Құзар шың басына орда қонған

Залым жылан өрмелеп бара жатты, – деген.

Осы кезде:

Кенеттен шұғылалы жайындай нақ,

Кеп құйылды Қарлығаш сайын сайлап.

Залым ойлы, алаяқ әбжыланды

Жалп еткізді қаруын қайырмай сап.

Демек, фольклордағы бас кейіпкер – батырдың орнына Қарлығаш енгізілген. Авторлық шығарма үшін құрылымдық өзгеріс енгізу осы арада көрініс береді. Әйтсе де, бұл өзгеріс фольклорлық сана арқылы өрбітілген. Батырлық ертегілерде кейіпкердің айдаһарды өлтіруі тым ұзаққа созылмайды. Кейіпкер қылышын суырып, оны көлденеңінен ұстап, айдаһардың аузынан ішіне кіреді. Сөйтіп, айдаһар екі бөлініп түседі. Яғни айдаһардың батырмен күш-қайрат сынасуы көпке созылуы мүмкін емес. Ал, ақынның айтары – дүние текетірес, адамға дос ниеттегі Қарлығаш Самұрықтың балапандарын қорғағысы келеді. Зұлымдық символы – жылан мен адамға дос Қарлығаштың арасындағы соғысудың үш күнге созылуы – дүниедегі текетірес әп-сәтте шешілмейтін оңай нәрсе еместігін айту – автордың негізгі мақсаты болған. Бір кезде алып қара құс келеді, оның Самұрық екені белгілі. Ол алысқан екеуін көреді... көз түбінен; бірақ бұл кезде Қарлығаш өлімші халде:

Есем кетіп барады... амал қанша...

Сорым, сөніп барамын көп күдікпен¹, –

деп, ақыры, қыршын кетеді.

Яғни, «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» ертегісінің басты идеясы – Қарлығаштың ізгі ниеттегі символдық мәні сақталған да, қорытынды бөлімді автор өз ықтиярымен шешкен. Ертегіде “адамның қаны – тәтті” дегенді айтқысы келген масаның тілін жұлып алып, оны білгенін айта алмайтындай қылғаны үшін тарпа бас салған жыланнан өлмей қалған қарлығаш авторлық шығарманың идеясы үшін қорытынды бөлімдегі өзгерістің негізінде «өліп», фольклормен оппозициялық байланыс жасалған.

Осылайша бұл шығарманың идеясын ашу үшін фольклорлық санадағы қасиетті Самұрық пен адамға дос Қарлығаш образдарын енгізу арқылы күрделендірілген композиция жасалған. Бұл мақсатта фольклорлық сюжеттер мен құрылым аралас – генетикалық әрі оппозициялық байланыстарды қатар қолдану жолы таңдап алынғанын айғақтайды.

Жалпы, қазіргі қазақ поэзиясында шығармалардың құрылымын жасауда фольклормен байланыстың түр-түрі қолданылған. Дегенмен генетикалық және үндестік байланыстар кең пайдаланылған. Тосын шешім жасауда фольклормен оппозициялық байланысты қолдану ақындар тарапынан ұтымды тәсіл ретінде қолданылған.

Қорыта айтқанда, ақын өлеңдерінде фольклорлық эпостық композицияның тұтас қолданылмайтыны анықталды. Ақындар поэзиялық туындының авторлық идеясын ашуда фольклорлық композицияны бөлшекті күйде пайдалануы халықтың тарихи санасына әсер етуді көздеу мақсатынан туған тәсіл екені белгілі болды.

Авторлық шығармада ертегі композициясының қолданысы да фольклормен үндес шыққан. Фольклорлық ертегілердің композициясы да ақынның халыққа айтар ойын, шығарма идеясын ашуға қызмет еткен. Бұл тұрғыда авторлық өлеңдерде фольклорлық шығармалардағы композициялық құрылым мейлінше икемді қолданысқа түскен.

Метафора. Метафора тіл білімінде бір нәрсені екінші нәрсемен мағыналық ауыстыру арқылы жасалған көркемдік тәсіл деп аталғанымен, ол мифтік санадан пайда болған. Әлемдік мифологияда адам жаны өлмейді, ол ұшып, өзге әлемге кетеді деген түсінік болған. Ұшатын жанды нәрсе болғандықтан, ол көбіне құс немесе шыбын күйінде қабылданған. Содан қазақта “шыбын жан” деген сөз тіркесі қалды. Ежелгі дәуірде, әрине, жанды шыбын сияқты көргеннен оны метафора түрінде қабылдады деуге болмайды. Ал, бұл сөз тіркесі бүгінгі күнде де қолданыстан түскен жоқ, бірақ ол мифтік санадан бөлек қолданыста болғандықтан, ол метафораға айналады, соның өзінде ақындар шығармашылығында оның қолданылуы екі бағытта өрбіген. Мәселен, Ұлықбек Есдәулеттің:

