Ұлыбритания әдебиеті

1910-1945 жылдар аралығында Ұлыбритания әдебиетінде орын алған елеулі өзгерістер Бірінші дүниежүзілік соғыспен және оның салдарымен байланысты болады. ХІХ ғасырдың аяғында әдебиетке қадам жасаған Бернард Шоу, Герберт Уэллс, Джон Голсуорси, Арнольд Беннет сынды жазушылармен қатар жаңа прозаик, ақындардың есімі жарыққа шығады. Олар­­дың ішінде Джеймс Джойс, Томас Стернз Элиот, Вирджиния Вулф, Дэвид Герберт Лоуренс сынды жазушы-модернистерді ерекше атап өтсе болады.

Бернард Шоу (1856-1950) – өзі өмір сүрген дәуірдегі театрдың қайта құрылуына үлкен үлес қосқан ХХ ғасырдағы ағылшын әлеуметтік драмасының негізін салушы. Б. Шоу үшін театр - дәуір мәселелерін талқыға салатын арена, ал актер - қоғамның жетілуіне өз үлесін қосып, шындықты қорықпай айта алатын адам. Драматург-новатор Шоу ағылшын театрында өзі «талқылау – пьесасы» деп атаған пьесаның жаңа түрі интеллектуалды драманы енгізді. Онда жетекші рөл шиеленіске емес, кейіпкерлердің арасында талқыға түсіп, оларды қатты толғандырған мәселелерге беріледі. «Актерлік театрды» жақтаушы Шоу үшін шеберлік пен актердің моральдық бейнесі өте маңызды болды. Өзінің басты құралы ретінде күлкіні таңдаған Бернард Шоу – сатира шебері.

Б. Шоу Ирландия астанасы Дублинде дүниеге келеді. Оның ата-анасы кедей дворяндық ортадан шыққан. Әкесінің жұмысы алға баспағандықтан, шешесі музыкадан дәріс беру арқы­лы отбасын асырайды. Шоу 1879-1883 жылдары «Жетілмеу», «Қисынсыз неке», «Әртістер­дің махаббаты», «Кэшель Байронның кәсібі» және «Жалғыз социалист» атты романдарын жазады. Шоу адам өміріндегі еңбектің орны туралы жазып, қанаушылықты айыптап, социализм мәселелеріне көңіл бөлсе де, оның жоғарыда аталған еңбектері ешқандай табыс әкелмейді.

Нағыз жаңашыл ретінде Шоу өзін драма саласында көрсете алған. «Ибсенизм квинтэссенциясы» (1891) атты еңбегі жазушының үндеухатына айналады. Шоу әйел теңдігі, отбасы тәрбиесі және қоғамдық құрылыстың жетілмеуі сияқты сол заманында орын алған түрлі мәселелерге аса назар аударады.

20-30 жылдары «Әулиеі Ионна» (1923), «Алма жегілген арба» (1929), «Ащы шындық» (1931) атты пьесалар жарыққа шығады. 1925 ж. Шоу әдебиет саласындағы Нобель сыйлы­ғы­ның лауреаты атанады. 1929 ж. «саяси экстраваганция» деген атқа ие болған «Алма жегілген арба» атты өткір саяси памфлеті жазылады. Мұнда ол өз елінде болып жатқан саяси жағдай­лар мен оның болашағы туралы сөз қозғап, буржуазиялық демократияны әшкере­лейді. Бұл пьесада Англияның экономикалық және саяси өміріне АҚШ-тың араласуы туралы сөз болады. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде фашизмге қарсы болған Б.Шоу ұлт­шыл­дық­пен күресуге шақырады. Жазушы Кеңес үкіметі жеңіске жеткеннен кейін Кеңес үкіметінің «әлемнің рухани орталығына» айналатынына сенген.

Герберт Уэллс (1866-1946) ғылым мен қоғамның болашақта дамуы туралы пікірлер көрініс тапқан әлеуметтік-философиялық фантастиканың шебері әрі фантаст-жазушы ретінде танымал болған. Ғылыми-техникалық прогрестің жолдары мен оның адамзат тағдырына әсе­рі жайлы мәселелер Уэллс шығарма­шылығының негізін құрайды. Уэллстың ойынша, техни­ка­лық жетістіктер адамдарды бақытты ете алмайды. Оның болашақ жайлы суреттерінде оптимизмнің белгісі болмады. Уэллстің шығармашылығы екі негізгі бағытта дамыды: ғылыми-техникалық романдары мен әлеуметтік-тұрмыстық романда­ры алма кезек келіп отырды. «Махаббат және мистер Льюишем» (1900), «Құдайлардың тағамы» (1904) мен «Кипс» (1904), артынша «Тоно-Бенге» (1909) және «Анна Вероника» (1909), «Мистер Поллидің тарихы» (1910), «Әйел алу» (1912), «Сэр Айзеке Харманның әйелі» (1914) атты роман­дары жазылды. Кейінгі жылдары «Ремпол аралындағы Мистер Блетсуорси» (1928) романынан соң «Блэптан келген Белпингтон» мен «Крокет ойыншысы» атты повестері (1936), «Сақтық қажет» (1941) атты романы дүниеге келеді.

Жаңа замандағы адамзат баласының әлі де болса кемелдіктен алыстығы жайлы ой Уэллстің басқа шығармаларында көрініс табады. Сондықтан көпте­ген ғылыми жаңалықтар сәтсіздікке ұшырайды («Құдайлардың тағамы»). Әйтсе де ХХ ғасырдаға ғылыми фантастикаға Уэллстің қосқан үлесі ұшан теңіз.

Джон Голсуорси (1867-1933) – реалистік өнердің нағыз жақтасы, «Форсайттар туралы сага» атты роман топтамасының авторы. Голсуорси үшін реализм түсінігі өзі өмір сүрген дәуірдің ерекшеліктерімен анықталатын кейіпкерлердің шынайы бейнесін жасаумен тығыз байланысты болады. Госуорсидің шығармашылығына әлеуметтік-психологиялық бақылау­дың маңыздылығы, күнделікті өмірдегі адамның бейнесіне терең бақылау жасау мен лиризм­ге толы сыншылдық тән.

Голсуорси заң қызметкерлерінің отбасында дүниеге келген. Оның анасы халықаралық төрешінің қызы болған. Сондықтан да ата-ана ұлдарының заңгер болуын армандаған.

Бірінші дүниежүзілік соғыс басталысымен жазушының шығармашылығына соғысқа қарсы бағытталған тақырыптар ене бастайды. Оның зардаптарынан адамдардың басына түскен қайғы-қасіреттері туралы жазылған шығармалардың мазмұны жазушының адамгер­шілік құндылықтары арқылы анықталады.

Голсуорсидің Форсайттар әулетінің ұрпақтары, олрадың 1886-1926 жылдар аралығын­да­ғы қырық жылғы тарихы мен олардың өмірі, әдет-ғұрпы мен адамгершілік қағидалары туралы жазылған «Форсайттар туралы сага» деп аталатын романы жазушының ең жоғарғы шы­ғар­машылық жетістігі болып табылады. Романда англо-прустық соғыс, Виктория хан­шайымының өлімі, бірінші дүниежүзілік соғыс, 1926 ж. көтеріліс сынды сол дәуірдегі маңыз­ды оқиғалар көрініс тапқан. Форсайттық топтама екі трилогиядан құралған. «Форсайттар туралы сага» атты алғашқы трилогиясы «Меншік иесі» (1906), «Ілгекте» (1920), «Жалға беріледі» (1921) атты романдар мен «Форсайттың соңғы жазы» (1918) және «Серпіліс» (1920) атты интерлюдиядан тұрса, «Осы күнгі комедия» атты екінші трилогиясы «Ақ маймыл» (1924), «Күміс қасық» (1926), «Аққулар әні» (1928) романдары мен «Идиллия» (1927), «Кездесулер» (1927) атты екі интерлюдияны қамтиды.

1932 жылдың қараша айында Голсуорсиге Нобель сыйлығының берілгені туралы хабар келеді. Сол уақытта жазушы қатты сырқаттанып, ауыр халде болатын. Жазушы дәстүр бойынша сыйлықты тапсыру салтанатында айтатын сөзін дайындай бастайды, бірақ желтоқсанға белгіленген салтанатты рәсімге қатыса алмайды.

Джеймс Джойс⁴⁶ (1882-1941) – модернизмнің атасы, модернизм энциклопе­дия­сы деп танылып, жазушыға әлемдік даңқ алып келген «Улисс» романының авторы. ХХ ғасырда Дж. Джойс өзінің «Улисс» атты шығармасында өзі шығарған көркем бейнелеудің жаңа прин­цип­терін пайдалана отырып, тұрмыс­тың әмбебаптылығын және адам мен әлемнің үлгісін жаса­ды. Джойс өзінің тәжірбиесінде адамның соқыр сезіміне терең үңіле отырып, «ойлау ағымының» көмегіне жүгінеді. Ол дәстүрлі классикалық роман құрылымынан бас тартып, жаңаша мазмұндау тәсілін құрады. Экспозиция мен бірізді дамитын сюжет, портрет пен суреттеуден Джойс бас тартады. Ол өзінің мақсаты ретінде тұрмыстың негізгі заңдарын жан-жақты суреттеп, адамның табиғатына тән инстинкт, құмарлық және ниет сияқты қасиеттерін толық көрсетеді. «Улисс» романында кеңістік – Дублин, ал уақыт ұзақтығы – таңертеңгі сегізден түңгі үшке дейінгі аралық. Роман «Телемахида», «Уллистің саяхаты», «Қайта оралу» атты үш бөлікке бөлінетін 18 эпизодтан тұрады. Джойс роман­ның қолжазбасында әрбір эпизодқа атау берген.

Джойс Ирландия астанасы Дублинде дүниеге келген. Мұнда оның балалық және жастық шағы өтеді. Осы кезде Ирландия өзінің тәуелсіздігі үшін Англиямен күрес жүргізеді. Джойс Ибсен мен Гауптман драматургиясына, Метерлинктің театрына, Вер­лен­нің поэзиясы­на асқан қызығушылық танытады.

Джойс әр түрлі жанрдағы шығармаларды дүниеге әкелген. Ол өлеңдер («Камералық әуен», 1907; «Әзіл үшін берілген пенни», 1939), әңгімелер («Дублиндіктер», 1914), романдар («Жас кездегі суретшінің портреті» 1916; «Улисс» 1922) мен пьесалар («Ас беру» 1939, «Қуғындалушылар» 1918) жазған. Джойс ХХ ғ. алғашқы онжылдығында жазған мақалала­рын­да театр мен драматургия, өнер мен өмірдің арақатынасы және «әдебиет» пен «өнер» ұғымдары жайлы жазады. Бұл мақалалардан («Ибсеннің жаңа драмасы» 1901, «Жиын күні» 1901, «Каталина» 1903, «Оскар Уайлд: Саломей ақыны» 1909) жазушының өмірлік ұстанымы мен эстетикалық көзқарастары туралы білуге болады.

Джойс роман құрылымының дәстүрлі түсінігінен бас тартып, ХХ ғасырдағы әдебиет тарихында әрқашан баяндаудың жаңа түрін іздеуші жазушы ретінде қалады.

Вирджиния Вулф (1882-1941) – импрессионизм бағытындағы проза жанрының асқан шебері, дарынды әдеби сыншы әрі ағылшын модернизмінің теоретигі. Өте батыл тәжірибелі жазушы Вирджиния әдебиеттегі роман жанры­ның жаңаруы мен дамуына өз үлесін қосқан. Вулф жеке тұлғаның ішкі сезімін сомдау, өмірлік көзқарасының өзгеруін сипаттау сияқты шындықты жеткізудің жаңа түрін өз романдарында шебер қолдана білген. Неміс философы әрі мәдениеттанушысы Э. Ауэрбах Вулфтың ақиқаттың шыңына жету және оны халыққа көрсете алу шеберлігіне байланысты жазушыны әлемге әйгілі Данте, Шекспир, Гете, Флобер және Пруст есімдерімен қатар атайды. Ол модернизм­нің эстетикалық принциптерін қалып­тас­тыра отырып, оларды өз шығармашы­лы­ғы­­ның айнымас бөлігі ете білген. Вулф әдебиетке Бірінші дүниежүзілік соғыстың қарсаңында келген ақын-жазушылардың қатарына жатады. Ол көркем шығармашылық ізденістері жағынан Джойс, Элиот пен Лоуренске жақын келеді. Вулф өз еңбектеріне психологизм мен «сана ағымдарына» жүгініп, әлем мен адамның үлгісін жасауға ұмтылады. Оның ерекше таланты ретінде тұрмыс-тіршіліктің, өмірдің жалт өте шыққан, қас қағым сәттік құбылыстарынан бас құрап, олардың әрқайсысынан «мәңгілік» сарын тауып, жеке құбылыстарды біріктіре алуын айтуға болады.

Вулф Лондондағы әйгілі әдебиеттанушы Лесли Стивеннің отбасында дүниеге келген. Әкесі – орнықты, жеке көзқарастағы, өте ақылды адам, оған қоса сол кездегі «18 ғасырдағы ағылшындықтардың ойлау тарихы» және атақты «ұлттық өмірбаяндар сөздігі» атты кітаптардың авторы. Вулфтің өмірінде оның суретші апасы Ванесса үлкен маңыздылыққа ие болды.

Вулфтың алғашқы басылымдары ХХ ғасырдың басында жарық көреді. Мысал ретінде 1904 жылы «Гардиан» газетінде пайда болған рецензияларын айтсақ болады. Келесі жылы оның әдеби сындары «Таймс» газетінің әдеби бөлімінде шыға бастайды. Ол 30 жылдан астам уақыт бойы бұл газеттің рецензенті ретінде қызымет етіп, көптеген жаңадан шыққан әдеби шығарма­ларға сын жазады. Сонымен қатар Вулф отбасындағы әйел мәселесіне де үлкен ден қойды. Әйел теңдігі оның көптеген мақалаларында, эсселері мен әңгімелерінде көрініс тапқан.

Жалпы Вулфтің шығармашылығы жаңа замандағы психология­лық прозаны байыта түсіп, оған жаңа дем берді. Оның шығармашылық мұрасы ХХ ғ. ағылшын әдебиетінің ажы­ра­мас бөлігіне айналды.

Дэвид Герберт Лоуренс (1885-1930) – жазушы, ақын, новеллист – ХХ ғ. ағылшын әде­бие­тінің ірі тұлғасы. Лоуренс Ноттингем маңындағы таукеншілер ауылы Иствудта шахтер отбасында дүниеге келген.

Лоуренске үлкен жетістік әкеліп, оның даңқын асқақтатқан «Ұлдары мен ашыналары» атты романы 1913 ж. басылып шығады. Кейін «Кемпірқосақ» (1915), «Ғашық әйелдер» (1920), «Жоғалған қыз» (1920), «Арона сырнайы» (1922), «Кенгуру» (1923), «Чаттерли ха­ным­­ның ашынасы» (1928) атты шығармалары пайда болады. Романдармен қатар оның әңгімелері мен повестері («Хризантемалар иісі», «Прусс офицері», «Англиям, менің Англиям»), өлеңдер жинағы («Махаббат жырлары», «Жаңа өлеңдер», «Құстар, аңдар және гүлдер», «Италия кештері») мен очерктері («Италиядағы ымырт»), «Американың класси­калық әдебиеті туралы очерктер» атты кітабы мен «Психоанализ және санадан тыс нәрсе» атты еңбегі жарыққа шыққан.

Лоуренстің соңғы шығармаларының біріне «Чаттерли ханымның ашынасы» атты романы жатады. Автор мұнда «жаңа діннің» қолдаушысы ретінде суреттеледі. Жазушының шығармашылық жолын тәмамдаушы бұл роман оның кейінгі және алдыңғы романдарының синтезі болып табылады. Автордың түпкі ойы бойынша «Чаттерли ханымның ашынасы» атты романы көптен күткен махаббаттың адам сезімдерінің ең ұлысы ретінде әлемде үстем­дік құруы тиіс болатын. Жазушының бұл романының басылы­мына рұқсат берілмеді. Тек 60 жылдары «Пингвин» баспасы Лоуренстің бұл кітабын арзан бағада басқандығынан, оларды порнографиялық кітапты басып шығарды деп айыпталып, сотқа тартылған. Бірақ қазылар алқасы бұл айыпты жоққа шығарып, кейін «Чаттерли ханымның ашынасы» кітабы халық арасында кең тарайды. Енді «Пингвин» баспасынан шығатын Лоуренс кітаптарының сыртында жазушының өзі, яғни алаулаған оттың үстінде қанатын кең жайған феникс құсы бейнеленеді. Аңыз бойынша, феникс күлден қайта пайда болған деседі. Бұл автордың өртеніп, қайта тірілгендігінің белгісі болса керек. Бұл таңба Лоуренс шығармашы­лығының символына айналып үлгерді.

Томас Стернз Элиот (1888 -1965) модернисттік поэзияның шебері ретінде танылған. Ол тек ақын ретінде ғана емес, сонымен қатар драматург, әдеби сыншы, мәдениет тарих­шысы ретінде де танымал. Элиот ХХ ғ. қайғылы қасіретке толы жағдайдың өзінде адам­гер­шілік құндылықтарды уағыздап, соғысты басынан кешірген адамның ішкі сезімін қағаз бетіне түсіріп, «құдайсыз» әлемге аяқ басқан адамның мұң-мұқтажын, қайғы-қасіретін жеткі­зе білген. Элиот шығармашылығында қозғалған өзекті мәселелер ретінде тіршілік қасіреті мен рухани азғындалуды айтсақ болады. Бұлар адамгершілікке қарсы өркениеттің салда­рынан болады. Оның поэзиясындағы негізгі образдар – «құнарсыз жер» мен «жүрексіз» адам.

Элиот АҚШ-та, Сент-Луис қаласында ауқатты отбасында дүниеге келген. Ол кішкентай кезінен бастап қатаң пуритандық тәрбие алып өседі. Гарворд университетінде әдебиетті, тарих пен философияны оқиды. 1914 ж. Еуропаға қоныс аударады. Элиот Лондонда тоқтап, мәңгі Англияда қалады.

Ұлыбритания өмірінде және ағылшын әдебиетінің дамуында ерекше тарихи кезең болған Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Британия империясы саяси жүйе ретінде өмір сүруін тоқтатады. Үндістан (1947), Бирма және Цейлон (1948) өз тәуелсіздіктеріне қол жеткізеді. Мысырға билік жүргізу әрекеті де сәтсіз аяқаталып, 1956 жылы Суэц каналынан да айырылады. 1960 жылдың өзінде-ақ он жеті африкалық мемлекет өз тәуелсіздігін алады.

