзінің формалық жағынан өзгеріске түспейді. Әрбір жеті күн сайын Ай өзінің фазасын ауыстырады, алғашқы он төрт күнде Ай өседі де, келесі он төрт күнге әлсіреп, ақыр аяғы жоғалып, өшеді.

Бұл жөнінде Л.Я.Штернберг: «Лунные фазы, для нас столь простое явление, примитивному человеку поразительными и вызывают представление о том, что каждый она умирает и потом опять воскресает. Совпадение этих фаз луны с целым рядом геофизических и физиологических явлении связывали с концепцией смерти и воскресенье» – деп тұжырымдайды².

Қазақ халқының бала туу мен өсіп-өну ғұрыптарының барлығы да Айға байланысты таным-түсініктерге негізделген. Бұрынғы кезде қазақтар үйлену тойын жасағанда жылдың маусымына ғана емес, айдың уақытысына да мән берген. Әдетте, айдың басымен (новолуние) оның ортасына (полнолуние) өткізуді жоспарлаған.

Ш.Уәлиханов ай мен күнге табынуға қатысты ырымдар мен наным-сенімдер туралы: «Шамасы, Ай қазақтарда қасиетті планета болып саналған. Қазақтар жаңа айдың туғанын көргенде, тәжім етеді. Жазда сол айға тәжім еткен жерден шөп жұлып алып, отқа салады. Қазақтар айда кемпір бар деп айтады (шамасы, айдағы адамның бет-пішініне ұқсас дақтарды айтады. Қазақтар айға ұзақ қарап тұрмайды, сескенеді.) Айдағы кемпір кірпікті санап қояды деп, егер санап қойса, адам өледі. Дәрет сындырғанда да, бетін айға беріп отырмайды. Жалпы, қазақтар айды құрметпен ауызға алады»³, – дейді.

Талданып отырған шығармадағы ай – биіктік пен тазалықтың, мінсіз сұлулықтың символы. Ол Ләйлә жанымен, сезімімен астасып жатыр. Арманы арқылы асқақ айға талпынған сұлу сезім иесі балғын қыздың тәнінде кемшілік болғанымен, өзін қоршаған адамдардан әлдеқайда биік тұр. Олардың арасындағы қайшылық аспан мен жердің қашықтығындай. Адал да аңғал, кіршіксіз көңіл иесі Ләйлә сезімі мен «сырты бүтін, іші түтін» аярлықтың тірегі депутат әрекетінің арасалмағы да алшақ тұр. Халықтың қасіретінен атақ жинап, жалған бедел-абырой үшін, ел, жұрт мүддесін саудаға салған мұндай қоғамды жайлаған дертке Ләйлә жанының жарығы жұқ болмайды. Трагедияның шешіміндегі өлім оқиғасы да осыны айғақтайды. Алайда, ең ізгі қасиеттерін кірлетпей өткен Ләйлә өлімінің сипаты Қыз Жібек пен Баян махаббаттарымен тамырлас.

Трагедияда адам жанының жалғыздығы алға тартылады. Зілзала зардабынан тәні жетілмей қалған зағип жанның жан талпыныстары, ақыл-ой шарпысуы оның Аймен диалогында кең суреттелген. Ол шығарма сюжетінде 3 жерде – ең басында, ортасында, шығарма соңында қолданылған.

Терең сайда жарық аймен тілдесіп, мүгедек қыз Ләйлә отыр.

...Ләйлә. О, жарық Ай, мүсіркеме сен мені. Сезімім бүтін, ақылым дұрыс, қыз боламын күнәсіз. Бірақ мынау кейпіммен... (Айға құрысқан мүгедек денесін көрсетеді). Мен өзіме адам сияқтымын, басқаларға адам сиқы жоқ, адамдықтан ажыраған, адам пейілін тәубаға түсірер мүгедекпін.