Шыбын жан ұшып бодауға

Қаққанда көктің қақпасын¹, –

дегені мен Болат Шарахымбайдың “Шыбын жанды шырқыратып жаныштайды бір ызғар”² деуі шыбын жан тіркесінің алғашқы мәндегі қолданысын сақтаудан, жанды көзбен көріп, қолмен ұстауға болатын зат ұғымымен алмастыру арқылы жасалған. Ал, Асқар Егеубайдың “Аламан-аңызында”:

Шыбын жан ұшты айқайлап,

“Шыбын жан шырқап кетпеді”,

“Шыбын жан қайтсын шырқырап”³ –

ат бәйгесіне қатысқан баланы жамандыққа қия алмаған серік бейнесінде көрінеді. Мұндай бейнелі қолданыс Ұлықбек Есдәулеттің:

“Шыбын жан, енді өксіген,

Несіне ашты маған жер-көк сырын”¹, –

дегенінде де бар. Бұл екі туындыда шыбын жан адамның ең жақын досы ретінде образ дәрежесіне көтерілген. Түрік халықтарында Тәңір де, ислам дініндегі Алла да өзге діндермен салыстырғанда, мәселен, будда, Христос образы сияқты толық антропоморфты күйде қабылданбайды. Фольклорлық сана бойынша Құдайды ешкім көрген жоқ, оның қандай екенін пайымдауға пенденің санасы жетпейді. Тәңірді осылай қабылдаған соң Аллаға мойынсұнудың да икемді келген тұсы – осы ерекшелік. Бірақ, «Тәңірдің көзі оң болсын», «Құдайдың құлағына шалынбасын» деген сөздер Құдай аспаннан бәрін біліп тұрады деген қорқыныштан туған. Моңғолда Тәңірдің денесі мүйізделген бұлт және ондаған мың көзі бар деп қабылданған. Ендеше қазақтардағы “Тәңірдің оң көзі” тіркесінің қалуы оның образында белгілі дәрежеде антропоморфизация жасала бастағанының көрінісі. Дегенмен бүгінгі заман адамы мифтік санадан ажырағандықтан:

Көп керек пе қазаққа

Оң болса деп сұраймын

Тым болмаса, о жақта

Көзі саған құдайдың!²

О, Тәңірім,

Оң көзіңмен қарай гөр, – деп

Сыйынып сәбиі үшін құлайды Ана³, –

деген қолданысындағы “құдайдың оң көзі” – метафора.

Қазақ, жалпы әлемдік миф бойынша әлем үш – жоғары, жер үсті, жер асты әлемдерден тұрады деген түсініктің қалыптасқаны белгілі. Ал, оны көлбеу жазықта төрт бағытта тану дүниежүзі халықтарына ортақ емес (мәселен, Қытайда сегіз бағыт), бірақ қазақ-түрік халықтарына ортақ түсінік.

Содан “дүниенің төрт бұрышы “деген тұрақты тіркес те мифтік санаға тәуелді кезеңде пайда болды. Бүгінгі заман ақындарының шығармасында бұл тіркес те көркемдік сипат алып, метафораға айналған.

Дүниенің төрт бұрышын

Шарласам да –

Таба алман,

Сенсіз менің таңым қалай атады⁴, –

деген Маржан Ершуованың «Астананың ақ самалы» өлеңіндегі фольклорлық дүниенің төрт бұрышы туралы түсінікке сай бүкіл әлемді білдірудегі тәсіл. Әлемді көлденеңінен осындай үлкен кеңістікті берумен бірге оны өз айналасына жинақтауда да оны көркемдік тәсілге айналдырып

Төрт құбылаң тең болып,

Төңірегіңе ел қонып¹, –

деген күйде шыққан. Демек, дүниенің төрт бұрышы туралы түсініктен кейін төрт құбыла мәні пайда болған. Жан-жағы деген мағынаны білдіретін бұл тіркесті ақындар жиі қолданады. Мәселен,

“Төрт құбыласы тең қала”².

Дегенмен мұндай тіркес автор тарапынан жасалған шектеулі кеңістік емес. Ертегілерде «Бір бай болыпты, төрт құбыласы сай екен», – деп айту бар. Мұның өзі фольклорлық шығармадағы метафоралық қолданыс.

Дүниенің төрт бұрышы маңым боп,

Әрі қарай ой жетпейтін қарауға³, –

деген өлең жолдарында әлемдік кеңістік белгілі мөлшерге түсіп, шектелгенімен байланысты көруге болады.

Ұлықбек Есдәулет ақынға тән төл метафора тудырумен қатар негізін фольклордан алатын тұрақты тіркестерді де шеберлікпен метафораға айналдырған. Ол “Астана” өлеңінде:

Қыз ұзатып жатқандай

Қарлы боран сыңсуы, –

десе, “Жаназа” шығармасында “Тағдырдың қолы – Шығайбай”, “Зілсандықта”:

Әрбір адам – бір құлып,

Кілті жатқан аспанда...