Соғыстан кейін елде көптеген демократиялық өзгерістер орын алады. 50-60 жылдардағы әлеуметтік реформалар лейбористтер мен консерваторлар тарапы­нан да қолдау табады. Елде орын алған жағдайлар әдебиетке де өз әсерін тигізбей қоймады. Дэсмонд Стюарттың («Шөпте жатқан қабылан», 1953; «Жарамсыз ағылшын­дық» 1955; «Рөлдердің ауысуы» три­ло­гиясы, 1965-1968), Базил Дейвидсонның («Өзен табалдырығы», 1957); Джмейс Олдриттің («Шөл даланың батырлары», 1954) жаңа романдары дүниеге келеді. Онда отар елдерде орын алған оқиғалар суреттеледі. Шығарамларда шынайы атаулармен қатар Африка мен Шығыс Араб елдерін білдіретін Бахрас, Дельмин, Мидня сияқты ойдан құрастырылған геогра­фия­лық атаулар да кездеседі. Латын Америкасы, Үндіқытай, Африка және Араб елдерінде орын алған отаршылдыққа қарсы күрестер бейнеленеді.

Жазушылар елде және әлемде болып жатқан оқиғалар туралы түрлі пікірде болады. Грэм Гриннің романдарында жаңа заманның өзекті мәселелері сөз болса, Уильям Голдинг, Аэрис Мердок, Мюриель Спарктың шығармаларында экзистенциалисттік ойлар келтіріледі.

Соғыстан кейінгі жылдары Джон Пристлидің (1894-1984) «Мейірім­ді жолдастар» (1929) романы және «Қауіпті бетбұрыс» (1932) атты пьесасы үлкен жетістікке ие болады. Пристли­дің Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде жазған («Сенбі күнгі жарық», «Гретлидегі қараңғы­лық») романдары мен радиохабарла­рында ағылшындықтарды фашизмге қарсы күреске ш­ақы­­рады. Пристли өзінің «Ресейге саяхат» (1946) атты еңбегінде Кеңес Үкіметінің фашизмді жеңуге қосқан үлесі туралы айтады.

Пристли соғыс жылдарында өзінің радикалды демократиялық көзқараста­ры­нан бас тартқанымен, оның 60-70 жылдардағы шығармашылығында шынайы реализм принциптері үстемдікке ие бола бастайды.

Джордан Оруэллдің (1803-1950) соғыстан кейін жарық көрген «Мал қора» (1949) атты роман­да­рынан автордың сатиралық шеберлілігі айқын көрінеді

Энтони Берджесс (1917-1993) Оруэллдің дәстүрін жалғастырушы болып табылады. Бұл жазушыларды тоталитаризмді әшкерелеу мен болашақтағы «Жаңа тіл» мәселесі жақындата түседі. Берджесс тек жазушы ретінде ғана емес, сонымен қатар музыкант, сценарист, лин­гвист әрі аудармашы ретінде танымал болған. Оның романдарының модификациялық жанр­лары көп түрлі («Әсерлі отбасы» болашақ жайлы фантастикалық романы, 1962; «Наполеон симфония­сы» атты тарихи романы, 1974; «MF» құрылымдық романы, 1971 және т.б.). Берд­жесс шығармаларында зұлымдық пен жамандық адам мен әлемнің «бөлінбес бөлшегі» ре­тінде қарастырылады.

ХХ ғасырдағы Ұлыбритания әдебиетінің дамуына Ивлин Во (1903-1966), Джон Осборн (1929-1994), Кингсли Эмис (1922 жылы туылған), Джон Уэйн (1925-1994), Джон Брейн (1922-1986), Сид Чаплин (1906-1986) сынды жазушылар өз үлестерін қосады. ХХ ғасырдағы ағылшын әдебиетінің ұлттық дәстүрлерінде эпостық топтамалар пайда болады. Оған мысал ретінде Чарл Сноудың (1905-1980) «Бейтаныс және ағайындылар», Джек Линдсейдің (1900-1990) «Британ жолы», нтони Поуэлдің (1905 жылы туылған) «Заман әуені» атты эпостық топтамаларын келтіруге болады.

ХХ ғасырдың соңғы ширегінде ағылшын әдебиетінде постмодернизм ағымы пайда бола бастайды. Бұл ағымның пайда боуы туралы зерттеушілер түрлі көзқараста. Постмодернизм «дәуірдің рухын» көрсететін әдеби бағыт ретінде ХХ ғасырдың соңына қарай Питер Акрой (1949) Джулиан Барис (1946), Дэвид Лодж (1935), Анджела Картер (1940-1992), Антоний Байет, Грэм Свифт, Мартин Эмис сынды жазушылардың шығармаларында көрініс табады.

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. Дүниежүзілік соғыстардың Ұлыбритания әдебиетіне әсері.

2. ХІХ ғасырдың аяғында әдебиетке қадам жасаған ақын-жазушылар.

3. Гернард Шоудың шығармашылығы.

4. Джеймс Джойстың «Улисс» атты шығармасы.

5. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Ұлыбритания әдебиеті.

Германия әдебиеті

ХІХ ғасырдың соңына қарай неміс жазушылары өздерінің еуропалық көршілеріне қарағанда әлде қайда артта қалған болатын. Біріншіден, онда Э.Золя мен Т.Гардиға тең келетін талантты суретшілер болмады. Екіншіден, сол кездегі неміс жазушылары кішігірім бір аймаққа тән мәселелерді шешумен ғана шектеледі. Туған елдің әдебиеті деп аталатын ұғым жазушылардың тек өздері туып-өскен жердің күнделікті тіршілігін суреттеуімен байла­нысты. Бұл әдебиеттің негізгі мақсаты қарапайым шаруа мен жұмысшыны капиталистік қоғамның қысымынан қорғау болып табылады.

«Туған елдің әдебиеті» деген ұғым «Туған ел» журналының редакторлары Фридрих Линхард пен Адольф Бартельсонның мақаласында алғаш рет қолданылады. Олар өздерінің мақалаларында жазушыларды үлкен қалалардан кетіп, ауылды жерлерге баруға шақырады. Беллетрист Людвич Гангховер мен Родольф Герцог өз шығармаларында оқырмандарға нағыз ауыл өмірінің тыныс-тіршілігін баяндап береді. Осы бағыттың жақтаушысы Густав Френсен өзінің 1901 жылғы «Иерн Ульф» атты романы арқылы елеулі жетістікке жетеді. Бұл романда қалаға келген шаруа отбасынан шыққан жасөспірімнің басынан өткен шытырман оқиғалары әңгіме болады.

Клара Фибихтың «Өз анамның ұлы» (1906) атты романында Рейн облысындағы ауыл­дық өмір мен ондағы әдет-ғұрыптар суреттелген. Людвиг Томның «Андрес Фест» (1905), «Бой­­дақ» (1911), «Дөрекі» (1922) атты романдарында баварлық шаруалардың ұжымдық портреті шебер суреттел­ген. Онда жазушы кейіпкерлердің қайраттылығы мен қыңырлығын, дүниеқо­ңыз­дығы мен байлыққа деген құштарлығын көрсеткен. Аталған авторлардың ешқайсысы күнделікті тіршілікті суреттеуден асып шыға алмады. Олар жеке тұлғаның қасиеттері мен даралығын ескерместен ұлттық батырдың бейнесін құруға ұмтылады. Әлеуметтік-философиялық тұрғыда ойлануға олардың батылдары жетпеді.

Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін соғыс экспрессионизм бағыты белең ала бастайды. Экспрессионистердің негізгі эстетикалық ұстанымы шындыққа еліктемей, оған деген ашуды білдіру болды. Әдебиет саласында эксперссионизм лирикалық кейіпкердің күйзеліс кезіндегі көңіл-күйін жеткізуге тырысқан ақындар тарапынан қолдау көреді. Экспрессионизмге жақын драматургтер мен суретшілер өнерде де, өмірде де бүлік шығаруға жандары құмар болған. Олардың шығармаларында буржуазиялық шындық карикатурамен беріліп, олар өздерінің ойын жанжалға толы тәсілдермен жеткізудің жолдарын іздеді.

Әдебиет саласына соғыс пен төңкерісті бастарынан кешірген Эрих Мария Ремарк, Людвиг Ренн, Бертольд Брехт, Бернгард Келлерман, Арнольд Цвейк сынды ақын-жазушылар келе бастайды. Әдеби бағыттар мен жанрларда да біршама өзгерістер байқалады. Соғыстан кейінгі жылдары жазушылар өздерінің бастарынан кешкен оқиғаларды дәл әрі анық сурет­тейді. Реалисттік роман жанрлардың арасында айтарлықтай басымдылыққа ие болады.

Леонгард Франк (1882-1961) - соғысқа қарсы тұрып, экспрессионизмге жақын болған прозаиктардың бірі. Ол Швейцарияға жер аударып, онда өзінің «Адам мейірімді» атты әңгімелер топтамасын жариялаған. Онда Франк өзінің замандастары мен жерлестерін соғыс­ты тоқтатып, қаруларын адамзатты құртуды көздеп отырған саяси жүйеге қарсы бағыттауға шақырған. Ол сөзге шебер дарынды жазушы болған. Франк шынайы өмірде орын алған қарапайым оқиғаларды баяндайды. Оның «Әке» атты романындағы бас кейіпкер кафеде жұмыс істеп, көпшіліктің тарапынан көрсетілген қысымға шыдап бағады. Ол өзінің ұлын уневерситтетке оқуға жіберіп, оның нағыз адам болып шығуын армандап, тек ұлы үшін өмір сүреді. Оның ұлы соғыс алаңында қайтыс болады. Кеше ғана үндемей жүрген кафе ­қызметкері енді халықты соғысты бастаған үкіметті жоюға шақырады. Мыңдаған жетімдер мен жесірлер, барлық адамзат бейбітшілікті армандайды.

Экспрессионист-ақындар оқырмандардың жүрегіне үміт отын ұялатып, оларға әсер етуді маңызды орынға қояды.

Готфрид Бенн (1886-1956) - ұлы неміс ақындарының бірі, экспрессионизм өкілі, шір­кеу діндарының баласы. Бенн Марбургте германистиканы, Берлинде медицинаны оқып, кәсі­би психиатр, венеролог болған. Оның алғашқы өлеңдер жинағы «Мүрдехана» (1912) аталып, онда адамдардың өліктері суреттеледі. Беннің өлеңдерінде («Аңырап жатқан қатындардың палатасы», «Тән», «Доктор») адамның өлімнен кейінгі тіршілігі сипатталады.

Г. Беннің дүниетанымының қалыптасуына атақты әйел ақын, прозаик Эльза Ласкер-Шюллер (1869-1945) айтарлықтай әсер етеді. Ол соғыс жылдары дәрігер ретінде қызмет атқарып, поэтикалық сұмдықтардың шындыққа айналғанына куә болады. Г. Бенн өмірінің соңына қарай танымал болып, оның шығармалары ел арасында кеңінен таралады.

Генрих Манн (1871-1950) Любеке қаласында дүниеге келген. Манн әулеті астық сатумен айналысқан. Анасы Бразилиядан шыққан талантты музыкант болған. Генрихтің 20 жасында әкесі қайтыс болады да, оның отбасы Любекеден көшіп кетеді.

Сатириктің шығармашылық шыңы ретінде оның «Адал бағынушы» (1914) атты роман-памфлетін атауға болады. Онда Германияның шынайы саяси өмірі суреттелген. Соғыс жылдарында бұл шығарманың басылымға шығуына рұқсат берілмейді. Романның бас кейіпкері Дидерих Геслингтің кемшілігі психология­лық емес, әлеуметтік сипатта болады. Ол бала кезінен бастап билік құмар болып өседі де, әкесінің кәсіпорынын мұра етіп алғаннан кейін бүкіл қаланы өзіне бағындыруға тырысады. Неміс тіліндегі фашизмге қарсы жазылған алғашқы романы саналады.

1930 жылы Германияның өнер академиясына президент болып тағайын­далған Генрих үш жылдан кейін туған жерінен кетуге мәжбүр болады. Ол әуелі Прагадан, кейін Парижден пана іздейді. Жазушы қуғында жүріп өзінің «ІY Генрих патшаның жас кезі» (1935) және «ІY Генрих патшаның кемелденген кезі» (1968) атты тамаша туындыларын дүниеге әкеледі.

1940 жылы жазушы отбасымен бірге Марсельден Нью-Йоркқа атанады. Басынан көп қиыншылықтарды өткізіп, көп ұзамай Лос-Анджелеске де жетеді. Жазушы қуғында жүріп «Ғасыр шолуы» (1944) атты естелік кітабын жазады.

Генрих соғыс аяқталғаннан кейін Америкадан Германияның шығысына кетпекші болады. Алайда жазушы 12 наурызда өз Отанын қайта көре алмай көз жұмады.

Томас Манн (1875-1955) «Будденброк» романының авторы ретінде неміс әдебиетінің классигі атанған. Бастапқыда автобиографиялық новелла жазбақшы болғанымен, атақты отбасылық хрониканы дүниеге әкеледі. Шығармадағы оқиғалар 1835 жылдан жазушының дүниеге келген кезіне дейінгі бірнеше онжылдықты қамтиды. Онда 1948 жылғы төңкеріс сияқты тарихи, саяси оқиғалар баяндалады. Томас бюргерлер әулетінің төрт ұрпағының тарихын қайта жаңғыртады. Бұл әулет түрлі қиындықтарды басынан кешіріп, соңында тарих бетінен жоғалып кетеді. Жазушы Будденброк әулетінің құруына әсер еткен себептердің бірі ретінде жаңа пайда болған буржуазиялық тапты көрсетеді.

Прозаиктің шығармашылығында ерекше орын алатын «Фьоренца» драма­лық шығар­масы 1905 жылы жарыққа шығады. 1912 жылы Томас Манн әйелі емделіп жатқан Давос шипа­жайына барады. Ол жерде дәрігерлер жазушының өкпе ауруына шалдыққанын анық­тай­ды. Жазушы дәрігерлердің көмегімен ауруынан айығып кетеді. Осыдан кейін Томас Ман­ның «Сиқырлы тау» атты романы дүниеге келеді. Оқиға Давос шипажайныда орын алады. Романның кейіпкерлері - жазылмайтын ауруға шалдыққан әр түрлі елдің өкілдері. Бұл роман Томас Маннға әлемдік даңқ әкеледі. Осы шығармасы үшін оған 1929 жылы Нобель сыйлығы беріледі.

Билік басына ұлтшылдар келгеннен кейін Томас Манн Германиядан кетуге мәжбүр бо­ла­ды. Алғашқы бес жыл Швицарияда тұрып, кейін 1938 жылы АҚШ-қа қоныс аударады. Бұл жерде оның шығармалары оқырмандардың үлкен қызығушылығын тудырады. Томас 1926-1943 жылдары шетелде жүріп «Иосиф және оның бауырлары» атты тетралогиясын аяқтайды.

Томас Манн өзінің шығармашылығында Гетенің дәстүрін сақтауға тырысады. Бұл «Веймардағы Лотто» (1939), «Вертьера», «Дәрігер Фаустос» (1947) сияқты шығармаларында айқын көрініс тапқан.

Герман Гессе (1877-1962) - белгілі неміс ақыны, прозаик. Ол өмірінің көп бөлігін Швей­­­царияда өткізген. 1923 жылы осы елдің азаматтығын алып, ұлтшылдардың қуғын-сүр­гі­нінен құтылып, Германияда болып жатқан саяси-әлеуметтік өзгерістерді бақылап отыруға мүмкіндік алады. Гессенің «Дөңелектің астында» (1906) атты ең алғашқы шығармасы ел ара­сында танымал болады.

Герман Гессенің шығармашылығында біршама қарама-қайшылықтарды байқауға бола­ды. Ол кейде өзі жоққа шығарған нәрсесін дәріптеп көрсетеді. Германиядағы өмір өте қызықты әрі тыныш болып көрінеді. Оның кейіпкерлері орта ғасырдың сәулет құрылыстары сол қалпында сақталған Германиянының қалаларын аралайп, ғажайып өмір сүреді.

Бірінші дүниежүзілік соғыс Гессенің дүниетанымына айтарлықтай әсер етіп, өзінің мақалаларында барлық жазушыларды соғысқа қарсы күресуге шақырады. Екінші дүние­жүзілік соғыс басталған сәтте Гессе бұрынғы мақалалары жазылған «Соғыс және Бейбіт­шілік» (1940) атты жинағын шығарады. Бірақ оның көркем шығармаларында саяси мәселе­лер қозғалмайды. Гессенің 1919 жылы жазылған «Клейн мен Вагнер», «Клинг Зораның соңғы жазы» (1920), әсіресе 1927 ж. жазылған «Дала қасқыры» романы үлкен жетістікке ие болады. Шығарманың кейіпкері Дала қасқыры деп атанып кеткен Гарри Галлер өзі майданда болмаса да, батыл түрде соғысқа қарсы шығып, соғыс жылдары сынақтан өте алмаған дәс­түрлі адамгершілік құндылықтарын жоққа шығарады. Гессе Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін «Дала қасқыры» төніп келе жатқан фашизмді ескерту үшін жазылғанын айтады. Бірақ өз уақытында оны түсінгендердің саны аз болатын. Швейцария республи­касының азаматы, неміс ақыны Гессе өзінің соңғы жылдары жазылған шығармаларында адамның рухани құн­ды­лықтарын жоғары бағалап, төніп келе жатқан әлемдік апат туралы болжаулар жасайды.

Бертольт Брехт (1898-1956) - немістің атақты драматургы, драма теоретигі, режиссер, прозаик әрі ақын. Мюнхен университетінде білім алып, әдебиет пен философияны, кейін медицинаны оқыған. 1918 жылы майданға аттанып, Аугсбергтегі госпитальде санитар болған. 1924 жылы Брехт Берлинге келіп, онда неміс театрында драматург қызметіне орналасады. 18 ғасырдың ағылшын драматургы Джон Гэйдің «Бейшаралар операсы» атты шығармасының желісінде жазылған Брехтің «Үш тиындық операсы» (1928) үлкен жетістікке ие болады. Б. Брехт 20 жылдардың ортасынан бастап өмірінің соңғы жылдарына дейін «эпостық театр» теориясымен айналысып, «Опера жайлы» (1930), «Тәжірибелік театр жайлы» (1939), «Театрға арналған шағын органон» (1949), «Театрдағы деалектика» (1953) атты мақалалары мен трактаттарында театр мәселелерін сөзге тиек етеді.

Фашисттер Польшаға басып керген сәтте Б. Брехт Отыз жылдық соғыстың тарихы жазылған «Кураж апай мен оның балалары» (1939) атты драмасын аяқтап қалған еді. Кураж апай соғыста балаларын жоғалтса да, бұл соғыстың сырын түсінбейді. Оқырмандар мен көрермендер ұлдарынан айырылған осы ананың өмірінен сабақ алады.

Брехтің «Галилейдің өмірі» атты драмасы үлкен жетістікке ие болып, екі рет басылып шығады. Бұл пьесаның бас кейіпкері ұлы ғалым Галилео Галилей мен оның шәкірті Андре Сартидің арасында айтыс жүреді. Шығармада ғалымдар өздернің жаңалықтары мен ғылымдағы ашылулары үшін жауапты екені айтылады. Брехтің туындысы әлі күнге дейін адамзат баласына ескерту ретінде өз маңыздылығын жоғалтпады.