Мүгедекпін, мүсәпірмін мен, Қарауылдың адамдары мені көрсе-ақ, «Мұны Алла тағала адамдар тәубасына келсін, қол-аяғының саулығына, он екі мүшесінің дін амандығына шүкір етсін деп жаратқан»,–дейді. Солай ма, солай ма еді, жарық Ай? Сырласым да, мұңдасым да сен ғана. Айтшы, өзің айтшы. Сонда, бұл жұрт нені айтады? Мен кіммін осы? Өспеймін бе енді мен, Мәңгілік, мәңгілік бала кейіп пе?

Жылжып, сырғып бара жатқан жарық Айға қол созады ынтығып.

Тоқта, кетпе! Алыстама сен менен. Асықпашы, тыңдай түсші. Өз жасыма лайық қыз болғым келеді. Естимісің, ел қызығар сүп-сүйкімді әп-әдемі қыз болғым ке...л...е...ді... Е...е...й, қашпа менен, қашпа! (ай соңынан жүгіреді) тағы келем терең сайға кездесуге сенімен. Жасқандың ба, неге қаштың жарық Ай? Қорқамысың, сен де менен түршігіп қорқамысың, жарық ай?¹

Кейіпкер түсінігіндегі Ай – адам тәрізді сезімге ие. Ол естиді, сезінеді, толғанады, адаммен қайғы-мұң бөліседі. Автор балғын қыздың бүкіл әйел затына тән аяулы қасиеттерін осы тұста ашады. Аймен сырласу тұсындағы Ләйлә еркін де ерке, наздана, сықылықтай, жан жүрегімен күледі, назданады, өкпелеп бұртияды. Шексіз арман қиялға беріледі. Өз дене бітіміндегі кемістігін ұмытады.

Ләйләмін... Е...е....ей, Ләйлә-қызбын. Бозбаланы ынтықтырып, тереңсайға қашамын. Мәңгілік бала дейді, мәңгілік бала бола ма екен тірі адам? Сен сияқты көкте болғым келеді. Жер қызығын талақ етіп, Қарауылды мазақ етіп, самғап ұшып саған жетсем, қабыл алар ма едің? Ұнар ма едім мен саған? Ұнатушы едің, жерге қимай «қал, осында қал! Менімен бол» – деп жалбарынып, жалынып қиылар ең өтініп. Иә...иә...сөйтер едің. /мақтанып күледі/ ¹.

Ләйләнің Аймен диалогы адам жан дүниесіндегі нәзік қалтарыстарын ашудың құралына айналған. Қаламгер қыздың әрбір сезімдік сәттері мен дене қимылдарын тәтпіштей суреттеу арқылы диалогқа қатысушының бірінің жансыз құбылыс екендігін де байқатпай жібереді.

...Сол күні менсіз, жалғыз өзің қаласың тереңсайда. Келемін, сол күні келіп, көргенімнің бәрін айтам, жасырмаймын ештеңе. Асықпашы, тыңдашы мені. Сенсіз маған қызық жоқ. Сен де айтшы «Ләйләсіз Қарауылда тірлік жоқ» деп. Айтшы! Дірілдейсің ғой, сөйлеп тұрсың ба, жылап тұрсың ба? Сен де жылаймысың? Сенде де мұң бар ма еді, жарық Ай? Қуанайық, кел! /Ләйлә Айға қол созады/ Кел қуанып, жыласайық.

Ләйлә. (Жарық айға қарайды) Ғашықпын мен... ғашықпын. Мауқымды бас, үнімді өшір, жарық Ай. Жасыр мені, Құмар-сүйемін сені, ғашықпын саған. (Жерді ұрады, тұншығып жылайды. Айға қарайды.)²

Алайда, жаны жалқы жас қыздың бұл қуанышы да ұзаққа бармайды. Жан-жағын жайлаған арсыздық пен ашкөзділік Ләйләні сүйікті сырласына айналған Айдан да, кіндік қаны тамған жері Қарауылдан да ажыратады. Трагедиялық халді асқындырып көрсету үшін Ләйләнің туған жұртына деген қарғыс-наласы пайдаланылған.

Ләйлә. Жақындама! (жылап сөйлейді) Арзан өңештің құлы болған санасыз Қарауыл. Өспей, жетілмей қалған мүгедек Қарауыл. (Жерді тепкілеп, өзін-өзі ұрып, еңірейді). Кім малданса, соған сенген аңқау, өз баласын өзі жеген қорқау Қарауыл. Өтірік пен өсекке желдей ескен тұл, Қарауыл³.

Фольклорлық ұғымдар, сарындар жаңа эстетикалық мақсаттар үшін пайдаланылады. Ләйлә бойында асқан романтика, шынайы махаббат, еркіндік басым. Ләйләнің өлімі – пісіп жетілген заңды да табиғи трагедиялық шешім.

Адамдық пен арсыздықтың, аярлық пен адамдықтың айқасында екі айырылған топ бар. Бірі – қараңғыны сәулесімен жарық еткен Айды серік еткен бейкүнә жан Ләйлә. Екіншісі – біреудің бақытсыздығынан байлық тапқысы келетін сырты жылтыр депутат пен оның айтқанына көніп, Ләйләні саудаламақ болған сүйген жігіті Құмар мен туған нағашы тәтесі.

Ләйлә: – Жамандықтың белгісі болғым келмейді, жақсылықтың тек жақсылықтың, сұлулықтың белгісі болып қалар ем. Өкінішпен өртеніп күл болғанда, ішім солып, жаным семіп, зарменен у толғанда, жасырынып жер астына кірмеске шарам қайсы. Жүдеген жанның ләззәтін тыныштықтан, үнсіздіктен табармын. Сумақай тіл мен жылмақай көзден тартынып, өзімді-өзім жасырып күн көремін.

Қатира: – Сәл, кідіріп сабыр сақтап тыңдашы! Сенсіз маған Қарауылда не қызық, не өмір бар? Көңілімдегі медетім емес пе едім. Айналайын жүрегіңнен, айналайын... Өкпелеп жапа шеккен жаныңның садағасы болайын. Тыңдашы мені, ұқшы, ұғып кешірші мені. Жаман ойдан тиылып, сен шықпасаң бұл жерден мен кетпеймін. Қарағым-ау, сұмдықты тағы қайдан ойлап таптың. Жер астына тірідей қыз көміліп жыласа, жамандық емей немене. Кешірмейді Қарауыл. Қаралы шешім қабылдап, қаралы шекпен жамылып, көрқұдыққа түскеніңнен шошынады Қарауыл.

/Ләйлә қолындағы шырағын көйлегіне жақындата береді. Лаулаған от Ләйләні жұтад¹.

Адамдар бойын жайлаған қатыгездік, зұлымдық, мансапқорлық мінездерге қарама-қайшы аса нәзік те сыршыл жүректі Ләйлә өз жанының жарығын түсіргісі келеді. Бірақ ол – жалғыз. Осы жалғыздық оны халық санасына жат тосын шешіміне әкеледі. Ол – өз көрін өзі қазып, жерге кіру. Авторлық ұстанымдағы кіршіксіз жүректі, бейкүнә пәк сезімді сақтаудың бірден-бір жолы осы. Бұл арқылы Ләйлә өз биігінде қалады.

Бүкіл шығармаға шырай беріп тұрған Ай мен ай сәулелі арудың жарығы да бірге сөнеді. Бұл ақтық трагедиялық халде фольклорлық символикаға жүктелген.

Қатира: – Есіңді жинап, түсінші әуелі. Жақсылық та, жамандық та екеумізге ортақ. Екеумізге жеңіл болсын, екеумізге жақсы болсын деген шығармын. Атасына нәлет, доллары құрсын. Сен жанымда болсаң болды, қарайып жүрсек болды, жарығым.

/Екеуі де жылап тұр. Ләйләнің шыңғырып, жан даусы шығады. Жүгіріп, сүріне қашады. Қатира соңынан қалмайды. Ләйлә басын шайқайды. Қатира тұтылған Айды көреді./ О, жарықтық! Мұның не? Күннің тұтылғанын білуші едім, Ай тұтылғанын кім көрген. Қарауылдың сүттей аппақ жарық Айы /Қолын созып, жылайды/ Мұның не, жарықтығым! /Ләйлә өзіне жер қазып жатыр/

Қатира: – Бұрынғыдай толықсып, сән бермейді десейші. Түннің көзін түріп ашып, көз ұшында сырғымайды десеңші.

Шығармадағы тағы бір трагедиялық образ – Шөкіш. Кезінде «ақ келін» атанып, ел-жұрттың аузына іліккен жас келіншектің ішкі қасіретін ашу үшін автор ежелден белгілі аруақпен тілдесу (құрбысының, Ләйләнің шешесімен рухымен сырласу) сарынын ұтымды пайдаланады.

Құрбысы. (Ләйләнің шешесі, шыңғырып екі алақанымен құлағын басады.) жолама! Аулақ, аулақ жүр. Жолама...

(Жынды Шөкіш елеске күліп, мәз боп отыр)

Жас Шөкіш. Мені құдай аяған жоқ. Ішке біткен шаранаға жалғыз көз, жалғыз құлақ, жалғыз қол ғана берді. Адам болады ғой деп тұрмысың, оны. Жомарттығы қайда құдайдың? Құдайдың қарғысына қалардай кінәм қайсы? Ақ неке, адал жардан тумап па еді? Сен айтшы, бірге өстік қой. Кінәм не?

Құрбысы. Өз қолыңмен өлтіргенше, өткізбедің бе, өкіметке. (Шөкішті бас салады). Өткізе алмадың ба деймін.

Жас Шөкіш. Бұл қорлағаным аздай-ақ тағы қорлануым, қорлатуым керек пе еді. Соны айтпақпысың? Өз баласын өлтірген қарабетке өмірдің не сәні бар. Құдайдың жазасын күтіп, жақсылықтан дәм етер жайым жоқ. Жазамды өзім кестім. Қарауылды жалаң аяқ, жаяу кезіп, қаңғып өтем. Жырым-жырым болып, жынды Шөкіш атанамын. Елге күлкі, көзге түрпі, жұртқа мазақ қор Шөкішпін. Жазам осы!¹

Трагедияның және бір ерекшелігі – мұнда қаһарман өз еркінен тыс қателіктер жасауға душар болатындай жағдайға тап келтіріледі; кейіпкер қателеседі, адасады, ал оны осы күйге белгілі бір жағдай мәжбүр етеді.

Құрбысы. (Ләйләнің шешесі) Не дейсің? Не тантып тұрсың? Жина, есіңді.

Жас Шөкіш. Жас күшіктей көзін ашпай жатып, тағдырдан қарғыс тамыт кигенше, өлгені... өлгені өзіне жақсы. Адамның қоры болып, сүйретіліп мың рет өлгенше, бір-ақ рет өлсін. Өлтірдім (сыбырлайды). Өлтіріп келіп тұрмын.²

Трагедияда қаһарманның қателік жасауын, адасуын кездейсоқ нәрсе деп қарауға болмайды, характердің табиғи сипатынан, тарихи қажеттіліктен туған жай-күй деп қарау керек. Трагедиялық қателік трагедиялық қайшылықтардың сырын ашады.

Сондай-ақ Шөкіштің Тәңірмен тілдесу сарыны қасіретті келіншектің ішкі әлемін ақтарудың амалында алынған.

«...Ау, Тәңір ием! Наһақ айтып жаңылып, күнәға батсам – менің азғаным. Көргенімді айтып, бетіне таба қылсам – кімнің азғаны? Адастырдың ғой біздерді? Әлде, Тәңір жолынан адасып, ынжық болған өзіміз бе? Әлде құдіретіңді қор қылмай, өздерін-өздері жер бетінен жойсын дегенің бе? Білетінім, сен жаратқан сұлулықты жалаңаштап, ақыры, бүлдіріп тындық. Бәлкім, бүлінгенін өзің де қалаған шығарсың. Сондағың Тәңірден асқан шебер жоқ дегенің бе? Сен де өзімшіл ме едің. Неге үнсізсіз? Тәңірі үнсіз болса, ұлылығын қайдан білеміз. /айқай салады/ Құтқарам Қарауылды. Жер астына тірідей кіріп, көмілген қаруды кеміріп, жалмап, жұтып, жоямын. Уды жеген бұл Шөкім адам емес, аждаһаға айналар. Сонда менен сенің өзің шошынарсың, Тәңірім! А...? А...? А...? аааааа...ааааааа... Басым... Ба...а...а...сым. О, сұмдық-ай, не болды маған? Ба...а...а...сым» /құлайды/ ³.

Трагедия – драматургияның ең қиын да, күрделі де жанры. Өмірде кездесетін әр алуан қайғылы халдің кез келгені трагедиялық конфликтіге арқау бола алмайды. Қоғамдық, әлеуметтік зор мәні бар конфликт ғана трагедияның негізін қалайды, яғни трагедиялық конфликт – нақты өмірдің шындығын, тарихи мәнін әйгілейтін ірі характерлердің, жеңуге болмастай ерекше күшті қайшылықтардың тартысы⁴.

М.Байсеркеновтің «Темір тұсау» (Абылай ханның аманаты) драмасындағы символдық ауыстырулар қазақтың ұғымына жатық түсініктерден туындап жатады. Халықтың өзіне ғана тән мінез ерекшелігі төрт түліктің төресі саналатын жылқы мінезімен астарланады.

Абылай. Құрық екеу болғанда, асау біреу. Асауың - қазақ десек, әл-әзір бұ халықтың бұғалыққа бойы үйренбей тұрған бойлауық кезі. Құрық көрсе, құбыжық көргендей аспандағы айға шапшитын шағында. Енді осындай қайсар жұрттың тарпаң табиғатын жасытып алмай, ауық-ауық жанып отыратын жалынды басшысы болса етті. Өйтпеген күнде жігері жасып жалтақтауға айналған ел тез жүнжиді. Жігерсіз, жасық жұрт құлдыққа оңай көнеді. Құлдық қамытына мойын ұсынып еңкейген елдің еңсесін енді қайтып көтере алмайсың. Мойнын ішіне тығып алып, басын бұқитып бұқпантайлап жүре береді. Елдің еңкеймей, тік тұрған еңсесі түспесін. Ерте білер ел шықса, ере де білген қазақ жылқы мінездес Қазақ қара дауылға қарсы топырлай шауып, қайыру бермес, қара нөпір жылқы тәрізді, оңдала алдынан қайырушы шығып үркіте алса, кейін қарайлап беріп, өзіңді таптап кетуден де тайынбайды. Сондай шақта сойыл емес, ақыл керек. Айғайға аттан қосып, делебесін қоздырып шапқан үстіне шапқызып, орайын тауып, оп-оңай білуің керек¹.

Драмада қазаққа қауіп төндіріп түрған көрші екі ел - Ресей мен Қытай екі басты айдаһарға баланады. Абылай сезінген бұл қауіпті Бұқар да сезінеді. Екеуі осы аждаһаға жұтылмаудың амал-айласын қарастыратын сөздері арқылы тартыс өрбиді.

Абылай (кеуде тұсын уқалап). Құлқыны кең қос қомағайдың ортасында отырмыз. Әулием. Бірі – сары, бірі – қара айдаһар... Бейқам жүріп, бейбіт жатқан еті үйренген аңқау жұрт ұйқысырап барып, араны ашылған аш айдаһардың өңешінен өтіп кетпесін қайдан білдің. Түйені жүгімен, биені түгімен жұтып дәніккен жұтқыншаққа жұмыр бола қояр ма екенбіз. Еліңмен қосып жеріңді қабат жалмамай, бүйірі шығып, бүйрегі майланар ма? Сарыарқаңның саумал самалы, жұпар далаңның жусан иісі ас талғамайтын ашқарақ айдаһардың танауына бармас деймісің².

Сондай-ақ Қ.Мырзалиевтің «Жаралы жолбарыс» пьесасындағы екі басты Самұрық құс та символдық мәнге ие. Ол Ресей патшалығының екі түрлі саясатын меңзейді. Махамбет монологында:

– Жоқ, кінәлі.

– Мына қырға қыналы кикілжіңмен қағып отыр сынаны! Орынбордың саясаты. Қай қылық һәм ордалық қорқақтығы кінәлі. Сахарада көлеңкесі көлеңдеп, Самұрық құс шүйлігіп жүр төбеңде. Сене алмаймын озбырлығын қазақтың, Осы Орынбор көрмей отыр дегенге.

Өлеміз деп тәуелсіздік жолында

Ат жалында жүрдік түйе қомында

Бір кездегі хандығың мен паңдығың,

Енді орыс әскерінің қолында.

Жас балапан елдігіңе шүйілді,

Басы бөлек, денесі бір екі құс³, –

дейтін мысалдарда астыртын, жымысқы саясатты сынайды.

Сондай-ақ осы шығармада ақынның көрген түсі мен оны өзінің жоруы ақын ажалының символы ретінде беріледі. Байырғы эпикалық жыр дәстүрінде де солай. Өйткені, батырлық жырдағы көрген түс пен болған /я болатын /істің арасында алшақтықтың жоқтығына бүкіл көпшілік мойындаған осы дәстүр түп қазық болып алынуы ықтимал. Түс пен өңнің арасындағы сәйкессіздікті эпос жоққа шығарады. Бұл өзгешеліктің эпос поэтикасына да тікелей қатысы бар. Себебі, түс көрудің себебінен жолға шыққан батырдың барған жерінде ешқандай өзгеріс болмаса, яғни түстегі көргені өтірікке шықса, ұзақ жол жүріп, арамтер болған қаһарманды суреттеудің ешқандай да мән-маңызы жоқ. Сондықтан да мұндағы түстің атқаратын қызметі бір бағытта, бір жақты. Оны ойнақшытуға, мағынасын олай да, бұлай да бұрмалауға жол жоқ. Түс міндетті түрде шындыққа айналады.

Айтпайын-ақ деп ем...

Түнде жаман түс көрдім:

Төбемнен қара құс көрдім!

Әр бұтасы бейтаныс

Әлем көріп жүр екем.

Өзім басым өзіме

Сәлем беріп жүр екен.

Басты халық айтады

Жаратқанның добы, – деп¹.

Талданған драмаларда өмірдің өтпелілігі, уақыттың шапшаңдығы ұшқан құстың әрекетімен сипатымен баламаланады.

Мысалы: Бұқар. Е, Өмір шіркін, құйрықты құс емес пе?.. Тұмсық тірер шеті жоқ шексіз дүниенің түпсіз тұңғиығына сүңгіп, қанаты талғанша самғай берсе керек. Бұрын-соңды бұ қу дүниенің асты-үстін бірдей кезіп, шетіне шықты деген пенде баласын естіген құлақ жоқ.

Шығармадағы түс көру мотиві алдағы қауіп-қатердің тұспалы. Өң мен түстің арасында бір топ шәу қарғаның шаңдатып, орда үстінен өтуінен байланысты хан мен жырау әңгімелесуіндегі Сарыала қаз туралы ойлар арқылы келе жатқан қауіп пен астыртын жауыздықтың сипаты меңзеледі.

Фольклордағы құс бейнесі сан алуан. Қыран құс – еркіндіктің, биіктіктің символы болса, қарға-құзғын – жамандықтың хабаршысы. Осы ой – драмада астарлы ой айту құралы.

Абылай. Дүниенің астындағысын алла білер, мен үстіндегісін айтайын. Өз құлағыммен естімесем, өзгенің айтқанына өмірде сенбес ем. «Жайлы жатып, жақсы ұйықтаңыз» деп өзің шығып кеткен соң жел тұрып, дауыл көтерілді де, көл тулап, тоғай шулап, азан-қазан болып кетті емес пе? Көкшенің қарағай-қайыңы, сай-саласы мен сексен көліне дейін боздап қоя берсін. Сол сол-ақ екен тақ төбемнен, аспан астынан бір үйір иттің шу етіп үріп қоя бермесі бар ма? Ұйқы келмей алағызып отырған қайран басым, алғаш естігенде кәдімгідей-ақ апалақтап қалдым. Шиебөрідей шулап біресе әуелеп, біресе төмендеп, Орданы шыр айнала ұшып, тас төбемде әупілдеп үрді де жүрді. Аймақтағы ауыл иттерін жел көтеріп кетті ме дейін десем, бұл өңірде ит тұрмақ итаяқ ұшырған дауыл болды дегенді естіген емен. Тіпті, шаңырақ шағып, кереге қирататындай күшті жел де соққан жоқ сияқты еді ғой. Ойлап-ойлап осы қияметтің жұмбақ сырын тарқата алмай, айран-асыр болып отырған жай бар, қария... Бұл не қияпат?!

Бұқар. Құйрығын шаншып, құбыладан шыққан құйын қуып келді ме, құйқылжып жүріп құдай жолынан адастырды ма, әйтеуір, лағып келіп лаң салып кетті ғой, тәңір алғырлар... «Қызыл тұмсық шәу қарға, қыздан өткен жау бар ма?» деп мақал айтар еді бұрынғының кісісі... Сол шәу қарғамыз осы. Ит боп үріп, қасқырша ұлитын кездері болды. Қанаты қырқылғырлардың қай жерді мекендеп, қай кезде балапан өргізетінін білем дейтін кісіні көрген де, естіген де емеспін...

Абылай. Ескі молаларды үңгіп, адам мәйіті жерленген көрдің ішіне ұя басатын сарала қаз болды. Екі-ақ жұмыртқа табады. Біреуінен аспандағы құспен жарысатын құмай тазы туды. Тазы шығатын жұмыртқаны танып қалса, енесі жарып тастайды. Әлдеқалай тірі қалғаны жұмыртқаны жарып шығып, дала кезіп, адам аяғы баспайтын таса жерде жасырынып жүреді. Алда-жалда тұтқын болып, қолға үйренсе, түздің тағысын қоймайтын қандыауыздың өзі болады дегені естуіміз бар. Ал, енді, шәу қарға дейтін құс болады. Құйынды күні құтырып, көкке шарықтап, ит болып үреді дегенді білсем, не дейсің... Көп құқайды көрген басым. Мынадай құбыжықтың барын білмейді екем...

Бұқар. Осынау жалған дүниенің біз білмейтін құқайы мен құбыжығы көп қой. Хан ием!.. Бәрін біліп жатуға бақыр басты пенденің азғантай ғұмыры жете ме?.. Құдай қарғағыр, жамандыққа көрінеді деуші еді... Өз бастарына көрінсін...

Абылай. Өз бастарына көріне ме, жоқ, өзгелердің бастарына көріне ме, әйтеуір, шәу қарғалардың Орданы айналып ит болып үріп, Абылайдың төбесіне шүйілгені анық¹...

Бұл келтірілген мысалдар қазіргі қазақ драматургиясының трагедиялық туындыларында фольклорлық сарындар мен символдардың тың тұрғыдан түлеп, жаңғырғандығының айғағы.