Әрбір адам – бір жұмбақ,

Шыңырауда шешімі, –

деген метафоралар авторлық сипатта көрінгенімен, шындығында, бұлардың фольклорлық негізі бар. Боранның сыңсуы қазақ салтында орын алған ұзатылғалы тұрған қыздың әке-шеше, бауыр, туысқандарымен қоштасып, сыңсуымен, тағдыр – Шығайбай сараң байдың типімен мағыналық ауыстыруға түскен. Ал, соңғы мысал “Кісідегінің кілті–аспанда” деген мақалдың поэзиядағы қызмет аясы кеңейтіліп, метафораға айналған.

Көп-көгілдір дүниенің кіндігінде

Жанартаудың жүресің ағыны боп¹, –

дегендегі дүние кіндігі – метафора.

Астана, сен – жер кіндігісің²,

Жиырма бірінші ғасырда қазағымның,

Маңдайына қонған бақ, сен боласың³,

Ғайыптан жерге түсіп, орнай қалған,

Көктегі жеті жұмақтың біреуісің⁴, –

деген Иманғазы Нұрахметұлының «Арман тұғыры» атты өлеңіндегі фольклорлық түсініктер метафора қызметінде қолданылған.

Қорыта айтқанда, «Дүниенің төрт бұрышы», «Дүниенің кіндігі» деген түсініктер прозалық шығармаларға қарағанда поэзия үшін икемді болып шыққан. Дүниенің кіндігі деген түсініктің тууында екі сатылы таным орын алған. Бірінші – Зевстің құдайлардың құдайы дәрежесіне жетуінде тұтастану үдерісі жүрген себепті оның балалық шағы туралы мифтер пайда болды. Сонымен бірге архаикалық миф пайдаланып, тас фетиш деген сенімді сақтады. Сөйтіп, ежелгі гректер Дельфада Омфал тасын – Зевстің кіндігі түскен жер ретінде фетишке айналдырып, дүниенің кіндігі деген түсінік тудырады. Қазақ, жалпы, түрік фольклорында, құдай туралы мұндай тұтастану жүрген жоқ, архаикалық түсінік бойынша құдай – аспанда, сондықтан оның Зевс сияқты адамдар, жерге келіп-кетіп жүргені туралы айтылмайды. Тәңірдің де, Алланың да орны – көкте. Ендеше бұл тұрғыда, Зевстің кіндігі сияқты Құдайға табынатын жер бетіндегі қасиетті нәрсе тұрғысынан ұқсастық жоқ. Азия фольклорында үнділер мен сахаларда жер кіндігі деген түсінік бар. Сахаларда жер кіндігінен сегіз бұтақты, қабығы – күміс, шырыны – алтын, гүлдеп тұрған ағаш өседі деп айтылады. Бұл әлем ағашына сай келеді. Үнділерде жер кіндігі Агни құдай келетін діни ұғымдағы орын⁵, мұнда да сәйкестік көрінбейді. Қазақ фольклорында жер кіндігі туралы арнайы мифтік сюжет жоқ, бірақ Алдар көсеге байланысты мәтінде мұндай түсініктің болғанынан мәлімет сақталған. Ол мәтінде: «Алдар көсе Жиреншенің өзімен ақыл жағынан сынасуға келе жатқанын естіп, үйінен шығып, тауға барып, бір төбенің басында біресе бір жанына, біресе бір жанына, алды-артына сандалыпты да жүріпті. Сонда Жиренше шешен келе салып сұрапты Алдар көседен “Неғылып жүрсің?” – деп. Алдар көсе жауап беріпті: «Хан маған бір қиын істі орнына келтіруге тапсырды», – деп. «Жердің ортасының қайда екенін өлшеп тап», – деді», – деп айтылатын мәтін ежелгі дәуірде таудың әлем ағашының алломорфты бір түрі ретіндегі қызметінен пайда болуы мүмкін.

Ал, ақын жер кіндігі деген тіркесті қалаға, мәтін бойынша ол – Астана қаласы, бүкіл әлемдік аумақтағы ең үлкен қала екенін айту үшін қолданған. Ал, сахалардағы ағаштың жер кіндігінен өсіп тұрғанын ескерсек, қазақ фольклорында мұндай ерекшеліктің болған-болмағанын анықтау қиын. Қазақ фольклорында бұрын болып, бүгінгі күнге жетпеген болса, алып бәйтерек туралы түсініктің те деградацияға ұшырағаны деп, болжау жасауға болады.

Фольклорлық жоқтаудың көркемдік ерекшелігінде жоқтау айтушы жанына жақын адамы өлгенде, оны:

Кешегі жүрген арыстанды

Қай жақтан іздеп табайын...

Алдырдым халқым, қайтейін,

Алтын сапты найзамды¹,

немесе:

Кімнің көркі болады

Асқар тауы құласа

Кімдер ақын болмайды

Арыстаны сұласа²... –

деп, метафораны қолданады.

Осындай метафоралық қолданыстарға табиғат денелерін пайдалану: