§ 2. Роман мен повестердегі фольклорлық образдар мен композицияның рӨлі

Ертегілік образдар. Авторлық туындылардың арасында, әсіресе, поэзия мен драматургия саласы фольклорлық жанрлар мен образдар қолдануға икемді болып шыққан. Ал, прозада басқа жағдай. Жазушылар ертегі сюжеттерін бүгінгі оқырманның қабылдауына сай, өзгертіп не дамытып пайдалануды мақсат етпеген де сияқты. Дегенмен балаларға арналған ертегілерде үндестік байланысты басшылыққа алу бар. Мәселен, Н.Ақыштың «Мыстан кемпір неге жәбірленді?»¹, т.б. прозалық шығармаларында мыстан не жалмауыз кемпірдің қызметін қайталанбаса да, ертегілер мен эпостарда оның жеңілуінің өзінен үндестік табылады. Сондай-ақ, күрделі прозалық шығармалардан да ертегілік образдардың бүгінгі шығармадағы өзіндік қолданысын айқындауға болады. Мәселен, «Ер Төстік жауға аттанарда мінер аты болмай, нағашысына қолқа салатын. Сонда нағашысы: «Жылқыға бар да, өзіңнің бетіңе қараған атты ал!» дейтін. Жылқыдағы небір жүйрік, небір сұлу сәйгүліктер батырдың бетіне қарамай, теріс айналып кете береді, ұстайын десе, маңайына жолатпайды. Сөйтіп, қор болып жүргенде, мыңғырған малдың ішінде бұның бетіне басы қазандай, имиген бөкен бөкселі, қысқа бұт бір жабы, көзі іріңдеген бір жабы қарасын! Сол жануар, ақыры, тұлпар болып шықпай ма?!»² – деген үзінді осы фольклорлық мәтінді қолданудың бір ерекшелігін танытады.

Шынында, қиял-ғажайып ертегілер жанрлық тұрғыдан синкретті, түптеп келгенде, мұндағы аттар мен Самұрықтың қасиеттілігі мифтік түсінікпен астасқан. Осыны ескере отырғанның өзінде бұларды ертегіден бөлек қарастыру мүмкін емес. Сондықтан «Ер Төстіктің» ертегісіндегі Шалқұйрық, Шойынқұлақ және Самұрық құс образдарын осы жанрлық ертегі образдары ретінде қарастыратын боламыз. Ә.Тарази таныстыратын Ер Төстіктің атын фольклордағы Шалқұйрықпен салыстырсақ жазушының бұл халықтық шығарманы тілге тиек еткенде мәтінді дәл беруді мақсат етпегенін анықтаймыз, ол жалпы, батырлық ертегілердегі бала батырдың ат таңдағанында оған қотыр тай келіп, оның сырты жаман болғанымен, іші асыл болып шығатын ортақ сарында ретінде пайдаланған. Сол аттар соншалықты сүйкімсіз көрінсе де, қандай қиындық кездессе де, иесін аман-есен, әрі абыроймен алып шыққан керемет қасиеттілігін айту арқылы романның кейіпкері – ұшқыш Зорданның өзіне берілген ұшақтың көзге жағымды көрінбейтінін, сол үшін «құныс» атанғанын ойлап, бірақ, ол да Ер Төстіктің аты сияқты сенімді серік болғанын айту үшін параллель жасауға қажет болған. Яғни мұнда үндестік байланыс орын алған.

“Ер Төстік” ертегісінде Шойынқұлақ шешесі Күңкеге: «Жаным алыста, оны өзіммен бірге сақтамаймын, Борықты бұлақтың басында қырық елік жүреді, соның ішінде Қайқы қаракер елік бар, Қайқы Қаракер еліктің ішінде тоғыз қара сандық бар, сол сандықтың ең кішісінің ішінде тоғыз балапан бар, сол тоғыз – менің жаным болады»³, – дейтіні бар. Ер Төстік Күңке арқылы Шойынқұлақтың жаны қайда екенін біліп алып, оны өлтіреді. Шойынқұлақтың жанын басқа жерде сақтау сарыны фольклордағы алыптар, дәулер мен батырларды көптен ерекшелейтін белгінің бірі ретінде бағаланады. Р.Тоқтаровтың “Абайдың жұмбағы” романында Абайға қастандық ойлаған Оразбай мен Жиренше де оның қатардағы жай адам емес екенін білді. Сондықтан жазушы ол кейіпкерлерге: «Мен білсем, бұл – жанын сандыққа салып, бөлек жерге тығып қойып жүрген Шойынқұлақ. Солай жүріп, оның сандықтағы жанын қолға түсірмесек, бізге ол жуыр маңда күш алдырмайды»¹, – дейді. Ендеше Абайды туысы ерекше жан ретінде көрсетуде жазушы фольклорлық үндестік байланысты пайдаланған.

«Аяз би» ертегісінде хан уәзірлеріне адамның, құстың, шөптің жаманын тауып әкелуді тапсыратыны белгілі. Сонда адамның жаманы деп алып келгендері – Аяз, ол үстіндегі жыртық киімі үшін, яғни әлеуметтік төмен таптың өкілі болғандығынан еді. Фольклор эстетикасы бойынша әлсіз, қаналушы тап өкілі жаман болмай, нәтижесінде өзінің ақыл-парасаты, пайымы жоғары екенін дәлелдеп, би болады. Соңғы кезде жазылған шығармалардың арасында бұл идея Р.Тоқтаровтың “Абайдың жұмбағы” романында ел ішінде дуана күйінде жүретін Қияс байға қатысты қолданылған. Романда:

« – Мен табылдым. Енді қалғанын сұрамайсыз ба, хан-ием? – деді.

Абай оның бетіне аңырай қарай қалды.

– Тағы кімді іздетіп ем мен?

– Кімді емес, нені, Абай аға...

– Қай нені?

– Қай нені болушы еді, хан-ием? Шөптің жаманы мен құстың жаманын қоса іздеттіріп жіберген жоқ па едіңіз?

Абай рақаттанып күліп, екі қолын бірдей ілгері созып:

– Ай, сен жаман болмадың-ау! Келші, кәне, құшағыма... – деді өзі де отырған орнынан әнтек көтеріле түсіп. – Осы жайдақ жүрісіңмен-ақ жаннан асып біттің-ау!

Ел көзіне жақсы атанып жүрген талайлардың лас тірлігімен салыстырғанда Қиясжанның осы жүрісінің өзі тұнып тұрған поэзия, біле білсеңдер», – деген. Осылайша ұлы Абайдың кеңпейіл көңілін таныту үшін әрі оған жақын шынайы дос көңіл адамдарды таныстыру мақсатында Аяз биге қатысты фольклорлық сюжет ескеріліп, онымен үндес образ жасау көзделген.

Қазақ ертегілерінде мифтен енген Самұрық құс белгілі. Негізінен, оған байланысты айтылатын сюжет бойынша батыр-кейіпкер алып бәйтеректің көлеңкесінде ұйықтап жатады. Бір кезде ағаш басындағы ұяда жатқан балапандардың жанұшыра шырылдаған даусын естіп, оянып қараса, айдаһарды көреді. Батыр-кейіпкер айдаһарды өлтіреді. Балапандарын тірі көре алатынына сенімі қалмаған Самұрық құс дауылдатып, жаңбырлатып жетеді. Бұл сюжеттегі Самұрық құстың ерекше жағдаймен келуін роман кейіпкеріне байланысты теңеу мақсатында қолдану да бар. «...Бір күні көптен көрінбей кеткен досы Ербол жетті. Қара дауылдатып, бұршақты нөсер жаудырып ұшатын ертегінің екі басты Самұрығы болмаушы ма еді, тура сол секілді»², – деп таныстырады Р.Тоқтаров.

Ал: «Ертегілерде айтылатын алып қарақұстың алып ұясында бір емес, отыз балапан, отыз алып балапан қабыршық жарып, қазандай бастарын қалтаңдатып, қызыл шақа қалыптарында, апандай ауыздарын ашып, арандай өңештерін үңірейтіп, жалына шықылдап, жем сұрай бастаса қайтер едің, алыстан жем тасыған жалғыз аналықтың күйі не болмақ. Бұның халі де сол аналықтың ахуалы, қайдан тапсаң, одан тап – жем тап!»¹, – делінген.

Бұл соғыстан оралған Зорданның бастық болғанда қызмет бабымен қажеттілік жағдайлардан туындаған сәттерде осындай ойда болғанын жеткізудегі көңіл-күйін бейнелі түрде ашу үшін қолданылған.

Яғни автор – Ә.Тарази тарапынан фольклорлық сюжеттерді пайдаланғанда оның мәтінін тура беруден гөрі өз сөздерімен беруі айқын көрінеді. Және Самұрық пен оның балапандарын суреттеу арқылы авторлық шығарма кейіпкерінің образын ашудағы көркем компонент ретінде қолданылған.

Самұрықтың балапандарын айдаһардың жеу сарыны бойынша баяндалатын сюжеттегі бәйтерек әлемдік ось қызметін атқарады. Алып құс ұя салған ағаштың басы – жоғарғы, ал, айдаһар – төменгі әлемдер, ал, адам – ортаңғы әлемнің тұрғыны ретінде қабылданған. Бұл мифтік түсінік бүгінгі жазушы үшін аса өзекті болмаған. Алайда, «мың өліп, мың тірілген» қазақтың рухын сындыру оңай еместігін айтуда көркемдік тәсіл ретінде қолданылған. Қазақтың жаны – Самұрық құстың ұясында, ол солақай саясаттың жемтігі болып, жұтылып кетпейді деген метафоралық тәсіл арқылы жеткізген – Баққожа Мұқаи. Ол «Өмірзая» романында: «Біз жеңілмейміз ешқашан. Біздің жанымыз кеудемізде емес, Самұрық құстың ұясында, Самұрық құстың ұясының қайда екенін білесіз бе? – Келіншек қызына сөйлеп отырған жігітке жасқана қарап, ақырын ғана бас шайқады. – Самұрық құстың ұясы – он бір миллионға жуық қазақ деген халықтың жүрегінде. Алдияр Ақпанұлы секілді біртуар азамат сол халықпен бірге жасайды, Хадиша»², – деп берілгені соның айғағы.

Сондай-ақ отқа салса – жанбайтын, суға салса – батпайтын кейіпкерлер де бар. Қазақ және антикалық фольклорлық ортақ сарындарды зерттеу барысында мұндай сипаттағы қасиет мифтік түсініктен пайда болғаны анықталды. Мәселен, «Өмірзаядағы» Асылхан осындай сипатқа лайық азамат болуы керек³. Кеңестік идеялогияның ұлттық саясат жөнінде ұстанған теріс ниетінің құрбаны, жазықсыз жала жабылып, КГБ-нің түрмесінде жатқан Аяған Қуатовқа жанашырлық танытқан ол, ақыры, Геркулестің қолынан қаза табады. Фольклорда отқа салса – жанбайтын кейіпкер мәңгілік өмірге қол жеткізуі тиіс. Ал, автордың мақсаты – кеңестік дәуірдегі солақай саясат және сол кезде қолында билігі бар жандайшаптардың, «шаш ал десе, бас алатындардың» дәуірлеп тұрған кезеңіндегі шындықтарды жеткізу болғандықтан, ұлтжанды азаматқа жарық күн жоқ. Сондықтан отқа салса жанбайды деп таныстырылған Асылхан ұлт мәселесінде «жеңіліп», жұдырығы жойқын, бетіне ешкім қарсы келе алмайтын Геркулестің қолынан өледі. Бұл ретте жазушы тарапынан отқа салса жанбайтын кейіпкерді өлтіру тұрғысынан фольклорға оппозиция байқалады. Әйтпесе, Б.Мұқаи дәл осындай сипаттағы Алпамысты, т.б. фольклорлық батыр-кейіпкерлерді білмеді деуі қисыны жоқ. Алпамыстар ел қорғау мақсатында барлық жауын жеңіп, жұртына аман-есен жетіп, шат-шадыман өмір сүреді. Ал, Жазушының кейіпкері «жеңілген». Бірақ қандай жағдайда жеңілгенін жеткізу алға шығарылған. Сондықтан, анығында, автормен қос байланыстың түрін қолданған. Отқа салса жанбайтын деп таныстыру үндестік, ал кейіпкердің «өлуі» шығарма тақырыбына сай оппозиция болып шыққан.

М.Мағауиннің «Кесік бас, тірі тұлып» атты шығармасындағы Жа-лама да «отқа салса – жанбайтын»¹ сипатта. Бұл ерекше сипат теріс қылықты, жағымсыз бейне үшін оның қанқұйлы саясатты жүзеге асыруда ешкімге бет қаратпайтындығын айту мақсатында фольклорлық қаңқаны көркем шығармада поэтикалық мағына жүктеумен қолданылған.

Рас, фольклорлық шығармаларда жау жақтың батыры да осал еместігі айтылады. Әйтпесе, ел қорғар жағымды батырдың асқан ерлігі дәріптелмес еді. Шайқас алаңындағы қызу соғыс екі жақтың батырының ерен қимылдары арқылы ашылады. Дегенмен, фольклорда жүрек жеу сарыны жау жақтың батырына қолданылмаған сияқты. М.Мағауин Нанзыт батырды:

...өліктің кеудесіне бір аяғын тіреп тұрып, еңкейе бере, қолындағы екі жүзді, өткір қанжармен шеміршек түбінен қорс еткізіп ұрды. Сол жақ қабырға астын бойлай, сырылдата тартып, кеудені қақ айырды. Өлік үстінде талтая емінген күйі, сол қолын білегіне дейін сұғып жіберіп, азғана ырғап тұрды да, ноян-хұтұхты-ламаның қан-қан жүрегін шұбатыла үзілген қолқасымен қоса суырып алды. Қара қанын тамшылатқан қалпы, жоғары көтеріп, азғана бөгелді:

– Жүрегі менікі, – деді масаттана ыржиып. – Бойдағы барлық қасиеті, өткен ерлігі, ендігі жасамаған ғұмыры түгелімен мына маған, қаз-қалпында көшуге тиіс², – деп таныстыруындағы жүрек жеу сарыны жазушының фольклорлық санасының ықпалы және шығарма жазуда дайындығы болғанын айғақтайды. Қазақ фольклорында жүрек жеу сарыны сақталмаса да, жүрек жұтқан деген тіркестің қалуы бұл сарынның болғанының дәлелі.

Ал, елін сатып, ана қарғысына қалған Ақберді Райымбек батырды аңдып, жебе атқанын, өз қарындасы Ақбаланың күйеуі Олжабайды да атып өлтіргенін мақтаныш етіп айтып отырады. Сонда қалмақтан қолға түскен келіншек – Битай:

– Жауыз екенсің! – деп, мүлде жиіркеніп кетті.

– Қарсыласпаған адамды жасырынып, ұрланып жүріп өлтіру – ерлік емес, ездік.

Ештеңеден қауіп-қатерсіз, көкіректерінде жаулық жоқ, өзіне қылдай қиянат қылмаған Райымбекті атам дегенде де Ақбердіні қарлығаш балапанын жемекке өрмелеп бара жатқан жыландай көрініп, шырылдаған сол еді ³.

Бұл қолданыс жыланның екі түрлі сипатта танылғанын ескеруді қажет етеді. Алғашқы түсінікте жылан тотем болған, оның зиянды көрінуі кейінгі дамыған сананың жемісі. Фольклорда айдаһар Самұрық құстың балапанын жеуге ұмтылуы мейлінше тұрақтанғанын ойласақ, автор тарапынан деградацияға ұшыраған түсінікті қолданылғаны белгілі болады. Айдаһардың орынына жыланның қолданысы осының дәлелі. «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» ертегісінде адамға жанашырлық танытқан құс образы жазушыға көбірек ықпал еткен сыңайлы. Әрі соңғы ғасырларда мифтік айдаһар мен Самұрық образдарынан гөрі күнделікті көріп жүретін қарлығаш пен мейлінше жиі кездестіру мүмкіндігі бір жыланның қолданысы халық санасына жақындау екендігі ескерілуі мүмкін.

Айдаһардың Самұрық балапандарын жұтуға ұмтылу сюжеті фольклорлық сюжеттердің ішінде авторлық шығармаларға идея дарыту үшін де қажет болған. С.Досановтың «Қыран мен жылан» шығармасында «Бақыт патшалығы» деп аталған бөлігі түрлі жанрлардағы фольклорлық сюжеттер мен сарындардың контаминациясы жасау негізінде пайда болған. Мұндағы Жерұйық іздеп шыққан Азамат Асанқайғыдан бөлек. Ол ұйықтап жатқан кезінде Қыдыр ата аян беріп, Жерұйықтың қайда екенін айтады. Бұл сапарда оның Аққукөк деген қанаты аты болады. Атқа мінген Азамат ертегі кейіпкерлері сияқты ұшады. Арқасына алтын ер бекіткен Азамат үшін бұл оңай жол емес. Өйткені, ол жеті басты айдаһар мекен еткен алып дарияны өтуі керек. Айдаһар дария түбінде жатып, өзінің лебімен жұтады. Сондықтан бұл жолдан олардың аман-сау қалуы екіталай. Құтылудың жолы – жылдамдық. Қиын жолда Аққукөк фольклордағы аттар сияқты иесімен серттеседі.

Қашан қылғынып өлгенше,

Шыдамасам, маған серт.

Қарулы қолды босатып,

Түсіп қалсаң, саған серт, –

дейді¹.

Осылайша аттың көмегімен Азамат Жерұйыққа жетеді. Жерұйық деп қабылдағаны – әсем табиғат. Шөлде қалған халқын осы араға әкеліп, Азаматтың елі бақытты ғұмыр кешеді.

Асанқайғы жер-жерді аралап, әр өңірге сын айтса, қазіргі заман жазушысының әсем табиғатты Жерұйыққа теңеуіне де фольклордың ықпалы бар. Өйткені, ғұндар заманындағы «Ергенекүн» жырында бүкіл халықты жау қырып, аман қалған екі бала тау ортасынан табиғаты әсем жерді табады. Ол нағыз Жерұйық деп аталады. Оның Жерұйық болу себебі жаудан қашқан балаға қорғаныш бола білуінде жатқан сыңайлы. Ал, әсем табиғаттың Жерұйық болуы адам мен қоршаған ортадағы байланыстың бұзылғаны, яғни экология мәселесі алға шығарылғандық Жерұйық сарынына телінген. Сондықтан жазушы халық санасындағы фольклорлық сарынды үндестікпен пайдалана білген.

Жерұйықты іздеп шыққан жолда кейіпкер қыран мен жыланның шайқасын көреді. Мұндай сюжет тудыруда автор фольклормен бірде генетикалық, бірде үндестік, бірде оппозициялық байланыс жасайды. Генетикалық байланыс жалпы фольклорлық сюжетке арқа сүйеуден және жыланның қыран балапандарын жеу үшін жоғары өрмелеуі бойынша көрінеді. Ал, оппозициялық байланыс – фольклорлық сюжеттегі шешімді өзгертуінде. Мәселен, жыланды батыр-кейіпкер орнында көрінетін елінің қызметі үшін жолға шыққан Азамат өлтірмейді. «Енді сәл кешіксе кеш болатынын жан-жүрегімен сезінген қыран биік шыңды айнала ұшып жүрді де, бір кезде көз ілеспес шапшаңдықпен зеңгір көкке бір-ақ шырқап шықты. Сол қарқынмен ақша бұлттардың ар жағына өтіп кеткен қыран тас төбеден құйылып келіп, ұясына жақындап қалған жыланды болат тұяғымен қақ белінен қайқайта бүрді». Бұл – қыранның әрекеті, жылан оңайлықпен жеңілмеуі керек. Ол «шыбын жаны шырқырап, бұл дүние көзінен бұл-бұл ұшқан. Жылан есін жиған бойда сала құлаш құйрығын жоғары серпе лақтырып, қыранның жиналған қанатын қайта жазуға үлгертпей, көз ілеспес жылдамдықпен орап ала қойды». Енді қыран қиналып жатыр. Автордың ұстанымы – бәрібір, қыран жеңу керек деген ой ұсыну. «Екі көзі шоқтанып шыға келген қыран қас жауының зәресін ала, тау мен тасты жаңғырықтырып, бір саңқ етті де, өзін енді шаққалы мойнын бұра берген қарашұбар жыланның тарыдай ғана тарғыл көзін біздей үшкір тұмсығымен шұқып алды. Жыланның басы сылқ етті»¹. Жыланның шалажансар қалғанын көріп, «жыланды желкесінен бір аяғымен бір-ақ бүрді, екінші аяғымен басын бір-ақ осып, қақ жарды». «Шың басында сасық денең жатпасын» деп ойлаған қыран жыланды бір аяғымен алып, аспанға ұшады да, шың басынан жыланның өлі денесін шыңырауға тастап жібереді².

Ежелгі дәуірлерде жыланның тотем болғаны белгілі, оны қыранға қарсы қойған авторлық мәтіннің оппозициялығы осы тұста орын алған.

Қазақта «алпысқа келгеннен ақыл сұра» деген мақал бар, мұндай сөздің шығуын түсіндіретін фольклорлық сюжет те бар, әрі алпысқа келген әкесін өлтіру сарынының ежелгі дәуірде орын алуының тарихи факт ретінде орын алғаны Дж.Фрэзер тарапынан дәлелденген³.

«Райымбек батыр» романында Ұлы жүз арасындағы қарттар мен батырларының әңгіме дүкен құрып отырғаны айтылып, бұл басқосуда Қойайдар бидің тарапынан патша жарлығына сүйенген ұлдың әкесін өлтіруін баяндайтын сюжетті арқау еткен фольклорлық шығарма баяндалған. Ол: «Ел билеген есерлер еріккенде әрнені ермек ететін әдеті емес пе. Сонау ерте заманда осы өлкені билеген бір есерсоқ хан: алпысқа келген адамды асқа ортақ қып қажеті жоқ. Алпыстан бір күн асырмай, масыл қып, тығып, жасырмай, өлтіріп тастаңдар деп, елге жарлық шашады. Ақырында, бір жігіт әкесін өлтіруге апара жатқанда әкесі мырс етіп күледі. Оның мәнісін сұрағанда ол шал да өз әкесін шыңырауға тастау үшін арқалап әкеліп, ұлы отырған дәл осы жалпақ тасқа дем алып отырғанын айтады». Әкесі қаптың ішінен: «бұл – бір біздің емес, көптің басындағы нәубет және ұрпақтан ұрпаққа кететін қасірет. Мұны тоқтатудың бір жолы бар»¹, – дейді. Сөйтсе, жақында қызылбастардың шабуыл жасайтынын, оларды қалай жеңудің жолын әкесі білетін болып шығады. Әке ақылы бүкіл бір елді аман сақтап қалады. «Алпысқа келгеннен ақыл сұра» дегені сөздің қалуына осындай сюжет ықпал еткен. Бұл сарынның бұдан басқа мақсатта қолданылуы отбасылық салтқа қатысты талданған.

Бұл фольклорлық сарынның пайда болуына патшалар қартайған кезде күш-қуаты азайғандықтан, елдің, шаруашылықтың жақсы болуына теріс әсер етеді деген ежелгі заманда түсінік әсер еткен және қоғамдық сананың жемісі ретінде алдыңғы кезеңдегі түсініктің қате екені мойындалғанда осындай сюжет қалыптасқан. Ал, авторлық шығармада бұл сюжеттің қолданысы билеуші үстем таптың дұрыс емес саясатын сынау, ел арасындағы көпті көрген дана қарттарды да тыңдау керектігін, сөйтіп, олардың қоғамдық қатынасты реттеушілік қызметін ашу тұрғысында қолданылған, яғни фольклормен үндестік сақталған.

Тазша бала – таптық қоғамның дамуымен қалыптасқан сатиралық ертегі кейіпкері. «Өмірзаяда» Аяған Қуатов тазша бала сияқты өтірік жанрын қолдануға мәжбүр. Ол ұлт мәселесі жөнінде жұмыстан қуылып, үш баласы мен аурушаң әйелін сүйреп, Алматыда пәтер жалдап жүрген қиын жағдайда жүрсе де, өзінің де, жұбайының да сағын сындырмау үшін өтірік әңгімеге жол береді².

Жазушы Б.Мұқаи тарапынан бұл өтірік әңгіме жанрлық тұрғыда субъективті сана арқылы қолданылса да, түп-тегінде фольклордың ықпалы анық.

Егер өтірік жанрын қолданған кейіпкер Аяғанның образын тазшамен салыстырсақ, ертегі соңында әлеуметтік теңсіздік көрген кейіпкер фольклор эстетикасы бойынша жеңімпаз болып шығып, патша (хан) қызына қол жеткізеді. Ал, автордың төлтуындысында арқау еткен идея бойынша Аяғанның Әсемге айтқан «қиялының» орындалуы мүмкін емес, сондықтан романда фольклорлық өтіріктерге оппозициялық байланыс қолданылған.

Ертегілік образдармен бірге хикаялық кейіпкерлер де жазушылар тарапынан пайдаланылған. Ш.Мұртаза «Ай мен Айша» атты романында соғысқа кеткен жалғыз ұлын күткен кемпір өзі туралы айтқанда «Мені жұрт Көк кемпір дейді. Мен сені жемеймін»³ деген сөзінің қолданысы жалмауыз кемпір бейнесін елестетеді. Өзі «дудар шаш кемпір, көйлегі жамау-жамау, қырық құрау» деп суреттелген. Осылайша соңғы жылдары жазылған шығармалардың кейіпкері үшін фольклорлық кейіпкерлер теңеу, эпитет ретінде айтылуымен және реликт түрде байланыстырылғаны белгілі болды.

Шынында, албасты образы күрделі өзгерісті бастан кешкен, ол қазақ және антикалық ортақ фольклорлық сарындары зерттеу барысында анықталды. Соңғы кездегі зерттеудің нәтижесі бойынша албастының жағымсыз болуы анаеркі дәуірінің ыдырауымен байланыста трансформацияға түскендіктен бастапқы функциясына қарсы қойылғаны анықталды. Ал, Ұ.Доспанбетидің «Қызыл жолбарыс» романында албасты образының енгізілуі «Қазақ әдебиетінің тарихында» аталып өтілді.¹ Ал, жазушының қазақтың жағымсыз бір әдетінің бірі – керенаулықты албасты басумен түсіндіруі поэтикалық тәсіл. Өйткені, албасты басқаннан адам жалқау болмайды, өледі. Сондықтан албастының зиянды образ ретінде тілге тиек болуы үндестік таныту болып шығады.

Сондай-ақ ислам мифологиясы бойынша енген Ібіліс пен періштелер де жазушылар тарапынан қолданыс тапқан. Бұл орайда «Ібілісті көргендей»², «о дүниеде де жаналғыш періштелер дәл сендей дікілдемес»³ деп, фольклорлық образдар теңеу қызметінде жұмсалған. Зерттеу прозалық шығармалардағы фольклорлық образдар қолданысының өзіндік ерекшелігі бар екенін көрсетеді. Фольклорлық сюжеттерді тұрақтанған мәтіндер негізінде бермей, өз қабылдауынша беру авторлық көркем шығарма үшін тиімді тәсіл болғаны байқалады. Ол Ә.Таразидың алып қара құстың балапандарының қандай екендігін әсерлеп жеткізуден көрінеді. Кейіпкерлер образын ашуда фольклорлық образбен параллель жасау оңтайлы болған.

Қорыта айтқанда, қазіргі қазақ прозасындағы ертегілік образдар жиі қолданылмаса да, жоқ деп айтуға болмайды. Образдарға қарағанда фольклорлық сарындар ескерілген. Ол қанатты аттың иесімен сөйлесуі, жас жігіттің сорлы елін апаттан құтқару үшін жерұйық іздеуі авторлық ойды көркем тұрғыда жеткізу мақсатында үндестік байланыс негізінде қажет болған. Сонымен бірге қазіргі заманғы жазушылар қоғамдық-рухани талапқа сай тарихи шындықты қалпына келтіруде шығармашылық қызметпен атсалысу барысында, негізінен, фольклорлық образдарды мейлінше аз қолдануы тарихи нақтылыққа жүгінуді басты ұстаным етіп алуымен түсінікті болады.

Эпостық композиция. Қазіргі қазақ шығармаларынан эпос не ертегі жанрының композициясының дәлме-дәл қолданылуын талап ету мүмкін емес. Өйткені, бүгінгі заманның талғампаз оқырманы фольклорлық шығарма мен авторлық шығармаларға қойылар талапты ажырата біледі. Сондықтан олар жазушының шығармасындағы образды сомдауда, сюжеттерді пайдаланудағы өзіндік шеберлікті көргісі келеді. Бірақ соның өзінде бүгінгі заман жазушылары фольклорлық шығармаларға тән әдіс-тәсілдерді, сюжеттерді мүмкіндігінше кеңірек қолдануды ұтымды санайды. Оның да жөні бар – кеңестік идеология ықпалымен бір жақты жазылған шығармалардан гөрі тарихи сананың мүддесіне қызмет ету мен ұлттық рухани байлықтың қадір-қасиетін түсіне бастаған бүгінгі заманғы оқырманның қызығушылығын ескеруі керек. Оның үстіне тарихтың әр кезеңінде халықтың фольклордан ажырамағаны белгілі. Шындығында, кеңестік дәуірдегі әдеби шығармаларды тың ойлармен бастап, кейіпкер сомдаудың өзіндік дара жолдарын іздеу шығармашылық даралық көрсету болып табылатын. Соның өзінде қазақ жазушылары фольклордан үзілді-кесілді қол үзіп кеткен жоқ. Мәселен, кеңестік дәуірде жазылған шығармалардағы фольклорлық жанрлар мен сарындар, т.б. қолданысы осыған айғақ.

Өйткені, фольклордың атқаратын негізгі үш қызметі – наныммен байланыс, тұрмыстық бөлшек ретіндегі қолданысы және сөз өнері болса, ежелгі түсінікті сол күйінде сақтамаса да, ХХ ғасырға дейінгі қолданыста белгілі дәрежеде өз қызметін сақтаған. Сондықтан тарихи тақырыпқа қалам тартқан жазушы қазақ өмірінде болған алашапқын соғысты авторлық әсерлі сөздермен жеткізуді ғана емес, сол заманның ауқымды көрінісін беруде фольклорлық тәсілдерді, сюжеттерді қатыстыруы міндетті болып шығады. Осындай ойдың нәтижесінде қолданылған тарихи романдардағы эпостық композицияның негізге алынуы әдебиет пен фольклордың арасында орын алатын түрлі байланыстарды анықтауға жол ашады. Негізі, фольклорлық қаһармандық жырлар мен батырлық ертегілерде: 1) перзентсіздік зары; 2) кейіпкердің ғажайып туысы; 3) ғажайып ержету; 4) некелік сынақ, яғни қаһармандықпен үйлену; 5) елін жаудан қорғау; 6) еліне аман-есен оралу сарындары бойынша тұрақтанған композиция бар. Бұл қалыпты, бір жағы, сақтау және екінші жағынан, оны шығармашылықпен дамыта білудің нәтижесінде соңғы кездегі романдардың жасалған қалыбын байқауға болады. Енді соларды Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бергі кезеңде жазылған Т.Зәкенұлының «Көк бөрілердің көз жасы» мен Р.Тоқтаровтың «Абайдың жұмбағы» шығармаларындағы эпостық композиция мен кеңестік дәуірде жазылған С.Сматаевтың «Елім-ай» трилогиясының екінші кітабындағы фольклорлық сарындардың қолданысын талдап көруге болады.

Перзентсіздік зары фольклорда архаикалық сарындардың бірі болып саналады. «Алпамыс батыр», «Қобыланды батыр» жырларында бас кейіпкердің әкесі артында мұрагері жоғын ойлап, қайғырып, әулие-әнбиелерге тәу ету үшін ұзақ сапарға шығады. Сондағы ой - ешкімнен қубас деген сөзді естімеу сияқты көрінеді, дегенмен ежелгі дәуірлерде баласыздық күнәлі болумен байланысты деп қабылданған. Фольклорлық шығармалардағы ұлы не қызы жоқ адамдарға қара қойдың еті беріліп, қара киіз төселуі, тіпті, кейде орын жоқ деу осындай түсініктің салдарынан. Орта ғасырларда, әрине, бұл түсінік дәл осы мағынадан түпкілікті ажырап кетпесе де, жалғызбасты болып қалу мін сияқты сақталып қалды. Бұл фольклорлық сарын С.Сматаевтың кеңестік дәуірде жазылған «Елім-ай» трилогиясының екінші кітабында Тақабай атты кейіпкерге қатысты қолданылған. Фольклорлық мәтіндерге қарағанда, әрине, жазушының бұл сарынды пайдаланудағы өзіндік тәсілі бар. Роман кейіпкерінің атынан өмірге, Құдайға нала айтылмайды, әлдебіреуден «қубас» деген қатты сөзді естіп, бет алдына кеткен немере туысы үшін Аралбай батырдың ойы арқылы Тақабайдың перзентсіздіктің зарын тартқаны айқын болады¹. Фольклорлық шығармаларда ел кезген қарттар шаршап, ұйықтаған кезде Баба Түкті Шашты Әзіз, т.б. әулие, пірлер аян береді, бұл да осы шығармада орын алған. Тек мұндағы өзгешелік – ашумен кеткен Тақабайдың жолында нақты тірлікте әулиеге кездесіп, ол «біреу берсем, жалғыз дерсің. Он атасам, сенбессің. Бес ұлды бол – бес рулы бол, Тақабай!» – деп бата береді². Мұны жазушы «Қырықтың бірі – Қыдыр» деген ел арасындағы нанымға байланысты қолданған. Қыдыр – ислам дінінен бұрын пайда болған³, ежелгі дәуірлердегі пір. Оның пайда болуын ислам мифологиясымен шектеуге болмайды. Ежелгі грек мифологиясындағы Тюхэ құдай Қыдыр сияқты қабылданған. Тюхэнің жолында кездескен адам бақытты болады деп сенген⁴. Ендеше Қыдырдың қырықтың бірі болып, яғни көп ішінде кездесу мүмкіндігі ескеріліп айтылғаннан қалған сөз. Ол осы кезде де маңызын жоймағандықтан енгізілген.

С.Сматаевтың «Елім-ай» шығармасындағы кейіпкерлердің арасында перзентсіздіктің зарын тартқан адамдар ретінде көрінетін кейіпкерлер –Құлнияз шал мен Сақыпжамал кемпір. Олар ойламаған жерден балалы болады, яғни ежелгі дәуірлерге тән фольклорлық ғайыптан туу сарынының қолданысы орта ғасырлардағы тарихи оқиға – жаугершілік алашапқын заманда қызылшақа баланы сақтау үшін Бөрте батырдың амалсыздан әкеліп беруімен байланыстырылып өзгертілген. Баланың зары өткен кемпір-шал ол балаға – Жолдыбай деп ат қойып, оны тұмсықтыға шоқытпай, қанаттыға қақтырмай өсіреді. Бала бес-алты жасқа келгенде кемпір-шалдың үйіне Емберген келеді. Ембергеннің байқаусызда айтқан бір сөзі – «немереңіз болар Жолдыбайыңыз» дегені екеуінің де шымбайына батады⁵.

Бұл шығармада Құлнияз шалдың сөзінен Тәсібектің де перзентсіздіктен зар шеккені белгілі болады⁶. Жазушы «Әй, Тәсібекжан-ай! Сойың бөлек нарсың ғой! Әттең, соңыңа қара ілеспей, сен де зарлық, бір перзентке зар қып қойған мен де зарлық!» деген өзекжарды сөзі арқылы ащы күйікті сездіртеді.

Қанатты ат. Қазақ, жалпы түркі халқының фольклорында ат қанатты күйде танылады. Әрине, бүкіл түркі халқындағы оның көрінісі бір деңгейде еместігі белгілі. Алтайлықтардағы «Алып Манаш» эпосында кейіпкердің аққұла аты таза мифтік бейнеде сақталған. Ал, қазақтағы «Алпамыс батыр» жырында:

Айналайын, Шұбар ат,

Қолтығыңда бар қанат⁷, –

деп, екі жерде айтылады, яғни Алпамыстың Байшұбары алғашқы нұсқаларда қанатты ат болғанының белгісі, соңғы кезеңдерде жазылып алынған нұсқаларда ол реликт күйінде қолданыс тапқан. Халық арасында «Ат – ер қанаты» деген мақалдың пайда болуында бұл жануардың адамға көлік болуымен ғана байланысты емес, о баста фольклорлық шығармаларда халық қиялынан туған мифтік үш әлемді аралай алатын аттың әсері ықпал еткен. Қазіргі қазақ романдарында, әсіресе, С.Сматаевтың «Елім-ай» романының екінші кітабында қанатты ат бейнесі көрініс береді. «Елім-ай» романының кейіпкері – Әділ, оның Абылай екендігі кейіннен белгілі болады, атына Шалқұйрық деп ат қойып, оған досы Жоламанның «Шалқұйрықтың қолтығы сөгілмегелі»¹, Құлнияз Бөрте батырға арнап әкелген Ақлақ атқа: «Батырдың қанаты сендей-ақ болсын!»², өз аты Жиренқасқаға «Шүу, қанатым!»³ деп айтуы тегін емес, бір кездегі түсініктен сақталған. Кейін Отан қорғау соғыстарында да, жалпы тіршілікке көліктің қызметімен астасып, қанатты ат деген қабылдау тіркес ретінде тұрақтап қалған.

Аттың қасиеттілігі туралы түсінік қазақ хикаялары мен жыр, ертегілерінде де тұрақты сақталған. Оның дәлелі – хикаялық шығармаларда жезтырнақтың, ал, жырлар мен ертегілерде жалмауыз кемпірдің келе жатқанын алдымен сезетін кейіпкердің аты. Хикаяларда кейіпкер аттары осқырынып, оқыранады, батырлық жыр мен ертегілерде иесі ұйықтап жатса, оятып⁴, кемпір атқа мінгескісі келсе, оны қос аяқпен теуіп, құлатады⁵. Фольклорлық шығармалардағы мұндай аттың ерекшелігі С.Сматаевтың туындысында да кездеседі. Мәселен, елге жасаған ойраны үшін ағасы Тілеуқұл би інісі Нақыпбекке өлім жазасын кескеннен соң ол арам ойын ішіне бүгіп, айдалада, әйтеуір, қапысын тауып, сан соқтырып, өш алмақ ниетте жүреді. Нақыпбектің жақын жерде екенін сезіп қалған Әділдің аты оқыранады. Яғни ел ішінен шыққан жау – Нақыпбек те тура хикаялық кейіпкер сияқты жазушы тарапынан тиісті «суреттеуін» алып тұр. Бұл да фольклорлық үндестік байланысты танытады.

Эпоста кейіпкердің өз атын тауып, мінуі – тұрақты сарын. Сондықтан ол атты жоғалтуға болмайды. Жыр тыңдармандары ондай ойға жол бермейді. Өйткені, ежелгі дәуірлерден басталған, батыр мен оның аты бір-бірімен тығыз байланысты деген түсінік нық қалыптасқан. Кейінгі заманда атынан айрылу ер-азаматқа үлкен сын болып қалды.

Тұрсынхан Зәкенұлының «Көк бөрілердің көз жасы» атты романындағы Саралдың Бозкүлік атын іздеуі осындай дәстүрдің жалғастығын сақтаудан туған. Романдағы оқиға бойынша Саралдың әкесі – Найманның ханы Инаныш Білгі Бұқа ханның керуенбасы болған. Оның сонау Хорезм базарынан алып келген Бозкүлік атты аты болады, Хорезм шахы Мұхаммедтің керуенбасы Әбужаппар оған қызығып, оны алдыртуға кісі жұмсайды. Сол атты алу үшін Саралдың әке-шешесін өлтіріп кетеді. Мұндай оқыс жағдайдан хабар алған Сарал Бозкүліктің дерегін іздейді. Оның бұл сапарындағы мақсаты – әлдебіреудің қолынан мерт болған әке-шешесінің кегін алу, екіншіден – жақсы аттан айрылу – ерге сын, мал ашуы – жан ашуы болып шыққан. Ақыры, Бозкүлікті алдырған Әбужаппарды өлтіріп, Бозкүлік атын алып қайтады¹.

«Сөйтіп, бұл Бозкүлік атты арыстанның аузынан, түрікпеннің түбінен әкелдім», – дейді Сәуке бақсыға өз жағдайын баяндаған кейіпкер. Демек, соңғы кезеңдегі шығармаларда да кейіпкердің атпен байланысын жеткізуде фольклорлық сананың әсері сақталған.

Кейіпкердің бала батырдың өзіне лайықты ат іздеуі батырлық жырлар мен ертегілерде тұрақты орын алады. Бала батырға лайық ат таңдау оңай емес. Мәселен, Қобыланды үшін әкесі Қыдырбай алтын-күмістен ер-тоқымдап, жақсы ат береді. Бірақ ол ат Қобыландыны көтере алмай, омыртқасы үзіледі. Сонда Қобыланды:

Айналайын, жан ата,

Жарамайды біздерге,

Болғаны ма атыңның?

Жау айдасын малыңды,

Атасы еді Қыдырбай,

Бұған санап жақпады.

Тілеп алған балаға

Жарайтұғын астына

Жалғыз атты таппады, –

деп бала батырдың қиналғанын білдіреді. Осыдан кейін әкесі «бұл жылқының сыртында бір төбе бар, соған бар да, сулығыңды шыңғырлат, соны келіп бір ат тістесе, соны астыңа мін, саған сол жарар, – дейді. Қобыланды әкесінің айтқанын істейді. Сырт пішіні тым жаман сары ала ат келіп, жүгенді тістегенде бала оны қумақшы болады. Бірақ ат кетпейді. «Алпамыс батырдың қиссасында» да осыған ұқсас жағдай баяндалған, яғни Алпамыстың өзіне лайықты ат таба алмай тұрғанында алдына Байшұбар өзі көлденеңдеп тұра қалады.

Мінбеймін деп Алпамыс

Жүгенмен басқа ұрады.

Жүгенде деп басымды

Жүгенге мойнын бұрады.

Ашуланып Алпамыс

Жүгенімен баса ұрады.

Елемеді оны да

Қарсы алдынан тақ тұрды.

Жығылмады онымен

Тақыр жерге тақ тұрды².

Бұл фольклорлық шығармаларда бала батыр кейіпкерлердің алдағы үлкен істерге белсене араласатын аттың таңдалуына да үлкен мән беретінін айғақтайды. «Елім-ай» романында Қазыбек бидің інісі Түйте батырдың баласы Жарылғаптың ауыл ішінде өткізілетін «Мәті би (Матвей) сайысына» қатысу үшін өзіне лайық ат іздеуі фольклорлық шығармалардағы бала батырмен үндестік табады. Ағасы Итқара көрсеткен аттардың бірін місе тұтпай, олардың әрқайсысынан мін табады. Ақыры, анау-мынау емес, Барақ сұлтанның атын қалайды¹. Сол бала өзі таңдаған атқа мініп, жеңіске жетеді. Барақ сұлтанның қатты ашуын бала Жарылғаптың ақылды жауабы айықтырған. Ақырында, Қаздауысты Қазыбек баланың болашақта үлкен азамат боларын сезіп, оны айыптамай, қайта, баланың әкесі Түйтеге: «шынымен мың көгіңнен жауға мінер бір ат шықпады ма? Ау, тұлпар орнына тулақ бақсақ, ту желбіретудің орнына жау – бөріден тулап қашсаң, не болғанымыз?» – деп, Жарылғапқа қостан өзі мінер пырақты таңдап, мінуге рұқсатын береді. Романда Сарал батырлық жырларындағы басты кейіпкерге жақын сомдалғанымен, фольклорлық үлгідегі ғажайып туу сарыны қолданылмаған. Сәуке қарт өзінің қызы Ұлтуғашқа Саралды «ғайыптан жаралған» деп таныстырады, бұл оны өзі келіп жүретін әулие тұрақты паналап жүрген жерінен, яғни күтпеген мезгілде жалғыз, дара күйде кездестіргеніне байланысты айтылуында болса керек. Және әулие қарт оның тұлабойындағы батырлықты, азаматтықты бір көргеннен байқап, қызының болашағын ойлап, онымен бас қосып, отау құруына себепші болады. Бұл авторлық туынды мен фольклор арасындағы үндестік байланысты танытады. Ежелгі заманда марқұмды жерлегенде оның тұтынған заттары о дүниедегі өміріне керек болады деген сеніммен жылқысын, т.б. нәрселерді бірге көмген. Батыр мен оның атының бір-бірімен тығыз байланыста қабылданғанынан болуы керек, «Жалғыз жігіт ұрпақтары» атты ертегідегі Ертұяқ баласы Шашбайға: “Мені осы жерге жақсылап тұрып көм, мына күреңше атты басыма мықтап байла”², – дейді. Мұндай жағдайдың тарихта орын алғаны қазіргі қазақ прозасында да назардан тыс қалмаған. Мәселен: денесінің талай жеріне найза тиіп, жараланған Сарал Күшлік ханның оны далада қалдырмай, алып кеткісі келген тілегіне «өлігімді артпайын» деп, өлім халінде жалғыз қалады³. Сонда Күшлік хан:

– Маған ат жетеді. Мынаны сен Хорезм базарынан таңдап, әкеліп едің. Менің сендей атқұмарлығым жоқ. Жануарды өз жаныңа байлап қой, тым болмаса, көзіңнің мейірі қанып жатсын! – деп, оның атын қалдырып кетеді.⁴ Егер, шын мәнінде, орта ғасырларда да мұндай салттың болғаны рас болса, ежелгі дәуірдегі батыр мен оның аты арасындағы байланыс туралы сенімнің үзілмегенін көрсетеді. Фольклорлық шығармалардағы батырлардың атса – оқ өтпейтін, шапса – қылыш кеспейтін, мың кісілік жауға жалғыз шауып, ерлік көрсетіп, өз үйіне келіп, мақсат-мұратына жететіні сияқты Сарал, ақыры, тірі қалады. Отбасымен аман-есен кездеседі¹. Бұл жағдайда жазушы «өмірде кебін киген келмейді, кебенек киген келеді деген осы еді» деп түйіндейді. Әрине, кебін кигеннің келмейтіні ақиқат, оны халық ежелден-ақ түсінген. Жазушының кейіпкер Сарал батырды «өлтірмеуінің» сыры – фольклорлық санамен генетикалық байланыста жатыр. Дәлірек айтқанда, ел қорғаны болған шынайы батыр «мұздай темір құрсанған» жан, яғни оның тұтас денесі темірмен қорғалған магиялық қасиетті, ендеше оған өлім жоқ. Саралдың өлмей қалған себебін «Буырқанып бұрсанып, мұздай темір құрсанған» Алпамыс батырдың барлық қиындықты жеңіп, ақырында, аман-есен мақсат – мұратына жеткенін білумен байланыстыру арқылы түсінеміз.

C.Сматаевтың «Көк болат құрыш қол»² деген эпитеттің қолданысында да осындай архаикалық фольклормен генетикалық байланыс бар, яғни жасақ соғысқа дайын, ештеңеден тайсалмайтын әскерді таныту үшін жүзеге асырылған.

Сонымен Т.Зәкенұлы «Көк бөрілердің көз жасы» романын тарихи негізде жаза отырып, Саралды фольклорлық кейіпкермен үндестікте сомдауы ғана емес, шығарманың эпостық қалыпта құрылуымен ерекшелеген. Саралдың ғайыптан пайда болуы, әке-шеше кегін қууы, Бозкүлік атын іздеп табуы, ел үшін соғысуы, өлімші халде жалғыз қалса да, аман қалып, отбасына қосылуы, оның баласы Алтыншордың намысты балаға тән сөздер айта білуі³ – мұның бәрі батырлық жырдың эпостық композициясына сай негізгі мәселелерді қамтумен жасалғанын дәлелдейді. Кейіпкер Саралдың «өлмей қалуына» – оның жолбасшысы «алдынан даланы бауырымен сызып, желе жортқан Көкше бөрінің жолығуында да»⁴ мифтік түсініктің әсері бар. Жазушы «оларды (яғни Саралдың отбасымен табысуы) жанының аманында бір-бірімен қайта қауыштырған Сәуке қарттың аруағы, одан соң осынау әулие тұрақтың киесі еді»⁵ деп те түсіндірген. Бұл орайда батырларды әулие, пірлердің қоштап жүруі батырлық жырда тұрақты орын алғаны белгілі. Ал Саралдың жақсы адам екенін Сәуке бақсы адам танығыш қасиетімен бірден сезіп, оған шын ықыласын аударған. Сондықтан Саралдың роман сюжеті бойынша да, фольклорлық дәстүр бойынша да басқаша болуы, тіпті, мүмкін емес. Бұл – тарихи романға арқау болған сол замандағы халықтың ойы, қабылдауы, жазушы сол дәуірдің оқиғасын сол кезеңдегі наным-сенімімен қоса бүгінгі оқырманға білікті түрде жеткізу мақсатын көздеп қолданған.

Бірақ тарихи романның бәрі батырлық жырмен генетикалық не үндестік байланыс арқылы жазылмайтыны аян. Оған тәуелсіз кезеңнен басталған бергі уақытта жазылған Қабдеш Жұмаділовтың Қаракерей Қабанбайға арнаған «Дарабоз» романы дәлел. Бұл шығармада батыр ел үшін соғысып, ақыры, қаза табады. Бұл субьективті санаға тәуелді тарихи жырлардағы оқиғаны нақты жеткізумен орайлас.

Сондай-ақ батырлық эпосқа тән кейбір сарындар жекелеген кейіпкерлерге де байланысты қолданылады. Мәселен, «Жанымыз семсердің жүзінде жүргенде»¹ деген Күшліктің атынан айтылатын бұл сөзде батырлардың жаны өздерінің қаруларымен байланысты деген ежелгі дәуірдегі түсініктен қалған. «Ұлдарының бүгілмес белі бүгілді, төгілмес жасы төгілді»² деген қолданыс та эпостық шығармаға тән формула.

Батырлық жыр мен ертегінің бас кейіпкері перзентсіздіктің зардабын тартқан қарттардың әулие-әнбиелерді аралаған соң олардың түсінде аян беріліп, ерекше жағдайда дүниеге келеді.

«Балаңның аты – Алпамыс,

Қызыңның аты – Гүлбаршын»

немесе:

«Балаңның аты – Қобыланды», –

деп, аян беруші баланың есімін де айтып кетеді. Бұл да болашақ батырдың ерекше болуын білдіретін сипаттың бірі. Бұл фольклорлық сарын қаһармандық танытатын жыр не ертегі кейіпкеріне тән соғыс батырын сомдау үшін ғана қолданылмайды екен. Оның дәлелі – Р.Тоқтаровтың тарапынан ғұлама Абай тұлғасын сомдау мақсатында қолданғаны.

Автор халықтың фольклорлық санасын ескерген тек батыр ғана емес, ақыл-оймен өз қатар құрбысынан озық көрінген жандардың туысын да тегін емес деп білген. Сондықтан роман желісі бойынша жарық дүниеге сәбиі келгенде Құнанбай баласына Ибраһим деп есімнің берілуін:

Бұл – көштің бетін түзеген пайғамбар есімі. Әнет баба түрінде Қыдыр ғалейіссалам аян берді³, – деп түсіндіреді.

Фольклорлық қалыптасқан композицияға сай романдағы Абай ерекшелігін жеткізуде кейіпкердің ғажайып ержету сарыны да қамтылған. Фольклорлық шығармалардың бас кейіпкерлері жыл сайын емес, ай сайын өсетіні белгілі. Алты айында алты жастағыдай, жеті айында жеті жастағыдай болып өседі. Бұл сарын болашақта ұлы ақын атанатын нәресте Ибраһим үшін де қолданылған.

Ибраһим бесікте жатқан кезінде түндікті жауып қойса, не өзі жатқан жерінен босағадағы жүктің үстіне апарып тастаса, қыңқылдап, жылай бастайды. Орнына әкеліп жатқызса, қыңқылдағанын қойып, бетіне ұйықтап жатып та сәби күлкісін үйіруден бір тынбайды.

Күтуші әйелдер онысын:

• Бұл түндігі ашық шаңырақтан періштесін көріп жымия ма екен?

– Бәсе деймін-ау! Екі көзін тігіп, аспаннан айырмай жатуында бір кеп бар осы баланың⁴, – деген жолдары ғажайып туу сарыны бойынша дүниеге келген эпостық кейіпкерлердің ерте есейіп, жетілуі сарынымен үндес қабылданады. Сәби болса да, босағада жатуды қаламаған, жабық жерде емес, ашық аспанға көз жібере алатын жағдайды таңдауының өзінде талғампаздықтың, болашақта өрелі саналы азамат болуын танытатын тәсіл ретінде берілген.

– Бұған қоса «Оның күн санап артып келе жатқан сүйкімді қылығына сегіз айға толар-толмаста тік тұрып, жүріп кеткені қосылып тұр. Қай бала, әйтпесе, қарын жасынан аспай, жерден бауырын көтере қоюшы еді? Бұл шешелері мен жанашыр туыстарын ерте жүріп кеткені ғана емес, торсықтай бас бітімі мен әлден ілгері шығыңқы тұратын кеуде сүйектері таңырқата береді»¹, – дегені де өмірге тумысы бөлек сәби келгенінен хабар беру мақсатынан туып, алдыңғы ойларды толықтырған. Яғни фольклорлық кейіпкердің сәби жасынан ерекше көрінуін үндестікпен дамытқан.

Бүгінгі түрік жұртына ортақ эпостық Алпамыс бейнесінде о баста алыптың белгілері болған. Ә.Диваев «Түркістан уалаяты» газетіне «Алып Алпамыс» деп жариялаған. В.М.Жирмунский, т.б. тарапынан Алпамыс есімінің этимологиясын ашуға талпыныс жасалған. Алайда, бұл мәселе түпкілікті шешілді деуге болмайды. Дегенмен фольклорлық санадағы алып бейнесі қандай екендігін башқұртта сақталған ертегі арқылы білуге болады. Мұнда алып атанған кейіпкердің ерекшелігін түсіндіретін екі сарын бар. Бірі – түсінде аян берген тау иесінің көмегімен дүниеге келуі, екіншісі – тау қозғалып, тас жарылғанда ішінен алып денелі бала шығады. Ол баланың саусақтарының өзі бір қолдың саласындай, ал, қолдары – бөренедей, аяқтары – қайықтай, иықтары кең даладай, денесі емендей².

Болашағынан үміт күткен Абайды әкесі Құнанбай есейе келе өзімен бірге алып жүруінде де мән бар. Жазушы бұл кездегі Абайдың өзгелерден ерекшелік таныта бастаған қабілетін сәби кезіндегі осы жағдайлардың бекер еместігінен деп танытады. «Абай шешелерінің айтуында, жергөкте құндақтаулы жатқан күнінен екі көзін киіз үйдің шаңырағынан нұр сауған көк аспаннан айырмай қойған екен. Ол сол есін білмей тұрған кезінде жабысқан – үнемі бас айналар биікке, көк күмбез астында самғағысы кеп тұратын дертінен әлі айықпаған. Өз көңілі, жүйрік ойы кеудесінен құс болып ұшып шығып, көз жетпес алыс-алыс қиырларды бір-бір шолып қайтпай, одан күнделікті тірлігіне лайықты сурет таппай, тынымы жоқ»³, – деп, жазушы Р.Тоқтаров болашағы зор болуы керек жасөспірімнің қалыптасу кезеңін табиғи ерекшелікпен сабақтастырады. Осылайша ерекшелікті нәресте күйінен бастап танытқан Ибраһимнің жұлдызы жоғары болады. Оның өз ортасынан оқ бойы озық көрінетін қабілетін, бар жаратылысымен қабылдаған тілекшілері де болды, іштарлық жасағандар да болды. Іштарлық қылғандардың өзі оның ерекшелігін мойындайды.

« – Апыр-ай, тағы не ойлап шығардың? – деді Оразбай екі жақ шекесін ұрғылап қойып. – Өз басы, тіпті, жаман емес қой сол Абайдың.

– Саған жаман деп отырған кім бар оны? Елде жоқ ерек, әулие боп жаралып келе жатыр деп отырған жоқпын ба? Әулие ешқашан жақсылыққа көрінбейді. Тек жамандық шақырады»¹.

Абай болыс болып отырған Таймақкөлден кеткенде де, Жиренше мен Абайдың арасында оның ерекшелігі туралы сөз болады. Жиренше:

«– Сияз бітіп, сенің шыққаныңмен олар қастығын жасай береді. Осылар саған, мен бірдеңе білсем, бес болыс Тобықтыны былай қойып, Керей-Найманның игі жақсыларын қарсы қойғалы отыр, – дейді. Сонда Абай оған:

«– Не қылмайсың деп? Мен дегенде көздеріне көрініп тұратын бар ма бұлардың?» – деп жауап қатады. Сонда Жиренше:

« – Сен басқасың ғой, Абай. Бұл ортада, бар ортадан бөлек, дара шығып тұрсың»², – дейді.

Осылайша жазушы шығармасында Абай образын дана типінде сомдауда батырлық жыр мен ертегілердегі фольклорлық ғажап өсу, ғажап ержету сарындарын қатарластыра, жалғастыра дамыту үрдісі бағытын қолдануының мәнісі белгілі болады.

Мұсаның асына келген Кәрібай дау бастап, өздеріне арналған үйге жайғаспайды. Сонда Шәкерім:

Бұзыларда ойламас бет көрем деп,

Ант ішуді кім ойлар дерт көрем деп.

Қабаған итше өшігіп шыға келер,

Мен қапсам бір жеріңді бөксерем деп³, –

деген Абайдың өлеңін еске түсіреді. Абай өлеңдерінің қоғамдағы тірліктің барлық жағдайына арналғанын айтуда «Абай ағам көрмей-ақ біліп айтқан ғой»⁴, – дейді Шәкәрім. Сөйтіп, ерекше туған Абай алдағыны болжай алатын қасиеті бар адам ретінде де бағаланғаны айқындалады.

Қазақ елі тәуелсіз мемлекет атанған соң саяси ақтаңдақтардың беті ашылып, бұрын есімдерін атауға тыйым салынған қайраткерлердің романға енгізілуі жазушының Абай ортасын танытуына кең жол ашқан.

Романда Абылай мен Кенесары есімдері аталып, Әлихан кейіпкер ретінде қатыстырылған. Кенесары жасағында болған Саркөк Кенесарының өсиетін жеткізуші болады.

– Хан ием атынан түсіп, екі қолын көкке жайып тұрып: “Уа, Сарыарқа, сары белім! Абылай атам ту тіккен, алты алашқа кең жазира қоныс болған алтын босағам... Керме иықтым кеңестен, керторы атым жүрістен қалып барады. Жасанған жаудан емес, жағадан алған өз иттерімнен жеңіліп мен кетіп барамын. Қош-қош, енді айналып келгенше. Абылайдың атағын жер жарған бір ұл тусын Сарыарқамда. Сол бастаған халқымды салар ұлы көшке. Есіңде сақта осы сөзімді қайран жұртым, қазағым! Мен келмеске кетпеспін біржола. Тірі болсам өзім, өлсем, аруағым қайтып оралар. Қош-қош...” деп алып, ақ боз атына ырғып мініп, жалғыз өзі бар әскердің алдына түсіп, ағындай ұзап кете барып еді», – деген сөздері болашақта халықтың бетке ұстар азаматы келерін хабарлау үшін қолданған.

Генерал-губернатор Цеклинский Абайға қақпақты алтын сағат сыйлап:

« – Ибраһим Кунанбаевич, Сіз заманнан басыңыз асқан адам екенсіз! Шын жүректен құттықтаймын»¹, – деген.

Навроцкий Абайдың атына Қосшұғыловтан келген хатты алу үшін тінту жүргізгенде екі арада:

« – Маған біреулер өкіметтің поштасы арқылы хат жолдайды екен. Оның соңында шұбырып, генерал мен ояздар жүрсе, ол қандай нәтиже бермек? Соны ғана түсіндіріңізші, Николай Гаврилович!

– Түсіндірейін. Ол сіздің басыңыздың ерекшелігіңізге байланысты, Ибраһим мырза! Егер сіз қатардағы жай адам болсаңыз, өмірде бар-жоғыңызға да ешкім назар аудармас еді. Олай емес қой. Сіз өз ортаңыздан әлдеқайда биік тұрғандықтан, кешіріңіз ол сөзімді, үнемі бақылаудасыз», – деген әңгіме болады.

Демек, жазушы Абайдың өз ортасында озық ойлы екенін досына да, көре алмаған дұшпан ниеттігі адамдарға да, тіпті, ұлты бөлек ұлыққа да өзін мойындата білген ерекше жан екенін танытуда образ сомдаудағы кульминациялық жағдай жасалған. Бұл фольклорда батыр кейіпкерлердің соғыс үстіндегі күш-қайратын жауға танытудағы композиялық ерекшелікпен үндес жасалған.

• Өзіңе аруақты ердің ғұмыр дәулетін берсін, бағың өнермен, өлеңмен ашылсын, жақсы інішегім, – деп, Тәттімбет күйшінің бала Абайға бата беруі де, романдағы кейіпкерлердің сөзіне эпос кейіпкерлерін қосуы да фольклоризм принципінен туған.

« – Қорғаш емес, көкала атты Мыршымбай болдың ғой, сен», – дегенді, кейіпкердің атынан айтқызып, автор: «Мыршымбай – «Қобыланды батыр» жырындағы жаудың қалың тобына жалғыз өзі жасқанбай кіріп кеткен белгісіз ердің сүйкімді бейнесі», – деп жазуы фольклормен жақындықты тіл мәселесімен де байланыстыруды көздегендік болып шыққан.

Эпос пен ертегілердің қорытындысында бас кейіпкер жауын жеңіп келген соң өзі хан тағына ие болып, бақытты ғұмыр кешіп, барлық мақсат-мұратына жетеді деп баяндалады. Мифтік бейнелер өлімі жоқ кейіпкерлер ретінде танылған. Р.Тоқтаровта роман соңында Абайдың өлгенін айтқанымен, оның жанының мәңгі өлмейтіні бозторғай атынан «Уа, дариға, дүниеге Абай келді! – деп әулете жар салуымен»², эпилогта Абайды феникс құсқа теңеуі³ арқылы фольклормен генетикалық байланысты танытады. Осы орайда М.О.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясының эпостық композицияға қатысы қаншалықты деген мәселеде оның эпикалық ауқымдылықпен жазылғаны бірден белгілі болады. Бірақ фольклорлық сарындардың қолданысы мақсатты түрде қолданылмаған. Мәселен, роман Абайдың оқудан ауылға келе жатқан сәтін баяндаудан басталады. Бұл кезде Абайдың жасы – он үште. Жазушы бала кейіпкердің қатардағы көптің бірі емес екенін оны “Құнанбайдың бөлтірігі” деген метафора арқылы таныстырған, бірақ бұл тотемге байланысты емес. Әрі болашақ ұлы ақынның есею, ер жетуін ғажап өсу сарыны бойынша таныстырмайды. Бойы, қол-аяғы ұзарғанын, бет бейнесі баладан гөрі ірілеңкіреп, бала бозбалалық қалпына бейімделген¹ деп таныстырған. Абайдың өз ортасында беделді, тұлғалы азамат болып, қалыптасуын кітапқа ден қоя білуі, айналасында болып жатқан оқиғаларға белсенді қатысуы арқылы танытқан. Яғни жазушы тарапынан иррационалдық қалыптан тыс жағдайларды араластыру жоқ. Бұл кеңес дәуіріне тән социалистік реализм әдісінің үстем болуымен байланысты түсінікті болады. Алайда, бұл шығармада да Абай мәңгі өлмейтін адам ретінде сомдалған. Эпилогта Әйгерімнің жоқтауы күнде айтылатын жоқтау емес, өзгеше сөз болғаны:

«Өлді деуге бола ма, ойлаңдаршы,

Өлмейтұғын артына сөз қалдырған», –

деген өлең жолдарында Абайдың өзі айтылғаны және Дәрменнің “Абай аға, қадірлім!.. иен дала, мол сахараның бар бойында ол дәндерің өсіп келеді. Көп өсіп, көктей өсіп келеді... Өсе бермек күн санап та, жыл санап...” – деген сөздерінің айтылуы роман кейіпкерінің мәңгі өлмес күйге ауысқаны, рухы ұрпақ арқылы жалғастық табатыны, сөйтіп, оның ерекше тұлға екенін таныту үшін жазылған. Романның ең соңғы жолдарындағы «Абайдың жаңа бір туысын қабыл алып»² дегенде кейіпкерді танытуда фольклормен үндестік байланыс жасалған.

Қорыта айтқанда, фольклорлық композицияны тұтас күйінде қолдану кеңестік дәуірде де, қазіргі кезеңде де авторлық шығармаларда болмағаны анықталды. Бұл авторлық туындының ешкімді қайталамай, өзіндік бітімі-қалыбы бар шығарма болуын көздеу нәтижесінің ықпалы айқын жағдаймен сабақтас. Соның өзінде халық игілігіне ұсынылған авторлық төлтума болса да, оқырманның фольклорлық санасынан ажырамағанын ескеру қажеттігі де аян. Бұл орайда, оқырман ғана емес, жазушылардың өзі де осы кезге дейін бүкіл ел санасында терең енген фольклорлық санадан алыс кетпегеннің көрінісі деп те бағалауға болады. Осылайша эпостық композицияның бөлшектерін пайдаланып, фольклорлық сарындарды үндестікпен дамыту орын алған.