Эрих Мария Ремарк (1898-1970) он жеті жасында гимназияны бітіре салысымен, май­данға аттанып, бес рет жарақаттанады. Соғыстан кейін провинцияларда мұғалімдік қызмет атқа­рып жүріп, кейін Берлинге қоныс аударады. Ремарк соғыстан оралған соң өзінің «Өзге­ріссіз Батыс майданында» (1929) атты тамаша романын жазып шығады. Бұл шығармада автор тек оқиғаның куәгері ретінде емес, соғыстың құрбаны ретінде танылады. Ремарк «Қай­та оралу» (1931) атты романында да соғысқа қатысқан сарбаздардың бейбіт өмірге қайта ора­луы жайлы жазады. Ол дене жарақатын алған немесе рухани азған жандардың соғыс туралы естеліктері мен достарының мәйіттерінен өмір бойы айырыла алмайтындығын айтады.

1932 жылы Ремарк Швейцарияда тұрып, ем алады. Осы кезде оның кітаптары ұлтшылдардың бұйрығымен көпшілік алдында өртенеді. Ол Швейцариядан Францияға, кейін 1939 жылы Америкаға қоныс аударады. Ремарк «Үш жолдас» (1938) атты шығармасында «фашизм», «ұлтшыл» деген сөздерді қолданбаса да, өз замандастарының алдағы қиындық­та­рын айтады. Ремарктың көптеген шығармаларында махаббат ұшқыны баяу пайда болып, кейіпкер бір сәтте махаббаттың өмірдегі ең құнды нәрсе екенін түсінеді.

Ұлтшылдық жойылғаннан кейін Иоганнес Р. Бехер, Бертольт Брехт, Эрих Вайнерт, Анна Зегерс, Арнольд Цвейг, Леонгард Франк сынды көптеген қуғын-сүргінге ұшыраған фашизмге қарсы жазушылар өз Отандарына қайта оралады. Бехердің басшылығымен 1945 жылы маусымда Германияны қайта жаңарту үшін Культурбунд - мәдениет қызметкерлерінің одағы құрылады. Культурбунд ұлттың рухани дамуы үшін күрескен барлық өнер қайраткерлерінің басын қосады. Одақта қуғын-сүргінге ұшыраған неміс жазушыларының еңбектері шығарылатын «Ауфбау» басылымы пайда болады.

XX ғасырдың ортасына қарай неміс әдебиетінде жазушылардың жаңа толқыны пайда болды. Германияның халқы сияқты неміс әдебиеті де екіге бөлінеді. Шығыс Германияның жазушылары жаңа заман адамдарын қайта тәрбиелеуді басты орынға қойып, өз шығар­маларында әдетте ұлтшылдықтан бас тартуға шақырады. Мұндай шығармаларға Д. Нолльдің «Вернер Хольттың басынан кешкендері», М.В. Шульцтың «Біз желге қарсы қойылған тозаң емеспіз» атты романдарын жатқызуға болады.

Батыс Германия жазушылары әрбір немістің болған оқиғаларға жауапты екеніне басты назар аударады. Олардың шығармаларында кейіпкерлер өздерінің кінәлары мен қателіктерін түсінеді. Вольфганг Кеппен «Шөптегі кептерлер», «Жылыжай», «Римдегі өлім» атты романдарында, Ганс Эрин Носсак «Д`Артездің ісі» атты шығармасында, Мартин Вальзер «Емен мен қоян» және «Қара аққу» пьесаларында ұлтшылдық саясатына әрбір немістің жауапты екенін дәлелдеуге тырысады.

Генрих Бёлль (1917-1985) - Бавар өнер академиясының мүшесі (1960), Халықаралық Пен-клубының перзиденті (1971), Нобель сыйлығының лауреаты (1972), әлемге әйгілі романдар мен новеллалардың авторы. Ол католиктік отбасында дүниеге келген. Генрих ұста Виктор Бёлль мен Мария Бёлльдың алтыншы баласы болған.

Ол жиырма жасында Ф.Достоевскийдің ықпалымен кедейдің қайғы-қасіреті жайлы әңгімелер жаза бастайды. Ол Екінші дүниежүзілік соғыста Франция, Польша, Кеңес Одағы мен Румынияда, Венгрия мен Германия жерлерінде болған ұрыстарға қатысады. 1949 ж. «Пойыз уақытында келді» атты повесі жеке басылым болып жарыққа шығады. Онда казармада болған адамның бейнесі, оның өмірге деген көзқарасы мен кейіпкердің басынан кешкен қиыншылықтары мен қайғы-қасіреттері, жан күйзелісі туралы жазылған.

Оның «Адам, сен қайда болдың?» атты алғашқы романы Бёлльге үлкен жетістік әкеледі. Алдағы уақытта Бёлль «Бір сөз айтпады» (1953), «Қараусыз қалған үй» (1954), «Ерте кездегі нан» (1955), «Сағат тоғыз жарымдағы Бильярд» (1959) атты романдары жарыққа шыққаннан кейін Бёлль Германияның соғыстан оралған атақты жазушыла­рының біріне айналады. Бёлль шығармашылығы шынайылығы мен мейірімділігі, оның жетім-жесірге, үлкен-кішіге деген қамқорлығымен ерекшеленеді.

Бёлль әр адамның тағдырына «кішігірім мәселелер» әкелген елдегі ұлы трагедияның себептері мен одан туған зардаптарды ой сарасынан өткізеді. Оның маңызды романдарының бірі – «Ханыммен түскен ортақ сурет» (1971). Бёлль бұл романдағы сюжетті шынайы өмірдей көрсеткісі келеді. Романда бір жас жігіт Лени атты әйел жайлы ақпарат жинайды. Ол Лени Груйтеннің достары мен жақындарынан, танитын адамдарынан қыздың өткен өмірі мен мінез-құлқы жайлы сұрастыра жүріп, кейіпкердің жан дүниесін терең білгісі келеді. Бұл жігітке көмек көрсетіп, оның бақылауына қатысқандардың барлығы да Ленидің әрекеттерін қатты сынға алып, өз бақытсыздығына өзі кінәлі деген пікір айтады. Егер ол өз қыңырлығы мен еркелігіне қарсы тұрғанда, бақытқа қол жеткізер еді. Лени неміс халқының тарихында орын алған өзгерістерді еш байқамайды. Ол ұлтшылдыққа еш қарсылық білдірмесе де, қоғамда қалыптас­қан заң қағидаларын бұзып, заңға қайшы әрекеттер жасайды. Ленидің ауыр қылмыстарының бірі - кеңестік әскери тұтқын Борис Колтовскиймен бас қосуы. Егер билік басындағылар бұл жайтты білсе, онда үлкен қиындықтар туын­даушы еді.

Бёлль Ленидің бейнесін де өте шебер жасаған: Лени – қарапайым адам, ол жүрек қалауына бағынады және бұл өзінің адами құндылықтарынан айырылмауға көмектеседі.

Қатты ауруға шалдыққан Бёлль 1985 ж. маусымда қайтыс болады.

Гюнтер Грасс 1927 жылы туылған. Ол «Қаңылтыр барабан» (1959), «Мысық пен тыш­қан» (1961), «Жергілікт наркоздың күшімен» (1969), «Кең дала» (1995) атты сатиралық шығармалардың авторы ретінде танымал.

Грасстың да өмірі өз замандастары секілді қарапайым өтеді. Католиктік отбасынан шыққан жазушы жасөапірім шағында соғысқа қатысуға мәжбүр болады. Он жеті жасында соғыстың аяғына қарай қатты жараланып, ағылшын­дар­дың қолына тұтқынға түседі. Кеніште жұмыс атқарып, кейін Дюссельдорф­тағы өнер академиясына түседі.

Оның шығармашылығы «Қаңылтыр барабан» атты романынан соң өрлей бастайды. Романдағы оқиғалар толығымен XX ғасырдың 1-ші жартысын қамтиды: Бірінші дүние­жүзілік соғыс, жеңіліс, инфляция, фашизм, қайта соғыс және қайтадан құлдырау. «Қаңылтыр барабан» романындағы, одан кейінгі жылдары жырық көрген «Мысық-тышқан» повесі мен «Ит жылы» романын­дағы оқиғалар Данциг маңындағы жерде өрбиді. Гюнтер Грасс өзінің балалық шағы өткен қала мен поляк, неміс, еврей сияқты сол жердің тұрғындары жайлы естеліктер жазған.

1983 жылы Гюнтер Грасстың «Тельгтегі кездесу» атты шағын повесі жарық көреді. Онда 1648 жылы болған оқиға баяндалып, соғыстан кейінгі неміс әдебиетінің қайта қалпына келуін және жазушының әдебиетке келуіне үлкен ықпал еткен «47 Топ» туралы естеліктер жазылған. 1999 жылы Гюнтер Грасс Нобель сыйлығының лауреаты аталады. Осыған дейін оның «Кең дала» романы жарыққа шыққан болатын.

Жаңа ғасырға қадам басқан Г.Грасс «Менің ғасырым» атты тарихи эскиздер мен новеллалардың топтамасын шығарады. Әрбір сюжет немістер мәңгі есте қалатын оқиғалар орын алған күнмен белгіленген: Бірінші дүниежү­зілік соғыс, инфляция, фюрердің үкіметке келуі, 1936 жылығы Олимпиада, 1938 жылғы «хрусталь түні» және т.б. Грасс сол дәуірде болған бірде-бір оқиғаны ұмыт қалдырмайды: Сталинградтағы жеңіліс, Берлин қабырға­сы­ның тұрғызы­луы мен оның құлауы, панктардың поп-фестивалі және т.б. Шығармада Ремарк пен Юнгердің, Брехт пен Беннің арасындағы пікір таластар да келтіріледі. Онда спортшылар мен актерлер сияқты танымал адамдар туралы да айтылады. Қарапайым неміс Г.Грасс қайда жүрсе де, тарихтан құтыла алмайды. Тарих ешқашан өлмейді, ол ғасырлардан ғасырларға ұласып, өз жалғасын таба бермек.

Зигфрид Ленц (1926) Фашизмнің күйреуіне аз қалғанда вермахқа шақырылады. Фашистер жаулап алған Данияда шамамен бір жылдай қызмет етеді. 1945 жылы әскерден босатылады. Ленц соғыстан кейін Гамбург университе­тінің филология факультетінде оқып жүріп репортер болып қызмет атқарады.

Ленцтің «Неміс тілі сабағы» (1968) атты еңбегі батыс Германия­ның әдеби өміріндегі үлкен оқиға болады. «Неміс тілі сабағы» атты романда айыпты болған жас қылмыскердің бірнеше ай бойы өжеттілікпен, бар ынта-жігерімен жазған «Өз борышын ақтау­дың бақыты» деген тақырыптағы шығармасы туралы айтылады. Зерек, өткір көзді Зигги олардың арасындағы таласқа қатысып, суретшіні жақтайды. Ол әрқашан суретшіге көмектесіп, суреттерді әкесінен тығып, оттан аман алып қалады. Бастапқы кезде біреуге көмек ету мақсатында жасалған ұрлықтар оның бойында ұрлыққа деген құмарлықты тудырады. Осының салдарынан Зигги қиын балалар тәрбиеленетін колонияға түседі. Бұл жерде педагогтар оған қатігездік танытып, оны өздеріне бағынышты етіп, сыпыртқы тоқуды үйретеді. Романда оқиға автордың атынан емес, Зиггидің атынан баяндалады. Зиггидің әкесі - ауылдағы жалғыз және тұрақты билік өкілі. Ауыл тұрғындарының барлығы бір-бірімен ұқсас. Олар балық аулайды немесе шымтезек өндіреді, мерекелер тойлап, жиі ас береді. Кезінде әлемдік атаққа ие болған Суретші Макс Людвиг Нансен (оның түптұлғасы атақты неміс суретшісі Эмиль Нольде) - өзі туып-өскен ауылдың суреткері, бір сөзбен айтқанда сол жердің мәртебесі. Үкімет суретшіге сурет салуға тиым салған. Бірақ бұл оған өлім жазасын алумен бірдей болады.

Ленцтің романындағы ең күрделі мәселе ауыл полициясының «басты қылмыскер» болып шығуында жатыр. Оның адамгершілік қасиеттері өте тереңде жатқандай. Жазушының «Шынайы мысал» (1973) романы да ел ішінде кең таралғанымен, көркемдік жағынан аса сәтті шықпады. Романның мазмұны мектеп хрестоматиясын құрастырушы үш адамның кәмелет жасқа толмаған жасөспірімдерге үлгі болатын «шынайы мысал» табу үшін Гамбургтегі кездесуімен байланысты.

Кейінгі романдарында «Өлке мұражайы» (1987), «Оқу алаңы» (1985), «Дыбысты келтіру» (1990) Зигфрид Ленц оқырмандарды өткенге саяхат жасауға шақырады. Романда ертедегі халық шығармашылығының тамаша үлгілері болсын, тот басқан әскери сауыт-сайман болсын, өткен уақытта орын алған тарихи оқиғалар туралы баяндалады. Олардың барлығы оқырманды Мазур өлкесінде тату-тәтті өмір сүрген халықтардың бір-бірімен жауласып, түрлі ұлт өкілдерінің арасында қырғын соғыс басталған кезеге алып келеді.

Зигфрид Ленцтің шығармаларында жаңа заман әрқашан өткенмен ажырамастай байла­нысқа түседі. Ол аға буынның басқа да неміс жазушылары секілді жастық шағында басынан өткерген қиыншылықтардың жаңа біріккен Германияда ешқашан қайталанбауын қалады.

Патрик Зюскинд (1949). ХХ ғасырдың соңына тән әдебиеттегі елеулі құбылыстардың бірі Патрик Зюскиндтің «Иіс су жасаушы» атты романының (1985) жарыққа шығуы болды. Бұл роман әлемнің он шақты тіліне, соның ішінде орыс тіліне де аударылған. Бұл шығарма оқырмандар арасында үлкен сұранысқа ие болғанымен, сол кезде автордың өзі туралы мәлі­меттер өте аз болатын. Ол сұхбат бермеді, өзінің шығармасына түсіндір­мелер де жазбады. Патрик Зюскинд романдармен қатар «Көгершін», «Жекпе-жек», «Зоммер мырзаның тарихы» атты новеллалар мен «Контрабас» пьесасын да жазады. Өзінің жеке өмірінен сыр бермейтін шебер жазушының шығарма­шы­лығы да үлкен қызығушылық тудырады. Оның «Иіс су жасаушы»⁴⁷ атты романы маңдай алды үздік туынды болып қала бермек.

Автор өткен тарихты жаңа заманның ерекшеліктері арқылы көрсетеді. Сол кезде қайдағы бір имиджмейкерлер, стилистер мен модельерлердің билігі саясаткерлер, баспасөз бен әскерлерге қарағанда биік тұрған. Зюскинд зұлымдықтың адамды азғырып, басын айналдыратынын, сұлулық көріксіз­дікпен орынын ауыстырып, қоғамдағы әдеміліктің табиғи емес, жасанды жолмен, компьютердің көмегімен құрастырылып жатқандығы туралы айтыл­ған аңызы арқылы сол заманның өзекті мәселесін көтереді.

Зюскинд «Көгершін» новелласында банкінің қарауылы Ионатан Ноэль Парижде жалғыз тұрып, оның қызмет пен үйде болып жатқан істері күн сайын қайталана береді. Ол саналы түрде адамдардан оқшауланып, анонимді тұлғаға айналады. Ұшып келген құс оның өміріне өзгеріс әкеледі. Бұл өзгеріс кейіпкерді үлкен апатқа ұшырата жаздайды.

«Зоммер мырзаның тарихы» (1991) атты шығармасында кейіпкер серуендеуге құмарт­қа­ны соншалық, тіпті он бес минут бір орында тұра алмайды. Қарт Зоммерді бақылап тұрған жасөспірім үшін қарттың қайда асығып бара жатқаны жұмбақ болып қалады.

Патрик Зюскинд постмодернизмге жақын келетін ерекше әдеби жанрды дүниеге әкеледі.

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. Нобель сыйлығының иегері Генрих Бёлль шығармашылығына сипаттама беріңіз

2. Нобель сыйлығының иегері Гюнтер Грасс шығармашылығына тоқталыңыз

3. Зигфрид Ленцтің көркем әлемі

4. Патрик Зюскиндтің «Иіс су жасаушы» романын сюжеті мен тақырыбына тоқталыңыз

5. Томас Маннның шығармашылық ерекшелегі

Италия әдебиеті

Италия Сомали, Эритрея, Триполитания, кейіннен 30 жылдары Эфиопия мен Албания секілді жаңа отарларды өздеріне қосқан жаулаушылық соғыстары арқылы XX ғасырға аяқ басады. Бірінші дүниежүзілік соғыста Италия Германияның жағында болады. Соғыстан кейінгі жылдары елде Муссолинидің (1922-1943) фашистік тәртібі орнап, бұл кезең тарихта «Қайғылы жиырма жылдық» деген атқа ие болады. Италия Испанияға қарсы басқыншылық соғысына 1940 ж. Германиямен одақтаса отырып, Екінші дүниежүзілік соғысына қатысады. 1943 ж. Италияда фашисттік тәртіптің құлап, артынша елді неміс әскерлері басып алады. 1945 ж. халықтың қарсылық көрсетуі Сәуір көтерілісіне әкеледі. Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін, Италия республика болып жарияланады.

Италия әдебиетінде XX ғ. Габриэль Д`Аннунцио, Итало Звево, Луиджи Пиранделло, Филип­по Томмазо Маринетти, Альберто Моравиа, Васко Пратолини, Дино Буццати, Умбер­то Эко секілді тамаша жазушылар дүниеге келеді.

XX ғасырда Италия әдебиетінде футуризм, герметизм, веризм және неореализм сияқты түрлі бағыттар пайда болды. Италиялық футуризм техникаландандырылған қоғам өмірімен ерекшеленеді. 20-40 жылдары Италия поэзиясында герметизм бағыты пайда болды, бұл бағыт­тағылар: Эудженио Монтале, Джузеппе Унгаретти және Сальваторе Квазимодо. Веризм (италия тілінде Yerismo – шындық, шыншыл) – италиялық реализм нұсқасы. Әлемдік резонанс италиялық неореализм бағытына ие болды. 40-50 жылдары неореализм бағытында италиялық кино және әдебиет саласында көптеген қайраткерлер шықты.

Габриэль Д`Аннунцио (1863-1938) өзінің шығармашылық жолын XIX-XX ғ. тоғы­сын­да бастайды. Эстетизмге қызығушылық танытқан шебер ақын неміс философы Ницшенің ілімін жақтап, италия әскерінің даңқын көкке шығарып, халықты «Римнің ұлылығы» үшін күресуге шақырады. Оның ең үздік өлеңдері «Аспан, жер мен батырлаға арналған мақтау өлең» (1903-1912) атты бес томдық топтаманың бір бөлігі болып табылатын «Алционо» атты жинаққа енеді. Ол өзінің «Керемет әрекеттер туралы ән» (1911) атты туындысы мен «Ұлы Италия үшін» (1915) атты мақалалар жинағында Италияның ұлылығы мен әскери күштерін дәріптейді.

Д`Аннунционың шығармашылығында «таңдаулы кейіпкердің» бостандығы мен күші қатыгездік, өліммен шебер үйлесімділік табады. Д`Аннунционың «Өлі қала», «Джаконда», «Франческа да Римини» атты пьесаларында өлім жайлы айтылады. «Өлі қала» пьесасындағы оқиға Микен жерінде орын алады, археолог Леонардо осы жерден Клитемнестро өлтірген Агамемнон мен Кассандраның мәйіттерін іздейді. Ол өзінің туған қарындасы Бианка-Марияға ынтызар болады. Осы құмарлықтан айрылу үшін Леонардо өз қарындасын өлтіруге дейін барады. Д`Аннунцио «Франческа да Римини» пьесасында Дантенің «Құдіретті коме­дия­сындағы» бір эпизодтың сюжетіне түсіндірме бере отырып, Франческаны билікқұмар және айбынды әйел ретінде суреттейді.

«Соғыс әлемнің жалғыз гигиенасы» - деп футуристтердің алдыңғы қатардағы жазушы­сы Филиппо Томмазо Маринетти (1876-1944) жырлаған. Адам-машина образы футурист­терге тән қасиет. Маринетти ғасырдың техникалық мәнін жаңа тіл мен жаңа тәсілдер арқылы жеткізуді ұсынады. Футуристік қозғалыс Италияда шамамен 15 жылға созылған. Ол әдебиет­те Лучано, Палацески, Соффичи поэзиясы арқылы танылады. Футуристік манифестерде италиялық авангардтық өнер белгілері пайда болады. Оның шеңберінде тек манифестер ғана емес, сонымен қатар Маринеттидің өлеңдері («Занг-тумб-тумб» 1914), «Әкенің ұшақтары» (1915) жинағы мен «Футурист Мафарка» (1910) атты көркем шығармасы да пайда болады. Бұл романда аты аңызға айналған Африканы басып алушы Мафарка жайлы айтылады. Ол ерік күші арқылы өзінен «механикалық адам» Газдрабаланы дүниеге әкеледі. Италия мен Ливия арасындағы соғысқа дейін жазылған бұл романда басқын­шы­лық соғыстар көрініс алады. Маринеттидің романындағы жасандылық заман­дастары тарапынан аса бір қызы­ғушылық тудырмаған.

Италия әдебиетінде дүниежүзілік соғыстар кезінде Итало Звевоның (1861-1928) шы­ғар­ма­шылығы маңызды орынға ие болады. Оның «Дзеноның өзін-өзі тануы» (1923) жазылған романы Джойстың «Улисс» романына ұқсас. Ал «Бельподжо көшесінде орын алған қылмыс» (1890) атты новелласынан Достоевскийдің ықпалын байқауға болады. Новелланың кейіпкері адам өлтірген қылмыскер өз-өзімен сөйлесу арқылы өзінің болмысы мен қылмыс жасауының себебін түсінуге тырысады. Звевоның басқа шығармалары секілді бұл новеллада да кейіпкердің жан дүниесі басты назарға алынады. Романында психоанализ тәсілі қолданылған. Роман бес эпизодтан тұрады. Әрбір эпизодында Дзеноның жандүниесі бейнеленген, ол психоаналитик-дәрігердің кеңесіне сүйеніп, ұмтылып бара жатқан естелік­терін қағаз бетіне түсіреді. Джойс жоғары бағалаған Звевоның бұл романы психологиялық прозаның дамуына өз үлесін қосады.

Италиялық герметизм поэзиясы француз авангардтық поэзиясының әсеріне ұшыраған. Бұл жас кезінде Париж қаласында өмір сүрген Унгареттидің шығар­ма­шылығынан байқа­лады. Ол Парижде жүріп Валери және Аполлинер­мен кездесіп, олардың көркем шығарма­шылығына қызығушылық білдіреді. Унгаретти «Қараусыз қалған порт» (1916) атты өлеңдер жинағында соғыс жылдары басынан кешкен оқиғалары туралы жазған. Ол «Кеме апатындағы шаттық» (1919) атты поэтикалық жинағанда әскери өмір, үмітсіздік пен қайғы-қасірет туралы айтады. Унгаретти өз сезімдерін асқан байыптылықпен өте шебер жеткізіп, рифма мен тыныс белгілерінен бас тартады.

Оның «Уақыт сезімі» (1933), «Жауланған Рим» (1944) атты өлеңдер жина­ғы фашисттік диктатура кезінде жазылған. Бұл шығармаларда италиялықтар­дың көңіл-күйі мен қайғы-қасіреті бейнеленген. 1936 ж. Унгаретти Брази­лия­ға кетіп, сол жерде Италия әдебиетінен дәріс береді. 1943 ж. Муссолини тәртібі құлағаннан кейін ақын Отанына қайтып оралады.

Квазимодоның поэзиясына пессимисттік көңіл-күй тән. Оның ерте өлеңдеріндегі мұң мен лирикалық меланхолия өмірдің қатыгездігін көрсететін сезімдерге айналады. Ол бастапқыда табиғат сұлулығы жайлы өлеңдер жазып («Су мен Жер» жинағы, 1930), кейін өмірдің қатыгездігі мен қасіреті жайлы жазуға көшкен. Ол өзінің 1942 ж. жарыққа шыққан өлеңдер жинағын «Кенеттен кеш батты» деп атаған. Қиын қыстау кездегі халықтың ауыр жағдайы ақынның жан дүниесіне қайғы-мұң ұялатады. Ақын өзінің «Менің елім Италия» (1949), «Өмір түс емес» (1947), «Күнен күнге» (1958), «Теңдесі жоқ жер» атты өлеңдерінде адамзаттың жауына қарсы күреске шақырады. 1959 жылы Квазимодо Нобель сыйлығының лауреаты атанады.

Луиджи Пиранделло (1867-1936) - Италияның ең атақты жазушыларының бірі, Сицилия аралының Агридженто деген жерінде дүниеге келген. Оның отбасы италия халқының бірігуі мен тәуелсіздік жолында күрескен. Әкесі күкірт кенінің қожайыны Стефано Пиранделло өз фирмасын ашып, ұлына инженерлік білім беруді армандайды. Бірақ Луиджи Рим университетінің гуманитарлық факультетіне оқуға түсіп, «Джирдженти провинциясының диалектері, ертегілер, халық әндері, айтыс» тақырыбына диссертация қорғап, өзінің филологиялық білімін Боннада аяқтайды.

Оның жазушы болуына италиялық веризмнің негізін қалаушы теоретик Луиджи Капуанның (1839-1915) жас әдебиетшілер үйірмесімен жақын араласуы әсер етеді. Веризм (шындық, шыншыл) – француз натурализмі ықпалымен пайда болған реализмнің италиялық нұсқасы. Веризм тұсында Пиранделлоның алғашқы новеллалары мен романдары жарыққа шығады («Шеттетілген» 1901). Бұл шығармада жазушы өмірдің шынайы келбетін, әдет-ғұрпын, қарапайым адамдардың тағдырын, өмірдің шынайы тұстарын шебер көрсетеді. Ол көзге көрінетін шынайы құбылыс­тарға сүйене отырып, тек айғақтармен шектеліп қалуға болмайды деп тұжырымдады. Италия және Еуропа әдебиетінің тарихына Пиранделло жаңа­шыл драма­тург, интеллектуалды философиялық-психологиялық театрды құрушы ретінде енеді.­

Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдары Пиранделлоның «Басқаларға арналған құқық» (1915), «Джакомина, бұл жайлы ойланып көр!», «Лиола» (1916), «Қалай ойласаң солай болады» (1917), «Қызығушылық ойыны», «Бірақ бұл шындық қой» (1918), «Адам, жыртқыш және адамгершілік» (1919), «Бұрынғыдай, бірақ бұрынғыдан жақсырақ» (1920), «Генрих IY» (1922), «Әркім өзінше» (1924), «Бүгін біз айтысып жатырмыз» (1929) және т.б. пьесалары дүниеге келді. Пиранделлоның пьесалары тұлғаның жан-жақты идеялары мен өмірдің әр түрлі түсінігіне негізделген.

Екінші дүниежүзілік соғыс жылдары Италия әдебиетінде фашизмге қарсы күрескен Элио Витторини, Итало Кальвино, Карло Леви, Рената Вигано сынды жазушылардың шығар­ма­шылығы үлкен жетістікке жетіп, халыққа рух беріп, жүректеріне үміт отын ұялатады.

Элио Витторинидің (1908-1966) «Адам мен жауыз» (1945) атты романы италия әде­бие­тінде жауға қарсы күресу манифесіне айналады. Витторини шығармашыларындағы кейіп­керлер жарқын болашаққа деген үмітінен айырылған қарапайым адамдар болса да, өздерінің бойынан қатыгездік пен жауыздыққа қарсы тұруға күш-жігер табатын («Ұсақ буржуазия» (1931) әңгімелер жинағы, «Қызыл қалампыр» (1934) повесі, «Мессиндік әйелдер» (1949) атты романы). Жазушының «Сицилиядағы әңгіме» (1941) повесі ел арасында кең таралады.

Италиялық неореализмнің атақты жазушысы Васко Пратолини (1913-1991) Флорен­ция­­да қарапайым жұмысшының отбасында дүниеге келген. 30-шы жылдардан бастап журна­листік қызмет атқарады. Оның алғашқы еңбектері «Магадзини көшесі» (1942) атты повесі мен «Құрбы достар» (1943) атты өлеңдер жинағы оның кейінгі шығармашылығының негізгі бағытын анықтап береді. Жазушы өзінің «Квартал» (1945) романында жауға қарсы күреске қатысқан жас жұмысшылардың бейнесін жасайды. Пратолинидің ең маңызды шығармасы­ның бірі «Бейшара ғашықтар туралы повесть» (1947) атты романы жазылады. Шығармада орын алған оқиға 20-шы жылы болады. Онда Флоренцияның кедей ауданындағы тұрғындар­дың өмір салты мен фашизмге қарсы күресі бейнеленген. Оқиға Виа дель Корно көшесінде өрбиді. Басты кейіпкерлері – баспашы Марио мен қызы Милена, егінші Уго мен ұста Мачис­те. Олардың барлығы Виа дель Корно тұрғындарымен тығыз байланысты, олар бір-біріне жалғыздықты жеңуге көмектеседі.

Васко Пратолинидің романы – италиялық неореализмның жарқын үлгісі. Романда халықтық бейнесі мен өмір сүру салты, олардың қалыптасқан түрлі ережелер мен сансыз саяси тәртіпке қарсы күресі суреттелген. Романда халық өз күшіне сеніп, ақырында үлкен жеңіске жетеді.

Ешқандай әдеби бағытқа жатпайтын Дино Буццатидің (1906-1972) шығармалары да ел арасында кең танылған. Буццати Кафканың дәстүрін жалғастырушы ретінде үлкен сынға алынады. Ол фантастикаға сүйене отырып, адамның шынайы өмірі мен күнделікті тұрмы­сын­­да кездесетін қиындықтар жайлы жазған.

Буццати Венето провинциясында дүниеге келген. Миланда өмір сүріп, сонда жұмыс істеген. Оны саясат қызықтырмаған. Мамандығы заңгер Буццати 1928 ж. бастап Миландық газеттің баспасында қызмет атқарады, өзінің журналистік кәсібін қатты ұнатады. Ол өзінің «Таудан келген Барнабо» (1933), «Көп жылғы орманның құпиясы» (1935) атты романда­рын­да, «Татар шөлі» (1939) мысал-романында, «Жеті қуғыншы» (1942) фантастикалық новелла­сын­да, «Аюлардың Сицилияға жасаған әйгілі шабуылы» (1960) сынды шығармаларында фантастикалық оқиғаларды баяндайды. Ол - тосын пікір мен әсірелеудің асқан шебері. Оның таңғажайып әңгімелері адамнан басым түсетін қорқынышты шындықтың бейнесі мен ғылыми-техникалық өрлеудің «зұлым күштеріне» тәуелді әлемнің бейнесін суреттеді.

Италия әдебиетіндегі постмодернизм жазушы, философ, ғалым, семиотик әрі сыншы Умберто Эконың (1907-1990) шығармашылығынан көрініс табады. Жазушы өзінің шығар­ма­ларында («Ашық шығарма», 1962; «Джойстың поэтикасы», 1966; «Жалпы семиотика бойын­ша трактат», 1975) постмодернизм мәселелеріне тоқталады. «Раушан есімі» (1980), «Фуко жол көрсетушісі» (1988) атты Эконың романдарына философиялық сипат тән. Автор бұл романдарды жаза отырып, мәдениет пен сананың дамуын көрсеткісі келеді. «Раушан есімі» романында әлемнің ғарыштық үлгісі суреттеледі, ал «Фуко жол көрсетушісі» романында еуропалық сананың дамуы бейнеленген.

Альберто Моравиа (1907-1990) - Италияның атақты жазушысы әрі новеллист. Ол Пиран­­деллодан кейін 20-шы жылдардағы орын алған адамды шеттету мен халық­тың быты­раң­қы­лығы жайлы («Селсоқ қарайтындар» романы, 1929), фашизмге қарсы күрес («Маска­рад», 1941; «Чочара», 1957) пен соғыс туралы жазған. Оның соғыстан кейін жазған шығарма­ла­­ры («Римдік әйел» романы, 1947; «Римдік әңгімелер» (1954) және «Жаңа Римдік әңгіме­лер» (1959) атты өлеңдер жинағы) неореализм әдебиетіне жақын келеді. Сонымен қатар Моравиа буржуазиялық отбасылардың құлауы мен ыдырауы, қазігі замандағы суретшілердің тағдыры жайлы романдарында («Жек көрушілік», 1954; «Көңілсіздік», 1960), Римнің тұрғындары – қатардағы жауынгерлер жайлы жазады. Моравианың шығармала­рын­да лирика ирониямен, көңілсіздік күлкімен байланыстырылады. Моравиа­ның реализмі әлеуметтік-психологиялық анализдің шеберлігі және сатирикалық әуенмен ерекшеленеді.

Альберто Моравиа (Пинкерле) Римде дүниеге келген. Жазушының әкесі сәулетші болған. Альберто 9 жасында сүйек туберкулезімен ауырып, шипажайларда көп жылдар бойы емделуіне тура келеді. Емханада жатып, оның кітап оқуға деген қызығушылығы артады. Кейіннен ол әдебиет саласында бағын сынап, он алты жасында өзінің алғашқы романын жазуды бастайды. 1925 жылы аяқталған бұл романын «Селсоқ қарайтындар» деп атап, 1929 жылы өз қаржысымен баспаға шығарады. Бұл кітап жазушының болашағын анықтады Моравианың ең мықты шығармаларының бірі болып табылады. 30 жылдардың алғашқы жартысында Моравиа Лондонда, кейін Парижде өмір сүреді. «Маскарад» (1941) романында келтірілген Орталық Америкадағы диктатордың ойдан шығарылған бейнесі Муссолинидің ызасын келтіре­ді. Нәтижесінде Моравианың еңбектерін басуға тыйым салынады.

Қасіретке толы тағдыр, өтірік, екіжүзділік, рухани азғындық, арсыздық, зорлық тақы­рып­тары Моравианың төмендегі шығармаларында да кездеседі: «Бой ұсынбау» (1948), «Жұбай­лар махаббаты» (1949), «Конформист» (1951) және т.б. Оның соңғы шығармасында фашисттік режимге бейімделеген адам жайлы айтылады.

Альберто өзінің «Чочора»⁴⁸ (1957) романында Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі халықтың тұрмыс-тіршілігін бейнелейді. Жазушы өзінің аталған романында «қарсы тұру кезінде» елде орын алған қиындықтар мен кедейшілік туралы жазады.

Умберто Эко (1932) – қазіргі Италия әдебиетіндегі ірі жазушылардың бірі, атақты оқы­мысты-медиавист, семиотик, мәдениет қайрат­кері, Болон және бірнеше әлемдік универси­тет­тердің профессоры. Ол тек қатаң академиялық ғылымның ғана емес, сонымен қатар еркін шығармашылық ізденістердің де нышаны болған.

Эконың «Раушан есімі»⁴⁹ атты алғашқы романы (1980) жарыққа шыға сала, үлкен жетістікке ие болып, жазушыға әлемдік атақ алып келеді. 1988-1994 ж. жазушы өзінің «Фуко жол сілтеушісі» және «Накануне аралы» атты екі романын жарыққа шығарды.

Жазушының «Ашық шығарма» (1962), «Визуальды коммуникацияның семиологиясы» (1967), «Жалпы семиотика туралы Трактат» (1975), «Түсіндіру­дің шектері» (1990) атты шығармалары әлемдік семиотиканың қалыптасуына негіз болған. Эконың үш романы И.Ильин сияқты зерттеушілердің көзқарасы бойынша постмодернизмге жатса, Ю.Лотман­ның көзқарасы бойын­ша – семиотикалық романға жатады.

Қорыта келе, XX ғасырда Италия әдебиеті фашисттік Муссолини тәрті­бінің әсерінен көптеген қиындықтарды басынан өткізгендіктен, фашизм мен соғысқа қатысты тақырыптар басым болған. 1960-ж. Джорджо Бассани және Наталия Гинзбург өз шығармала­рын­да тұлға мәселелерін қарастырды. Олардың еңбектерінде неореализм бағыты­нан гөрі неоавангардизм басым болады.

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. ХХ ғасырда Италия әдебиетінің жалпы жағдайы және ондағы пайда болған бағыттар.

2. Италия әдебиетінде футуризм бағытының дамуы және оны ұстанған жазушылар.

3. Веризм бағытын ұстанған жазушылар және олардың шығармашылығы.

4. 1945-1990жылдардағы әдебиет. Неореализм бағыты.

5. Умберто Эконың шығармашылығы.

Испания әдебиеті

Қайта өрлеу дәуірінде әлемге Сервантесті таныстырып, Гонгори, Кеведо, Кальдерон, Лопе де Вега шығармашылықтары арқылы ХҮІ-ХҮІІ ғасырдағы поэзия мен драматургияны дүниеге әкелген испан әдебиетінің гүлдену кезі келмеске кеткен. Дегенмен ХХ ғасыр баста­лы­сымен испан әдебиеті Еуропа әдебиетінде маңызды орынға ие болады. Оған елде болған маңызды оқиғалар да әсер етеді.

ХХ ғасырда Испания испан-америка соғысында жеңіліс тауып, өзінің отарлары мен бұ­рынғы күшінен айрылған болатын. Бұл оқиға 1898 жылы орын алғандықтан, «98 жылдың ұрпақтары» атанған жазушылар Мигель де Унамуно, Пио Барохи, Антонио Мачадо, Хуана Рамона Хименесо шығармашы­лық­тары осы кезеңмен байланысты болады.

1898 жылдан кейін Испания экономикалық және саяси дағдарыс кезеңіне тап болады. Эко­номикалық тоқырау кезінде шаруалар мен жұмысшылар ара­сын­да толқулар басталып, бір­қатар елдерде (Катамония, Баск елдері) ұлттық авто­но­мия үшін күрестер жүріп жатты. 1923 ж. Испаниядағы төңкерістен кейін Примо де Ривераның әскери-монархиялық диктату­расы орнады. Ол 1930 ж. дейін созылды. 1931 ж. монархия құлап, буржуазиялық республика орнайды. Осы жағдайда таптық қақтығыстар ұлғайып, ел ішіндегі фашизимге қарсы бағыт­талған, азаматтық ұлттық-революциялық соғысқа айналады. 1936-1939 жылдары болған азаматтық соғыс генерал Франконың фашистік диктату­ра­сы­ның орнауымен аяқталады.

Испан әдебиеті осында үлкен апаттар мен мәдениеттің жойылуы, интелли­генция мен еркін ойлаушылардың қудалануы кезінде өмір сүруін жалғасты­рады. Сол тұстағы әдебиет елдің тарихына қайта үңіліп, болашаққа деген сенім шырағын жағып, халықтың даналығы мен күш-қуатына деген сенімді күшейту­мен болған.

ХХ ғасырдың алғашқы жартысында «98-ші жылдың ұрпағына» жататын жазушылардың шығармашылығы испан әдебиетінде белең алған ең маңызды құбылыс болады. Бұл жазушылар сыни реализм канондарына қатаң бағынатын, дәстүршіл аға буын өкілдеріне өздерін қарсы қойды. Олар шығарманың стилі арқылы автордың өзіндік ерекшеліктерін көрсетуге тырысады. Натуралистер өз кейіпкерлерінің бойындағы ата-бабала­ры­нан алған қасиеттеріне үлкен мән берген болса, олар керісінше өз кейіпкер­лерін қоршаған ортаның әсеріне берілмейтіндей етіп бейнелейді. Қарапайым адамдардың өмірін суреттеуде олар испандықтарға тән ержүректі­лікті ашып көрсетеді. Оларды ұлттық психологияның негізі қызықтырып, халық пен отан тақырыбы үлкен маңыздылыққа ие болады. Елде болып жатқан оқиғалар философиялық роман мен лирика жанрын ұстанған испандық жазушылардың шығармашылы­ғында көрініс табады.

ХХ ғасырдың бірінші жартысында авангардтық ағым пайда болады. Алғаш­қы­лардың бірі «креасьонизм» (испанша crear - жасау) болған. «Креасьо­низм­нің» эстетикалық ұстаным­дары мен оның артынша пайда болған «ультраизм» (латынша ultra – шегінне тыс, тысқары) француздық авангардтың, сюрреа­лизмнің ықпалымен қалыптасады.

Уақыт өте «Креасьонизм», «ультраизммен» байланысы жоқ «таза» ақындар тобы құры­лады. Оларды кейде «университеттік ақындар» немесе «академик ақын­дар» деп те атады. Олардың ішінде француз поэзиясын аударған әйгілі ақын, әрі филолог – Хорхе Гильенді ерекше атап өтсек болады. Оның метафорасы күрделілігі жағынан Гонгор поэзиясына ұқсас. Оның алғашқы өлеңдері 20-шы жылдары басылып шыға бастайды. Гильеннің испандық барок­ко поэзиясының дәстүріне сүйенуі 20-шы жылдардағы испан әдебиетін­дегі неогон­горизмнің бір көрінісі болып табылады.

1930 жылдан бастап публицистика жанры, яғни памфлеттер, репортаж-романдар, хроникалар, үгіт пьесалары дами түседі. Оған мысал ретінде Сир­валь­дің «Құрылтай жиналыстың белгілері», Бенавидестің «Жерорта теңізінің соңғы теңіз қарақшысы», Альберти мен Эрнандестің пьесаларын келтіруге болады. Сондай-ақ, Асеведтің «Көртышқан», Галанның «Ұйымдастырылған жабайылық», Арондтың «Мінбе» сияқты әлеуметтік романдары жарық көре бастады. Мәдениет қайраткерлерінің бірігуінде 1936 жылы құрылған «Антифа­шисттік интеллигенция альянсі» маңызды рөл атқарады. Жас жазушылардың поэтикалық жинақтары шығарылады («Азаматтық соғыстың романсеросы», 1936).

Өнердің теоретигі ретінде эстетикалық ойлардың дамуына Мадридтағы философия кафедрасын бірнеше жыл басқарған ірі испан философы Ортега-и-Гасет өз үлесін қосады. Тарихи сана философиясы идеясын Ортега-и-Гасет өзінің әдебиет мәселе­сіне арналған еңбек­терінде әрі қарай дамыта түседі. Оған « Дон Кихот» туралы ойлар» (1914), «Прусттың өнеріндегі түр, уақыт және кеңістік ұғымдары» (1924), «Өнердегі көзқарастар туралы» (1924), «Өнерді гуманизациясыздануы» (1925), «Көпшіліктің толқуы» (1928), «Роман жайлы ойлар» (1930) мысал бола алады. Ортегидің еңбектерінде қоғам жайлы әлеуметтік-мәдени анализ әдебиет­тегі дамудың негізгі тенденцияларымен бірігеді. Ортеги-и-Гасетаның экзистен­цио­на­лизмі мен рациовитализмі сол дәуірдегі испандық жазушылардың дүние­та­нымы мен шығармашылығына ықпал етеді.

Испан әдебиетінде 40-жылдары диктаторлық режимге қарсы көңіл-күйлер «тремен­дизм» (исп. tremendo – қорқынышты, жаман) әдебиетінде көрініс табады. Философиядағы экзистенциализмнен негіз алған «тремендизм» әдеби ағым ретінде Камило Хосе Селаның (1916) шығармашылы­ғында, әсіресе оның «Паскуале Дуартенің отбасы» (1942) мен «Ара ұясы» (1943) романдарында көрініс тапқан. Села фашизм кезіндегі адамдардың қорқыныш пен үрейге толы өмірін шынайы көрсете білген.

50 жылдары әдебиетке экзистенциализмді қабылдамайтын жазушылар келе бастайды. Олар өздерінің әдістерін «объективті және әлеуметтік реализм» деп біледі. Осы жылдары бұқара халық пен жекелеген адамдардың сана-сезімі оянып, олардың саяси белсенділіктері арта түседі. Жұмысшылар, студенттер, зиялылар түрлі әлеуметтік, діни, ұлттық сипаттағы режимге қарсы күрестер ұйымдастырады. Хуан Гойтисоло (1931) «Қолдың ептілігі» (1954) және «Жұмақтағы қайғы» (1955) романдарында өзін франкистік Испанияны әшкере­леп, кейін осы тақырыпты «Ерекше белгілер» (1966) романында жалғас­тырады.

Әлеуметтік қайшылықтар Мигель Делибесаның (1920) «Егеуқұрық» (1962), «Мариомен өткен бес сағат» (1966), «Әкелер соғысы» (1975), «Сеньер Кайно кімге дауыс бермек» (1979) атты шығармаларына да арқау болады. Делибестің кейіпкерлеріне өмірдегі қиындықтарды жеңуге көмектесетін қайратты мінез тән. Олар өмірді сүйеді. Басты кейіпкердің ішкі монологын баяндайтын «Мариомен өткен бес сағат» атты романында Делибес психологизм саласындағы өз шеберлігін көрсете білген.

Мигель де Унамуно (1864-1936) – жазушы, философ, ғалым-филолог, профессор әрі қоғам қайраткері. Унамуно Испанияның солтүстігіндегі Бильбао қаласында саудагердің отбасында дүниеге келген. Мадрид университетінде оқып, «Басктардың пайда болуы мен оған дейін болған жайттар» тақырыбында диссертация қорғаған. Осы тақырыпты таңдаған кезде Унамуноның өз елінің тарихына деген қызығушылығы пайда болып, оның кейінгі шығармашы­лығына да әсер етеді. 1924 жылы әскери диктатураға қарсы жазған памфлеттері мен мақалалары үшін Канар аралдарына қуылады. Жеті жылдық қуғын-сүргін оның қайрат-жігеріне еш әсер етпеді.

Унамуно шығармашылығының негізгі тақырыбы – Испанияның тарихи тағдыры, Отанының бүгіні мен ертеңі, ол махаббат, өлім, жалғыздық туралы сөз еткен. Жазушының «Махаббат және педагогика», «Тұман» романдары адамның қалыптасуы, рухани өмірге қол жеткізу сияқты мәселелерді қамтиды. Бұл романдардың ХХ ғасыр әдебиетіне қосқан үлесі зор. Бұл романдарыдың біріншісі трактатқа жақын болса, екіншісі – өсиет. Унамуноның өзі бұл шығармаларының романдарға ұқсамайтынын айта отырып, оларды испан тілінде «роман» мағынасын беретін «noYela» сөзімен атамай, өзі ойлап тапқан «noYila» деген сөзбен атайды.

«Сана скептицизмі» мен сезімдер арасындағы күрес – Унамуно шығарма­шы­лы­ғын­дағы негізгі ойлардың бірі. «Адамдардың өмірді трагикалық сезінуі» теориясы осы оймен байла­нысты. Ақыл мен жүрек арасындағы күрес - ешқашан бітпейтін үдеріс. Алайда, Унамуно өлім­нің алдында бас имей, оған қарсы тұруға шақырады. Өліммен күресе отырып, «жанта­ласушы» өзін тұлға ретінде қалыптастырады. Бұл тек қана испандық коррида уақытында емес, күнделікті өмірде де болатын жағдай. «Махаббат және педагогика» романының бас кейіпкері – Кларита танымал бола алмаған роман авторы ретінде де, сүйгенінен айырылған еркек ретінде де жеңіліс табады. «Тұман» және одан кейін жазылған Унамуноның «Авелб Санчес» (1917) атты романы мен «Үш өсиет новеллалар» жинағында (1920) адамның өзін қор­ша­ған ортамен бітпейтін күресі туралы айтылады. Әділетсіздікті жаны сүймейтін Мигель де Унамуноның этикалық идеалы.

Оның өлеңдерінде Отан («Рух қаны»), Испания табиғатының әсемдігі («Ашық көзде­ріммен өлейін»), фашизмге қарсыл күрес («Фашизм»), болашаққа сенім («Эй, испандықтар! Уақыт келді!») жайлы айтылған. Унамуноның «Поэтикалық кредо» атты көркем манифесті өлеңмен жазылған.

Антонио Мачадо (1875-1939) - ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы таны­мал испан ақындарының бірі. Ол да Унамуно сияқты «98 жыл ұрпақтарының» қатарына жатады. Ол 20-30 жылдар арасында авангардтық бүлікшіліктен әдебиет­тің жаңа шарттарын қабылдауға өткен жас жазушылардың жақтасы болған. Антонио Мачадо Севильеде дүниеге келген. Оның әкесі танымал ғалым-фольклорист болған. Антонио Мадридте білім алған.

Мачадо өзінің әдеби шығармашылығын 1903 жылы жарыққа шыққан «Жалғыз­дық» атты поэтикалық жинағымен бастайды. Аталған жинаққа енген өлеңдерден француздық символизммен, ең алдымен, Поль Верленнің поэзиясымен, сонымен қатар латын америкалық ақын Рубен Дарионың шығармашылы­ғымен байланысы байқалады. Мачадо келесі онжыл­дықта («Кастилия жазықта­ры», 1912) өзін реалисттік ағымдағы ақын ретінде танытады. Оның дүниетаны­мы­ның қалыптасуына экзистенциализмнің әсері зор болған. Оның ойлары Мигель де Унамуноның философиялық көзқарастарына жақын болғанын Мачадоның 1913-1917 ж. арасында жазған өлеңдерінен байқауға болады. Мачадо өзінң философиялық лирика­сында о дүниелік өмір жайында емес, өзінің өлімінен кейінгі осы әлем жайында айтады. «Кастилия далалары» атты шығармасында тарихи оқиғалар суреттеледі. Мачадо «Исапа­ния­ның жерлерімен», «Дуэро жағаларына», «Өткеннен» атты өлеңдерінде туған жердің өткен тарихын жаңа заманмен байланыстырады.

Республика жылдары мен азаматтық соғыс жылдарында Мачадо фашизмге қарсы шығады. Ол Испаниямен, халықпен бірге күреске шығу керек екендігіне сенімді болады. Мачадо республикалық басылымдарда шығарамларын жарыққа шығарып, жиналыстарда сөз сөйлейді, Гарсиа Лорка өліміне элегия жазады, соғыс кезінде қираған қалалар жайлы өлең­дерді дүниеге әкеледі. Мачадо қашқындармен біріге Франция шекарасынан асып, қайтыс болады.

Федерико Гарсиа Лорка (1898-1936) – тек қана өз халқының арасында емес, сонымен қатар бүкіл әлемде танымал болған ХХ ғ. Испанияның ең талантты ақындарының бірі. Ол өзін тек қана ақын және драматург ретінде ғана емес, содай-ақ, музыкант, суретші, режиссер ретінде де көрсете білген.

Ақынның отаны – Андалусия. Осы жерде, Гранадаға жақын Фуэнтева­керос елді меке­нін­де ауқатты отбасында дүниеге келген. Андалусия бейнесі, оның тақыр жерлері мен орманды алқаптары, оның жасыл жазықтары, болашақ ақынның туысқандары мен жергілікті тұрғындар орындаған халық әндері оның есінде мәңгі сақталып қалады.

Федерико орта білімін Исаның киелі жүрегі атты колледжде алған. Бұл жерде ол бакалавр үшін емтихан тапсырып, кейіннен университеттің филология факультетіне оқуға түседі. Лорканың туындылары университет қабырғасында жүрген кезден бастап шыға бас­тайды. Оның алғашқы өлеңдер жинағы 1921 жылы жарық көреді. 1920 жылы Мадридте «Көбелек сиқыры» атты пьесасы қойылады. Одан кейін «Цыгандық романсеро» (1924), «Нью-Йорктағы ақын» кітабы (1929-1930), төрт бөлімнен тұратын «Игнасьо Санчес Мехиасты жоқтауы» (1935) жарыққа шығады. Оның «Мариана Пинеда» (1925), «Қанды үйлену тойы» траге­­диясы (1933), «Йерма» (1934), «Бернарда Альба үйі» (1936) атты пьесалары үлкен жетістікке ие болады.

Ақын-гуманист Гарсиа Лорка саясатқа араласпай, ешбір саяси партияға мүше болмаса да, әлеуметтік әділетсіздікті тереңдей сезіне білген. Бұл оның шығармаларынан, айтқан сөздерінен байқалады. «Цыған романсеросының» әлемі, Лорканың өзі айтқандай, «цыған мифо­ло­гиясы мен қазіргі өмірдің үйлесімінен» пайда болған. Ол Испанияның дәстүрлі жан­ры романға бет бұрып, Андалусияда тұрып жатқан цығандарды «от пен қанның сақтаушы­лары» деп санаған. Лорканың өлеңдерінде ең көп кезігетін бейнелер мен ұғымдар – өлім, махаббат, еркіндік, түн мен қанжар.

Бірінші және екінші дүниежүзілік соғыстың арасындағы Испания тарихы екі кезеңге бөлінеді. Буржуазиялық монархия дағдарысының тереңдей түсуі, елдің билеуші табының әскери диктатура көмегімен революциялық ағымды тоқтатуға тырысуы бірінші кезеңге (1917-1931) сәйкес келеді. Бұл кезең 1931 жылы сәуір айында Испанияның республика болып жариялануымен ақталады. Екінші кезеңде (1931-1939) Испания буржуазиялық-демократиялық төңкеріс кезеңін басынан кешіреді. 1939 жылдың көктемінде орын алған ішкі және сыртқы фашизмнің біріккен күштеріне қарсы күресте республиканың жеңіліс табуы Испания тарихындағы жаңа кезеңнің бастамасы болады.

Испания зиялылары да осы кезеңдердегі әлеуметтік күрестен тыс қалмады. «1898 жыл ұрпақтарының» құлдырауы осы кезеңге сәйкес келеді. Сондай-ақ, бұл кезеңде Бенавенте, Маэсту және т.б. ақын-жазушылар консервативті позицияға өтіп, Антонио Мачадо мен Рамон дель Валье-Инкланның демокра­тия­лық ағымға жақындай түседі. Батыс Еуропаның басқа да елдеріндегі сияқты Испанияда да жас ұрпақ шығармашылығы рухани дағдарысқа ұшырайды. Пессимизм мен қайғыға толы бұл «қарғыс атқан» ұрпақ буржуазиялық қоғамға қарсы тұру үшін авангардтық өнер арқылы жол табады. Олардың шығармалары қайғы-қасіретке толы, алайда, бұл шығармаларда формалды жаңашылдық алдыңғы орынға шығады.

Авангардтық тенденциялар 20-ж. дейін Рамон Гомес де ла Сернның шығармашылығын­да да көрініс тапқан. Ол өзінің шығармалары арқылы бур­жуа­зияны әшкерелеуге тырысқыны­мен, оның қоршаған қоғамды сынауы үстіртін жүреді. Жазушы өзінің «Киноландия» (1924) шығарма­сында голливудтың коммерциялық өнеріне қарсы памфлет жазады. Бұл шығармада жаңа замандағы буржуазиялық қоғамының іс-әрекеттері адам табиғатына тән іс-әрекеттер ретінде суреттеледі. Адамды затқа ұқсату немесе керісінше затты адамға ұқсастыру, эксцентрикалық форма, бұлардың барлығы оның ойлап тапқан «грегерий» жанрына тән сипаттары. Грегерий – күрделі метафорлар негізінде құрастырылған көңілді афоризмдер.

30-жылдары Испания жазушылары бір тудың асына бірігіп қана қоймай, әдебиеттің дамуына да ықпал етеді. 20-30 жылдары Фермин Галланның (1899-1930) «Ұйымдастырылған жабайылық» («La barbarie organizada» 1939), Рамон-Хосе Сендердің (1902-1982) «Магнит» («El iman» 1930), Исидоро Асеведоның (1867-1952) «Көртышқандар» («Los topos» 1930) Сесар Муньос Арконаданың (1898-1964) «Мінбе» («La turbina» 1930) және т.б. сияқты әлеуметтік романдар жазылады. Әдетте «әлеуметтік дабыл романдары» деп аталатын бұл кітаптар шеберлілігі жағынан да, тақырыбы жағынан да әр қилы. Галан мен Сендердің кітап­та­рында испандық империа­лизмнің мароккалық авантюрасы әшкереленеді. Асеведоның «Көртышқан­дар» романында Астуриядағы тау кеншілеріне көрсетілген зорлық-зомбылық­тар бейнеленеді. Арконаданың «Турбина» шығармасында техниканың испан­дық ауылға енуі, оның ауыл шындығымен қақтығысы жайлы айтылады. Осылай­ша, романдарда сол кездегі Испанияның әлеуметтік шындығы жан-жақтан сынға алынады.

Бұл жылдардағы әдебиеттің тағы да бір ерекшелігі – публицистиканың көркем әдебиетке енуі мен көркем-публицистикалық жанрдың гүлденуі. Осы әдебиеттің алғашқы үлгілерінің бірі Луис Сирвальдың «Құрылтай жиналыстың белгілері» атты кітабы (Las Huellas de las Constituyentes, 1933), буржуазиялық «демократияның» екіжүзділігін қатаң сын­ға алған памфлет болып табылады. Сондай-ақ, өзінің «Жерорта теңізінің соңғы қарақшысы» (El ultimo pirata del Mediterraneo, 1934) атты роман-репортажымен аты шыққан Мануэль Домингес Бенавидес прогрессивті публицистиканың дамуына үлес қосқан. Жазушы бұл шы­ғар­масында өзінің қылмыстарынан пайда тауып мультимиллионер болған қарақшының бейне­сін сипаттайды және осы арқылы үкіметтің қылмыс дүниесімен тығыз байланысын көр­се­теді. Кейіннен Бенавитес испан халқының ұлттық-революциялық соғысы мен асту­риялық көтеріліс туралы көптеген роман-репортаждар жазады.

Хосе Ортега-и-Гассет 1883 жылы 9 мамырда Мадридте дүниеге келген. Малагадағы колледжде оқып жүрген кезінде латын және көне грек тілдерін үйренеді. 1904 ж. Комплутен­се мадридтік университетін бітіреді. Одан кейін жеті жыл уақытын Германия универси­тетінде өткізеді. Испанияға қайтып келген соң Комплутенсе университетінде 1936 жылғы азамат­тық соғыс басталғанға дейін қызмет атқарады.

Ортега-и-Гассет 20 жылдарда әдебиеттегі жас буын өкілдерін өзінің энциклопедиялық білімімен, қызу публицистикалық темпераментімен, буржуа­зия­­лық қоғамға деген ашық жеккө­ру­шілігімен таң қалдырды.

1914 жылы Ортега өзінің алғашқы кітабы – «Дон-Кихот жайлы ой толғаула­рын» (Meditationes del Quijote) басып шығарып, өзінің «Жаңа және ескі саясат» (Yieja y nueYa politica) атты атақты дәрісін оқиды. Көп ұзамай Ортега Латын Америкасында танылып, Аргентинада бірнеше дәрістер оқып, 1923 ж. «Ревисте де Оксиденте» журналының негізін салады. Бұл журналда испан тілді халыққа философияның, ғылымның және әдебиеттің жетістіктері ұсынылады. Ортега 1933 ж. саясаттан бас тартып, азаматтық соғыс басталған кезде Испаниядан кетеді. 1936-1945 ж. аралығында Еуропада, Аргентинада, Португалияда өмір сүреді. 1948 ж. Мадридте Гуманитарлық ілімдер институ­тының негізін салады. Хосе Ортега-и-Гассет 1955 ж. 18 қазанда қайтыс болады.

Хосе Ортега-и-Гассеттің «Дон-Кихот жайлы ой толғаулар» және «Жотасыз Испания» сияқты шығармалары оның испандық ретінде де, еуропалық ретінде де ой шабытын көрсетеді. Автордың «Біздің заманымыздың тақырыбы» және «Өнердің дегуманизациясы» атты шығармаларында оның интелектуалды алғырлығы мен көркемдік таланты білінеді. Осы жерде ол адамға төмендегідей анықтама береді: «Мен мен және менің қоршаған ортам болып табыламын». Яғни адам өзін қоршаған ортасындағы тарихи жағдайлардан тыс қарастырыла алмайды. Ортега идеализм (сана ұғымын асыра сілтеу) мен реализмнің (зат ұғымын асыра сілтеу) арасынан үйлесімділік іздеп, «Мен және заттың қосындысы» өмір философиясын ұсынады. Әрбір өмір Әлемге деген көзқарастардың бірі; ешкім өзінің көзқарасын нағыз ақи­қат деп айта алмайды. Ортеганың неміс философы Вильгельм Дильтеймен таныстығы «Та­рих жүйе ретінде» (Historica como sistema, 1941) шығармасында көрініс тапқан философия­лық-тарихи көзқарастарына әсер етеді. Автор өз шығармасында адамзат болмысының негіз­гі мәселелерін зерттеуге жаңа тәсіл ұсынады.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін испан әдебиетінде екі кезең ерекшеленеді. Бірінші кезең, фашисттік режим мен Франконың диктаторлық басқаруы кезеңі 1945-1975 ж. сәйкес келеді. Оның өлімінен кейін 1975 ж. Хуан Кариос Испанияның королі болып сайланады да, елде демократиялық өзгерулер болады. Сонымен қатар Испания тарихы мен әдебиетінде де жаңа кезең басталады (1975-1990).

1939 жылдың наурыз айы испан халқы үшін ең қайғылы кезеңдердің бірі болады. Республиканың құлауы мен франкизмнің жеңіп шығуы халықтың тағдырына да әсер етеді. Фашисттік диктатураның орнауы мәдениеттің дамуы­на кері ықпалын тигізіп, білім саласы қайтадан шіркеулердің бақылауында болады. Баспа, әдебиет, театр, кино цензураның қатаң бақылауына алынады. Әдебиет пен мәдениетті бақылау үшін құрылған цензуралық органдар испан тіліндегі жаңа кітаптардың басылуынаа тыйым салады.

Осы кезде испан әдебиетінде дағдарыс үдей түседі. Көптеген қоғам қайраткерлері қуғын-сүргінге ұшырап, Лорка, Мачадо, Эрнандес сияқты ұлы әдебиетшілер қайтыс болады. Испанияда қалған немесе соғыстан кейін еліне қайтып келген жазушылар үнсіз қалады. Олардың шығармаларын оқуға немесе басуға тыйым салынып, бірнеше жыл бойы Испания әлем әдебиетінен тыс қалады. Осы себептен Испанияның жас жазушылары өздерін «жетек­шісі жоқ ұрпақ» деп атаған.

Испанияның кейбір әдебиетшілері ғана «крест жорықтарын» (бұл сөзбен франкисттік бүлікті атаған) дәріптеуге бел буады. Алайда Рафаэль Гарсиа Сераноның «Адал әскер» (La fiel infanteria, 1943) және «Сарай алдындағы алаң» (Plaza del Castillo, 1951) атты шығарма­лары бейшара күйге түскені соншалық, тіпті франкисттік баспаның өзі оларды «сәтсіз шығармалар» деп атайды.

Алайда Испания әдебиеті фашизмнің орнығуынан кейін бірнеше жыл өтер өтпестен қайта жандана бастайды. Ең алдымен, бұл жандану роман жанрында айқын көрінеді. 50 ж. фашизмге қарсы қозғалыс салдарынан әдебиет­ке Хосе-Агустин, Хуан және Луис Гойтисоло, Ана Мария Матуте, Мигель Делибес, Блас де Отеро, Альфонсо Састре сынды жазушылар­дың жаңа ұрпағы келді. Олар белгілі бір топтарға бірігіп, саяси және эстетикалық бағдар­ламалар құрмаса да, олардың көзқарастары мен алға қойған мақсаттары ортақ болады.

Ғасырдың ортасындағы прозада сол замандағы шынайы өмірді бейнелеу басты орынға шығады. Бұған қарамастан романистерді шынайы өмірдің тек қана әлеуметтік жағдайлары қызықтырады. Қоғамның төменгі және ортаңғы тап өкілдерінің өмірлерін сипаттайтын әлеуметтік романдар испан әдебиетінде жетекші жанр ретінде алдыға шығады. Шынайы өмір қаншалықты қатыгез болса да, 50 ж. туындыларды кейіпкерлер тремендиттік романдар­дағы кейіпкерлерден ерекшеленеді.

Жазушылар тек халық жайлы емес, халық үшін де жазады. Олардың шығармашылықта­рынан түсініктілікке, бейнелеу мен тілдің қарапайымдылы­ғына деген ұмтылыс байқалады. Көптеген жас романисттер үшін тағы бір негізгі көркемдік принцип ретінде баяндаудың «объективтілігі» алдыға шығады. Осы жылдардағы жазушылар өздерінің тәсілдерін тек «әлеуметтік реализм» емес, «объективті реализм» деп те атаған.

Объективті прозаның негізгі ерекшеліктері – адамды қоршаған орта мен кейіпкерді егжей-тегжейлі, тура бейнелеу; кейіпкердің мінез-құлқы арқылы оның психологиялық портретін суреттеу; роман құрылымындағы сюжеттің әлсіреуі, бір оқиғаның айналысында тоқталудан бас тарту және т.б.

«Объективті» прозаның негізін «Ара ұясы» романының авторы Села салған. «Объек­тивті реализмнің» принциптерін Хесус Фернандес Сантостың (1926-1988) «Қатыгез адам­дар» (Los braYos, 1954) шығармасынан да көруге болады. Бұл жылдардағы романның классикалық үлгісі ретінде Рафаэль Санчем Ферлосионың (1927) «Харама» (El jarama, 1956) атты шығармасынан көруге болады. Жазушы бұл шығармасында Харама жағалауындағы бір демалыс күні жайлы сөз қозғайды. Романда айтарлықтай маңызды оқиғалар орын алмайды, тек шығарманың соңында ғана уақыт ағымын бұзған бір оқиға болады. Бұл жас Луиситаның өлімі еді. Роман кейіпкерлері жас қыздар мен жігіттер жағалауда жүріп суда шомылады, күнге қыздырынады, ән айтып, билейді, ұрсысады, қайта татуласады. Бірақ олардың сөздері мен іс-әрекеттерінде адамның рухы білінбейді, олар белгілі бір бағдарлама бойынша сыртқы жағдайларға жауап қайтаратын автоматтарға ұқсайтын. Автоматтар сияқты, «Харама» кейіпкерле­рінің де не өткені, не келешегі жоқ. Ал 20 жыл бұрын, осы Харама жағалауында демалып жүрген жастардың аталары мен әкелері жауға қарсы соғысып, өз жандарын құрбан етеді. «Харама» кейіпкерлері оқтын-оқтын сол соғыстың іздерін көреді, алайда, бұл іздер олардың жүрегінде ешқандай сезім оята алмайды.

50 жылдардың ортасында пайда болған қала мен ауыл жұмысшылары туралы шығармалар әдебиетте маңызды орынға ие болады. Өз шығармаларын осы тақырыпта жазған жазушылардың бірі – Альфонсо Гроссо (1928-1995). Ауқатты отбасынан шыққан Гроссо жас кезінде шенеунік ретінді қызметте болды, өз шығрамшылығын 30 жасында бастайды. 1961 жылы оның «Канава» (La zanja) атты романы жарық көріп, көп ұзамай «Көз шағылысты­ратын көк аспан» (Cielo dificilmente azul) романы да басылып шығады; екі жылдан кейін «Торлар» (El cepirote) атты романы дүниеге келеді. Гроссо өзінің барлық шығармасында су құбырының құрылысшысы («Канава»), балықшылар («Торлар»), орманшылар («Көз шағылыстыратын көк аспан») секілді еңбек адамдары жайлы жазады. Жазушы олардың өмірін егжей-тегжейлі суреттеге­німен, оның негізгі мақсаты өз кейіпкерлерінің өмір сүру жағдай­ларын көрсету емес, олардың қоршаған ортасымен қарым-қатынасын сипаттау болатын. Көптеген жазушылар психологиялық талдаудан бас тартып шынайы өмірді «объективті» бейнелеуге бетбұрыс жасап жатқан кезде Гроссо сол өмір шындығын психологиялық анализ арқылы бейнелейді.

Хесус Лопес Пачеко (1930-1997) «Гидроцентраль» (Central electrica, 1958) романында және Армандо Лопес Салинас (1925-1994) «Шахта» (La mina, 1960) романында адам мен оның еңбегін өзіндік ерше ебір тәсілмен бейнелейді. Олар да Гроссо сияқты жалшылар мен электростанция құрылысшыларының (Лопес Пачеконың кітабында), шаруалар мен шахтер­лер­дің (Лопес Салинастың кітабында) қорқынышты өмірі мен әлеуметтік жағдайларын көрсетіп қана қоймай, сонымен қатар шынайы өмірдің әлеуметтік талдауын жасап, фашист­тік режимді құртуға тырысады.

Шынымен осы кезеңде жүздеген әдебиетшілер, суретшілер, ғалымдар франкисттік режимге қарсы шыққан еді. Дегенмен олар аз болды; зиялылардың көпшілігі бұл күрестен тыс қалуды дұрыс көрді. Жазушылар фашизмді тек қана халықтың аштығы мен жоқшылығы емес, сонымен қатар күрестен тыс қалған адамдардың рухани әлсіреуі деп түсінеді. 60 жылдардың басында жазылған романдардың көпшілігі дәл осы материалдық жағдайы жақсы, бірақ рухани жағдайы әлсіреген адамдарға арналған еді. Мұндай шығармаларға Хуан Гарсиа Ортелоның (1928-1991) «Жаңа достар» (NueYas Amistades, 1959), Л. Гойтисоло Гайдың «Сол баяғы сөздер» (Las mismas palabras, 1962) романын да жатқызуға болады.

Аталған шығарамларда бұрын романдарда екінші сатыға түсіп қалған психологиялық анализдің қайтадан қарқынды қолданыла бастауы «объективті» тәсілдерді әлсіретеді. «Объективті» роман кейіпкердің ішкі ойлары мен сезімдер ағымын сипаттауға дәрменсіз болып шықты. «Объективті» романға метафизикалық романды қарсы қоюға тырысқандар бұл әлсіздікті пайдаланып қалуға тырысады. «Объективті» прозадағы дағдарыстың себебін оның жақтаушылары да табуға тырысады. Гойтисолоның «Соңғы вагон» (El furgon de cola, 1967) жинағына енген бірнеше мақалалары да осы мәселеге арналады.

Хуан Гойтисоло 1931 жылы 5 қаңтарда Барселонада әдебиетшілер жанұя­сын­да дүние­ге келді. Оның үлкен ағасы Хосе Агустин ақын, ал кіші інісі Луис атақты прозаик болған. Хуан Барселона және Мадрид университеттерінде құқық саласында білім алады. 1950 жылдардың ортасынан бастап Парижде өмір сүрген.

Хуан Франко режиміне қарсы шыққандықтан Мареккешке, кейіннен Парижге қуылды. Оның аға-бауырлары да қуғын-сүргінге ұшырайды. 1969-1975 жылдар аралығында Гойтисоло Калифор­ния, Бостон, Нью-Йорк университеттерінде дәріс береді. Гойтисоло профессор ретінде ХІХ ғасыр дессиденті Хосе Мария Бланко Уайттың антологиясын баспаға дайындайды. Ол осы еңбегі арқылы Франко режимін өткір сынға алмақшы болады. Шетелде жүріп танымал болған испан зиялылыларының бірі Гойтисолоның шығармалары Элб Паис газетінде басылып тұрады. Бұл газетте ол Чечня мен Босния әскери корреспонденті болып қызмет атқарады. Гойтисоло Батыс өркениетін қатаң сынға алады.

Хуан Гойтисоло «Қол ептілігі» (1954) және «Жәннаттағы қайғы»(1955) романдарында өзін франкистік испандық ретінде көрсетіп, осы ойын «Ерекше белгілер» (1966) романында да жалғастырады.

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. Испан әдебиетіндегі «алтын ғасырлар» мен кезеңдері.

2. Испан әдебиетіндегі «98 жылдың ұрпақтары» жаңашылдығы мен өкілдері.

3. Ортеги-и-Гасеттің философиялық ойлары.

4. Термендизм ағымы, өкілдері, шығармалары.

5. 50 жылдардағы әдебиеттегі өзгеріс. Гойтисоло шығармашылығы.

6. Унамуно шығармашылығының негізгі тақырыбы, «интратарих» концепциясы

АҚШ әдебиеті

ХІХ ғ. соңында Америка тарихында батыс жерлерін басып алу үдерісі өз мәресіне жетеді. Испан-америка соғысы 1898-1899 жылы Пуэрто-Риконы АҚШ-тың басып алумен аяқталады. ХХ ғ. басында АҚШ фермалық мемлекеттен Чикаго, Нью-Йорк, Питсбург, Детройт сияқты индустрияланған орталықтары бар, техникалық жағынан жоғары дамыған мемлекетке айналады.

ХХ ғасырдың бірінші жартысында АҚШ әдебиеті қарқынды дами түседі. Америка әдебиетінде Теодор Драйзер, Синклер Льюис, Эрнест Хемингуэй, Уильм Фолкнер, Джон Стейнбек, драматург Юджин О’Нилл, новеллист Шервуд Андерсон, ақындар Роберт Фрост және Карл Сэндберг сияқты жарқын тұлғалар пайда болады.

Көптеген америкалық жазушылардың шығармашылығы әлемге танылып, үлкен жетіс­тікке ие болады. АҚШ әдебиеті 1910-1945 жылдары түрлі бағытта дамыды. Онда көбіне роман­тикалық дәстүр, критикалық реализм, модернистік ағым басым болды.

20-30 жылдары Америка Құрама Штаты Батыс елдерінің алдыңғы қатардағы мем­ле­кетіне айналады. 1929 жылы қазанда Нью-Йорктағы биржа төмендеп, елде жұмыссыз­дыққа әкеліп соқтырған үлкен дағдарыс басталады. «Ұлы депрессия» деп аталатын бұл кезең түрлі шерулер мен толқулар, жұмыссыздардың көтерілістері арқылы тарихта қалады. 30 жылдары елде әлеуметтік-саяси наразылық өрши түседі.

Халық наразылығы мен жұмысшылар қозғалысы пролетариаттық әдебиет­тің дамуына ықпал етіп, социалистік идеяны жақтаушылар пайда болады. Бұл Синклер Льюис, Шервуд Андерсон, Юджин О’ Нилл, Карл Сэндберг сынды жазушылардың шығармашылығында кө­рі­ніс тауып, 1935 ж. «Америка Құрама Штатындағы пролетариаттық әдебиет» антологиясы басылып шығады. Бұл антологияға Джон Дос Пассос, Эрскин Колдуэлл, Ленгстон Хьюэ, Криффорд Одет, әдеби критик Мальколн Каули сынды түрлі жанрда жазған 63 автордың екбектері енеді.

ХХ ғ. шығармаларында әрі қарай жалғасын тапқан АҚШ әдебиетіне сай «америкалық арман» тақырыбы айтарлықтай өзгеріске ұшырап, көптеген жазушы­лардың шығармаларында «америкалық трагедия» тақырыбына ауысады.

Америка басынан кешірген экономикалық дағдарыстың қараңғы түнегі Джон Стейнбектің (1902-1963) «Тышқандар мен адамдар жайлы» повесі (1937) мен жазушыға үлкен жетістік әкелген «Ашу оты» (1939) атты шығармаларында көрініс табады. Бұл романда жұмыс іздеп, Американы кесіп өткен Джоудтар­дың отбасы жайлы айтылады. Аталған шы­ғар­ма жазушының маусымдық жұмыскерлермен танысу барысында жинаған нақты мәлі­меттер негізінде жазылған. 1940 ж. Стейнбек өзінің «Ашу оты» романы үшін Пулитцеров сыйлығына ие болады.

20-30 жылдардағы әдебиетте жиі қозғалған негізгі тақырыптардың бірі соғыс тақырыбы болған. 20-ші жылдардағы Эрнест Хэмингуэйдың «Күн шығады» (1926) және «Қош бол, қару» (1929), Уильям Фолкнердің «Солдаттың жеңісі» (1926) мен «Сарторис» (1929), Дос Пассостың «Үш солдат» (1921) және «Манхэттен» (1925) атты шығармалары осы тақырыпқа арналған. 30-ші жылдары әдебиетке «Тамыздағы жарық» (1932) романының авторы Уильям Фолк­нер, «Бізде бұл мүмкін емес» (1935) атты шығарманы жазған Синклер Льюис пен «Бесінші колонна» (1938) пьесасының авторы Хэмингуэй сынды фашизмге қарсы күрес туралы жазатын жазушылар келеді.

Роберт Фрост, Карл Сэндберг, Ленгстон Хьюздің шығармашылығы ХХ ғасырдың бірін­ші жартысындағы Америка әдебиетінде әдеби сыншылар мен тарихшылардың «поэтикалық-Ренессанс» жайлы айтуына мүмкіндік берді.

Роберт Фрост (1874-1963) америка халық ақыны атанады. Халық оның өлеңдерін ойдың тереңдігі мен нақтылығы, тілдің жеңілдігі мен көркемдігі үшін ұнатады. Фрост өзінің қарапайымдылығы арқылы данышпан болған.

Роберт Фрост Калифорнияда журналистердің жанұясында дүниеге келген. Ол жанұясына көмектесіп, өзін асырау қамын ойлап жүріп, университеттік жоғары білім ала алмайды. Фермада, газетте, мектепте жұмыс істейді. Англияда 3 жыл (1912-1915) тұрып, сонда өзінің ең бірінші «Баланың еркіндігі» (1913) және «Бостоннан шығысқа қарай» (1914) атты поэтикалық жинақтарын жариялайды. Бұл жинақтар өте сәтті шығып, ақынға үлкен жетістік сыйлайды. Ол АҚШ-қа қайтіп келген соң Нью-Гермпширдағы фермада қоныстанып, фермерлердің күнделікті өмірі мен еңбегі жайлы жаза бастайды. Оның жинақтарының арасынан «Нью-Гемпшир» (1923), «Алыс жота» (1963), «Ағаш-куәгер» (1942) атты еңбек­те­рін ерекше атап өтсе болады.

Карл Сэндберг (1867-1967) шведтік эмигрант жұмыскерлердің жанұясынан шыққан. Ол орта білімін аяқтамастан сылақшы, жүк тасушы, кейін ағаш ұстасы болып жұмыс істеді. Әскерде болып, Испан-америка соғысына қатысып, 1890 жылдары әлеуметтік қозғалысқа қатысады. Сэндбертің еңбекшілердің күші мен талантына деген сенімі, демократиялық нанымдары мен оптимизмі оның поэзияларында көрініс табады. Ол Уитмен дәстүрін жалғастырып, поэзияны «Өмір жолын түсіндіретін тізбек» деп түсінеді. Сэндберг өзінің өлең шумақта­рын такси жүргізушісі, полиция қызметкері, машинистер мен қарапайым адам­дар сияқты оқырмандарға арнады.

Сэндберг өз шығармашылығында еркін өлеңді таңдаған, оның лирикасы халық тілінің байлығы мен әсемдігін көрсетеді. Ол фольклорлық шығарма­лар­ды жинап, америкалық халық әндері мен балладалардың антологиясын құрас­ты­рып, басып шығарады. Маяковский Сэндбергті «Американың үлкен индус­триалды ақыны» деп атаған. Алып елдің тынысы Сэндбергтің шығармаларында шебер суреттеледі. Оның негізгі жинақтарына «Түтін және болат» (1920), «Америка, қайрлы таң» (1928), «Халық, иә!» (1936) атты еңбектерін жатқызуға болады.

Қара нәсілді америкалық Ленгстан Хьюзды (1902-1967) «негрлер Реннессан­сы­ның» ақы­ны деп атайды. Ол өзінің алғашқы жинағын 1926 ж. басып шығарады. Осы уақытқа дейін Хьюз қағаз тасушы, қонақ үйде күзетші, жүк тасушы, ыдыс жуушы, матрос сияқты көптеген қызметтер атқарады. Ол Линкольн университетін аяқтап, афро-америкалық поэзияның дәс­түр­ле­рін жалғастыра отырып өзін ақын, прозаик, драматург және публицист ретінде көрсете білген. Хьюз қорланғандардың қайғысына ортақтасып, адамдар теңдігі туралы идеяны қор­ғай отырып, блюздың дәстүрлі формасына жаңаша мән береді («Арман», «Менің түсім», «Портье» атты өлеңдері). Хьюз «Кепілдіктегі ең жақсы заттар» (1927), «Жаңа көлеңке» (1938), «Гарлемдегі Шекспир» (1942) сияқты он үш поэтикалық жинағын басып шығарады. 1930 ж. оның «Жас шығарған күлкі» атты романы мен 1932 ж. «Скотсборо» атты пьесасы жарыққа шығады.

Көркем бейнелеудің жаңа мүмкіндіктерін іздеуде Джон Дос Пассостың (1896-1970) шығармашылығы ерекше. Архитектура мамандығы бойынша Гарвард университетін аяқта­ған соң, Дос Пассос өз қалауымен майданға аттанып, Италия мен Францияда орын алған ұрыстарға қатысады. Оның «Үш сарбаз» (1921) атты романында соғыс пен майданда жауға қарсы күрескен жауынгерлер жайлы жазылған. Пассостың «Манхэттен» (1926) атты романы кинематографияда қолданылатын монтаждау мен конструктивизм техникасы секілді жаңаша әдістердің батылдығымен ерекше көзге түседі. 30 жылдары Дос Пассостың «АҚШ» трилогиясының «42-ші паралелль» (1930), «1919» (1932), «Үлкен ақша» (1936) атты романдары жарыққа шығады.

АҚШ театры мен драматургиясының қайта жаңарып, дамуына драматург Юджин О’Ниллдің (1888-1958) қосқан үлесі зор. Ол драматургияны коммерциялық театр өктемділі­гінен босатып, оны ұлттық өнердің игілігіне айналдырады. Актердың баласы Юджин О’Нилл театр репертуарларымен жақсы таныс болып, өз шығармашылығын оны қайта құруға арнап, шындықты бейнелеп, өзекті мәселелерді көтеретін пьесалар жазды. Ол өзінің «Көкжиекте» (1920) атты пьесасында фермерлердің кедейленуі жайлы жазса, «Император Джонс» (1920) пьесасында нәсілшілдік мәселесі мен оның түрлі-түсті адамдардың рухани өміріне тигізер әсері туралы сөз қозғайды. Юджин О’Нилл драмалар мен трагедиялар жазған.

АҚШ әдебиетінде модернизмнің қалыптасуы Еуропа елдерінің, әсіресе Франция мәде­ние­тінің әсер етуімен жүрді. ХХ ғ. Францияның астанасын «Идеялар лабораториясы» деп атаған Хемингуэй, Скотт Фицджеральд, Дос Пассос, Гертруда Стайн, Эзра Паунд сынды көптеген америкалық ақындар Парижде өмір сүрді. Франция арқылы Томар Стернз Элиот­тың Англияға жолы ашылып, өмірінің соңына дейін сол жерде тұрады. Әдебиет тарихшы­лары нақты негіздерге сүйене отрып, ғылымға «Америкалық модернизмнің еуропалық мектебі» деген түсінікті енгізеді. Ол Эзра Паунд пен Гертруда Стейннің есімімен тығыз байланысты.

Теодор Драйзер (1871-1945) өзін «қазіргі заман реализмнің өкілі» деп атаған. Драйзер ХХ ғасырдың америка әдебиетіндегі көрнекті реалисі болып табылады. Ол Марк Твен, Генри Фуллера, Фрэнк Норристың дәстүрін жалғас­тыра отырып, әлеуметтік-реалистік америкалық романның дамуына өз әсерін тигізді.

Драйзер Индиана штатында фабрика жұмыскерінің жанұясында дүниеге келген. Оның әкесі Германиядан Америкаға қоныс аударған неміс болған. Ал анасы чехиялық босқындар жанұясынан шыққан. Теодор жанұядағы он екінші бала болған. Табысты өмір іздеген Тео­дор­дың ата-анасы бір орыннан екінші орынға көшуге мәжбүр болады. Болашақ жазушы жүйелі білім ала алмай, орта мектепті бітірген соң оқытушысының көмегімен бір жыл бойы Блумингтондағы университетте лекция тыңдайды. Ол газет, киім таратушы, газет сатушы, ыдыс жуушы сияқты түрлі қызметтерді атқарады. Алайда бір жылдық студенттік өмірінде Толстоймен, философ-позитивист Спенсердің еңбектерімен танысады. Чикагоға барып, Драйзер бір газетте репортер болып қызмет атқарды. Осы қызметі барысында ол үлкен қала­лардың өмірі мен ондағы халықтың тұрмыс-тіршілігі жайлы өз ойын кеңейте түседі. Ол Кливлендте, Питсбург, Сент-Луис, Нью-Йоркта болады. 1899 ж. Америкада жарыққа шық­қан анықтамада Драйзердің есімі ақын-журналист ретінде көрсетіледі.

Драйзер өз еңбектерін «роман-карьера» формасында жазған. Осы жанрда жазылған шығармаларға жас қыздың актерлық өмірі жайлы баяндалған «Кэрри әпкей» романын, суретші мен өнердің тағдыры жайлы айтылатын «Данышпан» (1915) атты еңбегі мен бас кейіпкер өзінің қалауын барінен де жоғары қоятын «Қалау трилогиясы» (1912-1947) атты романын жатқызуға болады. Драйзердің ең атақты романы «Америкалық трагедия» (1925) да «роман-карьера» формасында жазылған.

Драйзердің шығармалары – орындалуы үлкен қайғы тудыратын «америка арманы» жайлы баяндама. Арман мен шындықтың арасындағы қарама-қайшылықтар оның «Америка­лық трагедия» романында шебер көрсетілген. Бұл романның кейіпкері жетістік туралы бос қиялдың артынан құр жүгіру адам үшін үлкен қауіп екеніне тағы да көз жеткізеді. Драйзер­дің дүниетанымы мен шығармашылғына Герберт Спенсердің әлеуметтік–дарвинизмі мен позитивизм философиясы өз әсерін тигізеді.

Эзра Паунд (1885-1972) - англо-америкалық поэтикалық имажизм мектебі­нің негізін қалаушылардың бірі. Бұл мектептің пайда болуы мен дамуының бастапқы кезі 1905-1909 жылдарға сай келеді. Осы кезде Томас Эрнст Хьюманың басшылығымен ағылшын және амери­калық Ричард Олдингтон, Эзра Паунд, Хильда Дулитл, Фрэнк Стюарт Флинт сынды жас талантты әдебиетшілер Лондонда бас қосып, өздерінің жиналыстарын өткізе бастайды.

Философия, эстетика, саясаттану, экономика саласындағы мәселелерді шешуге бағыт­талған лондондық топтың басшысы Т.Э.Хьюм болады. Бірақ ең басты әдебиет пен жаңа заман поэзиясына көп көңіл бөлінеді. Хьюманың негізгі ойлары оның «Ойлану» (1924) және «Тіл мен стиль жайлы мақала» (1929) атты еңбектерінен айқын көрінеді.

Романтикаға қарсы болғандардың ізін жалғастырушы Хьюм романтизмді гуманизмнің ең соңғы сатысы деп есептеді. Жаңа заман поэзиясы саласында Хьюм «Академиялық дәстүр­ден» бас тартуға шақырады. Америкалық модернизмнің поэзиясы Эзра Паунд шығармашы­лы­ғында беріледі.

Гамильтон колледжін (Нью-Йорк штаты) бітіріп, 1906 жылы Пенсильвания (Фила­дель­фия штаты) университетінің дипломын алып, Э.Паунд Еуропа бойынша үшінші саяхатына аттанады. Ол бұл жолы Лопе де Вега мен провансаль ақындары жайлы диссертациясына мате­риал іздеуге барған болатын. 1907 ж. Паунд АҚШ-қа қайтып келіп Уобеж-колледжіне роман тілдерін оқытушы ретінде жұмысқа қабылданады. Аз уақыттан соң Паунд қайтадан Еуропаға аттанады. 1908 ж. Венецияда оның «Өшкен жарықта» атты ең алғашқы кітабы 100 дана болып басылып шығады. 1916 ж. Паунд «Lustra» өлеңдер жинағы жарияланады.

1921 ж. Парижге, 1924 жылы Паунд жанұясымен бірге Италияға қоныс аударады.

Екінші Ұлы отан соғысы жылдарында Паунд антиамерикалық радиорепор­таж­дарымен (жалпы саны 125) көрінеді. 1945 жылы Паунд тұтқындалып, америкалық әскери күшке бері­леді. Алдымен 60 жастағы ақынды Пизадағы лагерьге жібереді, кейін Вашингтонға жібері­ліп, түрмеге қамалады. 1945 жылы 21 желтоқсанда қасиетті Элизабеттің жүйке ауруына шал­дық­қандар емхана­сына жатқызылады.

Паунд өзінің «Cantos» поэмасына қытай хроникасы мен Конфуций ілімдері, америкалық төңкеріс пен Джефферсонның тәуелсіздік декларациясы, Одиссей­дің оқиғалары секілді бірнеше тақырыптарды енгізді. Паунд әуенді композиция құрастыруға тырысқан. Журнал редакторы, ақын, сыншы, антология құрастырушы ретінде Паунд Америка мен Еуропа әдебиетіндегі модернизмнің дамуына зор үлес қосады.

Гертруда Стайн (1847-1946) – жазушы-экспериментші, «жоғалған ұрпақ» терминінің авторы. Стайнның жаңартулары Дж. Джойсты, Э.Хемингуэй мен Ш.Андерсонды қызық­тырған. Сан-Францисконың тұрғыны Стайн Гарвард–Аннексте білім алады. 1897 ж. Стайн Джон Хопкинстің Балтимор университетінің қарамағын­дағы меди­цина колледжіне ауысып кетеді. Онда ол әйелдің жүйке күйзелісі проблемаларын зерттемек болады. Дегенмен бақыт­сыз махаббат Стайнның оқу жоспарларын бұзады. Ол оқуды мүлдем ұмытып, соңында емти­ханда да сәтсіздікке ұшырайды.

Стайн кейін Америкадан кетіп, Парижге келеді. Көп ұзамай оның азапқа толы махабба­ты­ның куәсі ретінде жазылған «Дәлелдеуді қажет еткен нәрсе» атты романы жарық көреді. Бұл романдағы «махаббат үшбұрышының» ерекшелігі - оның барлық жақтары әйелдер. Стайн романның мәтініне төлтума хаттар мен сұхбаттарды енгізген.

30-40 жылдары Стайн сөйлем құрылысындағы тұрақты қалыптасқан ретін бұзып, жаңа сөйлем ретін құру үшін түрлі тәжірибелер жасайды. Стайнның бұл тәжірибелері оның «Он портрет», «Ұзақ қызықты кітап» атты еңбектерінде көрініс табады. Стайн драматургия саласына да қызығушылық танытады. Оның көптеген пьесалары шартты түрде актілерге бөлінген прозалық мәтін ретінде әсер етеді. Стайнның атақты пьесаларына «Төрт әулие үш актіде» (1934), «Ана бәрімізге» (1947), «Доктор Фауст шам жағады» (1949) атты еңбектерін жатқызуға болады.

1934-1935 жылдары Гертруда Стайн АҚШ-та «жалғастырмалы шындық» әдісін дамыту мақсатымен 40-қа жуық лекция оқиды. Стайнның әдебиеттегі көзқарастары мен шығарма­шы­лық принциптерін «Түсіндірме ретіндегі компо­зиция» (1926), «Қалай жазу керек» (1931), «Алиса Б.Токластың автобиогра­фиясы» (1933), «Төрт лекция» (1935) атты еңбектерінен көре аламыз.

Эрнест Хемингуэй (1899-1961) жастық шағында Бірінші және Екінші дүниежүзілік соғыстар мен 30 жылдары Испанияда орын алған фашизмге қарсы соғыстарға қатысып, түрлі қиыншылықтарды бастан кешірген «жоғалған ұрпақ» жазушыларының қатарына жатады.

Хемингуэй адамзаттың маңызды, трагедиялық жақтарын, әрі өз дәуірінің қоғамдық-саяси өмірін жазған. Оның ең басты тақырыптары – адам мен соғыс, адам мен табиғат; олар­дың философиялық аспектілері – үздіксіз күресуші адам болмысының көрінісі. Соғыс корри­да секілді, ал қатыгез өмір матадор мен өгіздің күресі өтетін аренаның бейнесіне теңестіріле­ді. Хемингуэйдің шығарма­ларындағы басты кейіпкер жеңілуден еш қорықпай, тірі тұр­ғанында күресуден бас тартпайды. Адам жеңілу үшін жаралмаған. «Адамды жойып тастау­ға болады, бірақ жеңу мүмкін емес», - дейді Хемингуэй «Шал мен теңіз» повесінде.

Э. Хемингуэй Чикагоның маңайындағы Оук-Парк деген жерде дәрігер­дің отбасында дүниеге келген. Оның әкесі табиғатты жақсы көрген, сол себепті де ол әрқашан серуендеуге шыққанда өзімен бірге ұлын ертіп жүретін. Отбасын қатал әрі салқын мінезді анасы басқар­ған. Анасы ұлына музыкалық білім береді. Хемингуэй Оук-Парктағы мектептен білім алады, әдебиетке қызығушы­лық танытып, спортпен шұғылданады. 1917 ж. мектеп бітірген жас Эрнест Канзас-Ситиге кетіп, сонда «Стар» газетінде репортер болып қызмет атқарады. Осы кезден оның журналистік таланты көріне бастайды. Хемингуэйдің Канзас-Ситидің журналистика мектебінде алған сабақтары жас репортердың кейінгі уақыттағы тілшілік қызметіне көп пайдасын тигізеді.

1918 ж. көктемде америкалық Қызыл Крест бөлімшесіне жүргізуші ретінде Хемингуэй Италияға атттанады. Оны көзінің дұрыс көрмеуіне байланысты әскер қатарына алмаған болса да, жас жауынгер италия-австриялық соғыста майданға қатысады. Қатты жарақат алып, үш ай Милан ауруханасында емделеді. АҚШ газеттеріне Италиядан репортаждар жібереді. Соғыс біткен соң Оук-Паркқа қайта оралады. Соғыс кезеңін «Біздің уакытта» (1925) атты әңгімелер жинағында, «Күн шығып келеді» (1926) , «Қош бол, қару!» (1929) атты романдарында өте шебер суреттейді.

Оның шығармашылығында Испания тақырыбы ерекше орынға ие. «Испан­дық репортаж», «Мадридтік жүргізуші» атты әңгімелері мен очеркісінде, «Бесінші бағана» (1938) атты пьесасында осы тақырып қозғалады. Соғыстан кейін Хемингуэй Кубада тұрады. Ол осы жерде «Қария мен теңіз» (1952) повесі мен «Өзеннің ар жағында, ағаштар көлеңкесінде» (1950) романын жазады. 1954 ж. Хемингуэй әдебиеттегі Нобель сыйлығының лауреаты атанады. Хемингуэй орыс әдебиетін жақсы білген, әсіресе, Тургеневті жақсы көрген.

Оның «Кімге қоңырау соғады» атты еңбегі ХХ ғ. ең керемет романдарының бірі ретінде танымал болған. Хемингуэй романдарына шығарма­ның проблематикасы, құрылымы, ішкі монолог, авторлық коммен­тарий­лер, психологизм, лиризм, образдардың жарқындығы тән.

Уильям Фолкнер (1897-1962) – «ұлы Америка романын» дүниеге әкелген көрнекті жазушылардың бірі. Ол атақты Фрэнк Норрис пен Марк Твендердің ізін жалғастырып, Драй­зер, Стейнбек, Дос Пассостармен қатар әлемдік әдебиет­ке өзіндік мұрасын қалдырған.

Миссисипи штатының тұрғыны Фолкнер АҚШ әдебиетінде 1920 ж. пайда болған «оңтүстік мектептің» өкілі. Аға буын өкілдерінің реалистік дәстүрлерін сіңірген таланты мен жаңа дәуірдегі модернизм жаңа­лық­тары оның шығармашылығына әсер етпей қоймады. Жазушы жергілікті көріністер арқылы жалпыға ортақ мәселелерді ашуға тырысады. Фолкнер «адам жүрегінің мәселелеріне» басты назар аударып, 1949 ж. Нобель сыйлығын алған кезін­дегі сөйлеген сөзінде өзге жазушыларды да осыған шақырады. Ол: «адам жүрегінің ескі иделдарына - махаббат пен намыс, өркөкіректік пен жанашырлық, азап пен құрбандыққа» назар аудармау әдебиетті өлтіреді», - деп біледі.

Фолкнердің шығармаларынан «Солдат сыйлығы» (1926), «Москиттер» (1927), «Мәрмәр фавн» (1924), «Фолкнердің қойын дәптері» (1946), «Қала» (1957) және т.б. еңбектерін ерекше атап өтсе болады.

Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуы америка әдебиетіндегі жаңа кезеңнің баста­луына ықпал етеді. АҚШ жаңа дәуірге дамыған алып мемлекет ретінде енді. 50 ж. өзінде-ақ америкалық жазушылар мен сыншылар соғыс арасындағы 10 жылдық­тардағы әдеби көрсет­кіштерді бағалай отырып, жаңа кезеңдегі әдебиетті қандай нәрселер күтіп отыр екен деген сұрақтарды алға тарта бастады. Әдебиеттің жаңаруына үміттене отырып, ХХ ғ. бірінші жартысындағы америкалық классика­ның жеткен көркем жетістіктерінен айырылғандарына да өкініш білдіреді.

«Жеке адам мен қоғам» және ХХ ғасырда адамдардың қажеттіліктері мен қарым-қатынастарында, әдебінде орын алған өзгерістер сол уақыттағы әлеуметтанушылар мен философтардың өзекті мәселесіне айналады. Д. Рисмен өзінің «Жалғызсыраған халық» атты кітабында адамның даралығы жоғалып, оның орнына қоғамға бағыныштылық пайда болды деп жазған. Фолкнер секілді Э. Фромм да өзінің «Үміт революциясы» атты еңбегін «Біз қайдамыз және қайда бара жатырмыз?» деген сөздермен бастап, қазіргі замандағы ұйымның құрылысын «мега машина» деп атаған. Қоғам машина секілді жұмыс жасайды, ал адамдар осы машинаның құрамдас бөлшектері секілді. Техника адамзат пайдасы үшін емес, кері­сінше адам техника үшін қызмет жасап жатқандай.

Әдеби шығармалардың типологиясы, жазушының өмірге деген көзқарасы мен эстети­калық идеалы жаңа кейіпкердің типологиясын анықтап береді. Бұл америкалық жазушылар мен драматургтердің, ақындардың шығармаларындағы кейіпкерлердің арасынан – Норман Мейлердің шығармашлығындағы соғысқа қатысқандар, Джеймс Болдуин мен Уильям Стай­ронның романдарындағы қара нәсілді адамдар, Аллен Гинсбергтің поэзиясын­дағы заманның жас түлектері, Джек Керуак пен Джероми Дэвид Сэлинджердің романдары мен әңгіме­лерінде, Артур Миллер мен Теннеси Уильямстың «Орта америкалықтар» пьесасында, Джон Апдайк мен Джон Чивердің әңгімелері мен романдарында, интеллектуал­дар Сола Беллоу мен Торнтон Уайлдердің шығрмаларындағы кейіпкерлерден көрінеді. Сонымен қатар Курт Воннегуттың романдарындағы пародиялық кейіпкерлерін ерекше атап кетуге де болады.

Конформизм мен қалыптасқан қоғамдық нормаларға қарсы Джек Керуак пен Аллен Гинсберг шықты. 60 жылдары елдегі саяси-әлеуметтік тәртіптерге көңілдері толмаған халықтың қарсылық қозғалыстары тек публицистикада ғана емес, сонымен қатар көркем әдебиетте де орын алады. Жазушылар көбіне саяси-әлеуметтік мәселер мен бостандық үшін күрес тақырыптарын қозғайды.

60 жылдардағы әдебиетте Уолтер Лоуэнфелстың (1897-1976) шығармашы­лығы ерекше орын алады. Лоуэнфелст өз поэзиясында Уитмен дәстүрлерін жалғастырады. Оның өлең­дерінде техника мен саясат, мифология мен нақты ғылым сияқты әртүрлі саладағы бейнелер мен түсініктер шебер үйлестірілген. Оның «Саған деген махаббатпен атомды ғасыр» атты еңбе­гі атомдық энергия дамыған заманында өмір сүретін адамның тіршілігі жайлы ой-тол­ғанулардан тұрады. Бұл поэмада Уолтердің өз жұбайы Лилианға деген сүйіспеншілігі көрсетіліп, Вьетнамдағы соғыс туралы айтылады. Атомдық жарылыс қауіпі соғыс зама­нындағы адам баласының бөлініп кетуіне теңестіріледі. Тек соғыстан бас тарту арқылы ғана, адам баласы бейбітшілікте бақытты өмір кеше алады.

Вьетнамдағы соғысқа қарсы шыққан АҚШ-тың ХХ ғ. аса көрнекті ақыны ретінде Роберт Лоуэллді (1917-1977) ерекше атап өтуге болады. Оның философиялық-лирикалық поэзиясында Дж. Донның, Т.С. Элиоттың, Р. Фростың дәстүрлері көрініс тапқан. Лоуэллдің өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер – автордың өзі. Ол өз өмірінің поэтикалық реттілігін қалып­тастырып, кейін бұл Американың ұлттық өмірінің тарихи бейнесіне айналады. Лоуэлл­дың лирикасындақоғамда болып жатқан жағдайларға жанашырлық, ал оның еркін өлеңде­рінде соғыс пен қантөгушілік кезеңінің трагедиялық жағдайы суреттеледі.

60-70 ж. соғысқа және саяси қозғалыстарға белсенді түрде жас студенттер де қатысады. 1971 ж. «Жаңа америкалық қозғалыс» атты студенттік ұйым құрылады. Бұл қозғалыс бур­жуа­зиялық тоқыраулар мен Вьетнамдағы агрессияға қарсы бағытталған болатын. Нью-Йорк, Принсто, Сан-Франциско, Лос-Анджелес сынды АҚШ-тың көптеген қалаларында соғысқа қарсы демонстрациялар мен толқулар орын алады. Осы кездегі жастардың көңіл-күйі публи­цисттік мен поэзияда көрінеді. 1971 ж. «Қарсылықтың жалыны. Қозғалысқа қатысушы­лар­дың поэзиясы» атты поэтикалық антология жарық көреді. Толығымен өзгерген көзқарастар революциялық қимылдарға шақырған үндеулерден айқын көрінеді. Бұған Г. Снайдер («Рево­лю­циядағы революция») мен Д. Георкастың («Мен өзімнің тапаншамды аламын») өлеңде­рін мысал ретінде келтірсек болады. Осы кезде фольксин­гер­лердің (ақын-өлеңшілер) өлеңдері жарыққа шыға бастайды. Олардың ішіндегі ең атақтысы Фред Гарднер болды. Ол өз өлең­дерін митингтерде, шерулерде, әскери бөлім­дер­дің жанында орындап жүрді. Оның «1905 жыл» атты революция туралы өлеңі мен «Потемкин», «Мемлекет құриды» атты еңбектері халық арасында кең тарайды.

Фольксингер бейнесі Эдвин Гилберттің «Джейми» романында шебер сомдалған. Роман кейіпкері елде болып жатқан оқиғаларға түсінік бере отырып өлеңдер оқиды. Гилберт үкімет мен нәсілшілдікке, соғысқа қарсы сипаттағы өлеңдер жазады. Ол өз шығармаларында жұмысшылар мен студенттердің, ақ пен қара нәсілдердің бірігуіне шақырады. Романда 60 ж. қоғам өмірінде орын алған шынайы оқиғалар суреттеледі: жастар жедел хаттарды жыртып тастап, әр кез полиция қызметкерлерінен қашып жүріп, хабарламаларды өздері басып, оларды елге таратады.

Уоллес Грейвздың «Трикси» атты романы күнделіктік жазулар негізінде құрылған. Онда студенттік өмір мен жастар қозғалысы суреттеліп, оқиға қара нәсілді Трикси атты қыз­дың атымен баяндалады. Оқиғаның болған уақыты 1963-1968 ж. аралығы, яғни президент Джон Кеннедидің өлімінен қара нәсілділердің көшбасшысы Мартин Лютер Кингттің өліміне дейінгі кезең.

Нәсілшілдік мәселесі көптеген ақ және қара нәсілді американдықтардың назарын аударды. Джеймс Болдуин (1924-1987) Гарлемде дүниеге келіп, сонда өскен. Джеймс осы жерде мектепте оқып жүріп, журналдарға мақалалар жазады. 1940-57 жылға дейін Парижде тұрып, осы жерде «Бар да таудан жарияла» атты романын жазады. Аталған шығармада ақ нәсілділер әлемінен қуылып, қайғыға душар болған Джон Граймстың образы бейнеленген.

Қозғалыстың қызған шағында АҚШ-қа азаматтық алу үшін келген Болдуин осы қоз­ғалысқа өзі де белсене араласып, публицистикалық мақалаларын жарыққа шығарып, көгілдір экранға да жиі шығып тұрады. Ол экзистенциализм идеяларынан бас тартып, күнделікті өмірдегі мәселелерге көшеді. Дәл осы кезде оның «Маған поезд қашан кететінін айтшы» деген романы жарыққа шығады, онда заман ағымынан қалмай, уақытпен бірге жүру және қара нәсілділердің бостандығы үшін күресу жайлы айтылады. Болдуин Американың бола­шағын бостандық үшін күресушілердің жаңа ұрпақтарымен байланыс­тырып, оның мақсатын - ұлттық және әлеуметтік мәселерді шешу деп түсіндіреді.

Уильям Стайрон, Эрскин Колдуэлл, Шерли Энн Грау сынды нәсілді америкалық жазу­шылар өз шығармаларында нәсілшілдік және онымен күресу мәселелерін көтереді. Уильям Стайронның «Ната Тернердің мойындауы» атты романында 1831 ж. Ната Тернер бастаған құлдар көтерілісі туралы айтылған. Стайрон өз өз шығармасын тарихи романнан гөрі, тарих жайлы ойлар деп атаған. 1831 жылғы оқиғалар екі жақты қарастырылады – өткен дәуір мен қазір заман тұрғысында. Баяндау Ната Тернердің өз өмірі туралы әңгімелері мен қозғалыс жайындағы ойларынан құралған. Ол түрмеде сот шешеімін күтіп отырған кезінде барлық оқиғаны өз адвокатына айтып береді. Тернердің алдында екі жол тұрады: көну немесе құлшылыққа қарсы шығу. Әрине ол күрес жолын таңдайды. Жауапқа тартудың алдында Нат Тернер аспанда жарық жұлдызды көріп, оны бостандық үшін күресушінің өшпес ізі ретінде қабылдайды. Стайрон Нат Тернерді әділеттілік пен теңдік үшін тек нәсілшілерге қарсы күрескер ретінде қана емес, сонымен қатар барлық ақ адамдарды жек көретін адам ретінде де бейнелейді.

Шерли Энн Граудың «Үйді аңдушылар» атты романы да нәсілшілдікке қарсы бағыт­талып, ақ нәсілді Абигейл атты әйелдің атынан баяндалады. Бұл шығармада оңтүстік Америка штаттарында орын алған сегрегацияға қарсы қозғалыстар жайлы айтылады. Жазу­шы­ның гуманизмі Абигейлдің атасының әйелі болған қара қыз Маргареттің образын бейнелеуде айқын көрінеді. Шерлидің романында халық көтерілісі жоқ болғанымен, жалпы сол 60 жалдардағы жағдайлар суреттелген.

1948 жылы Норман Мейлердің «Өлілер мен жалаңаштар» деген романы жарық көреді. Жазушының бұл шығармасы Екінші дүниежүзілік соғыста болған оқиғаларға арналып, аз уақыттың ішінде үлкен жетістікке жетіп, авторға бүкіләлемдік атақ алып келеді. «Өлілер мен жалаңаштар» әскери роман болса да, Мейлер бұл шығармасында әскери қимылдарға қарағанда, кейіпкерлердің мінезі мен адамгершілік қасиеттері жайлы көбірек жазған. Мей­лер­дің өзі де Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан. Оның романы жазушының басынан кешірген оқиғалары желісінде жазылған. Романда Тынық мұхиты аралдарының бірінде аме­ри­калықтар мен жапондықтардың арасында болған шайқас пен сержант Крофт пен лейте­нант Хирн сынды кейіпкерлердің бейнесі асқан шеберлікпен суреттелген. Бұл осы романд­ы ХХ ғ. америка әдебиетінде дүниеге келген ең үздік шығармалардың қатарына жатқызуға негіз болады. Автор америка халқы үшін болып жатқан соғыстың негізгі мағынасын ашып беруге тырысады. Ол көптеген соғысқа қатысқан америкалықтар үшін, бұл соғыстың себебі мен мақсаты белгісіз болды деп жазды. Не себепті олар жапондықтарға қарсы соғысып жатыр, не үшін өз өмірлеріне қауіп төндіре отырып, басқа адамдарды өлтіріп жатыр деген сұрақтар жауынгерлердің ешқайсысын да толғандырмады. Оларға жақсы ақша төледі, сол үшін олар атысты да жақсы жүргізді. Тіпті олардың көпшілігі соғыс біткен соң да армияда қалғысы келді.

ХХ ғ. америка әдебиетіндегі романның жанрлық бөлінуі сан түрлі. Торнтон Уайлдердің «Сегізінші күн», «Қасиетті Людовик патшаның көпірі» атты шығармалары философиялық уағыздарға жақын келеді. Жазушы өзінің «Сегізінші күн» атты романында Эшли жанұя­сы­ның мүшелерін Америка ұлтына теңестіре отырып, оларды еңбекқор, күш-жігері мықты, ақыл-ойлары кең адам ретінде суреттейді. Ол «Наурыз айының он бесінші күні» атты тарихи романын жазып, онда ойдан шығарылған оқиғалар мен шынайы өмірдегі нақты айғақтарды шебер үйлестірілген. «Теофил Норт» атты романы автобиогра­фиялық әңгімелер мен дұрыс жол көрсететін нұсқалықтарды қамтиды, оның кейіпкері айналасындағы адамдарға қол үшін беретін, Уайлдердің эстетикалық идеалына айналады.

Курт Воннегут (1922-2007) сатиралық фантастика үлгілеріне сүйене отырып, «Титан­ның сиреналары», «Мысықтың бесігі», «Балалардың крестік жорығы» атты романдарын жазған. Воннегуттың көркем әлемі өте қызықты әрі жаңа заманға сай болады. Оның еңбек­тері бір жағынан абсурдтық, әрі бір жағынан трагедиялық сипатта болады. Ол өз романда­рында қазіргі қоғамда болып жатқан нәрселердің адамгершіліктен мүлдем алыс екенін атап кетеді. Воннегут өз шығармаларында дәйексөздер мен кейіпкерлердің атына сілтемелерді, түрлі иллюстрацияларды шебер қолдана білген.

Америка әдебиетінде соғыстан кейінгі алғашқы онжылдықта көзге түскен Джек Керуактың шығармашылығы (1922-1969) битниктер әдебиетіне жатады. «Жарылған» сөзін әдебиетке алғаш рет Керуактың өзі енгізіп, бұл ұғымды ағылшынның beatitude – ағарту­шылық деген сөзімен түсіндіреді. «Жарылғандарды» нью-йорктік (Джек Керуак, Аллен Гинсберг, Уильям Берроуз) және калифорниялық (Лоуренс Ферлингетти, Грегори Корсо, Гэри Снайдер) деп екі топқа бөлуге болады.

Керуак Лоуэлл атты ауылдық жерде дүниеге келген. Кейін оның ата-анасы Канададан АҚШ-қа қоныс аударады. Керуак католиктік дін бойынша тәрбиеленіп, тіпті бірнеше жыл бойы иезуиттік мектепте білім алады. 40 ж. басында Керуак Колумбиялық колледжде білім алып, алайда оқуын аяғына дейін бітірмей, теңіз әскерінің қатарына қосылады.

1946 ж. Керуак өзінің «Қалашық пен қала» атты алғашқы автобиогра­фиялық романын бастап, 3 жылдан соң аяқтап бітіреді. 1950 ж. бұл роман басылып шыққанымен, халық ара­сында кең тарала қоймайды. 2 бөлімнен тұратын бұл роман дәстүрлі реалистік мәнер жазы­лады. Роман сюжеті өте қарапайым. Гэлловэй атты шағын қалашықта Мартиндер жанұясы өмір сүреді. Үйдің отағасы Джордж Мартин өте қарапайым әрі ақкөңіл, Гэлловэйдегі беделді кісі болады. Автордың әкесі секілді ол да баспаханада жұмыс істейді. Мартиндер отбасы көп балалы, олардың көпшілгі мектепке барады. Алайда 50 ж. Джордж кедейленіп, ақша табу үшін ол Нью-Йоркке аттанады, осының нәтижесінде Мартиндер жанұясы ыдырай бастайды. Кейінен соғыс басталып кетеді, бір ұлы қайтыс болады. Аштықтың зардабын шегіп, жалғыздықты бастан кешірген Джордж Мартиннің өзі Бруклиндегі шағын пәтерде қайтыс болады.

Бір жылдан соң Керуактың «Жол бойында» атты жаңа романы дайын болады. Керуак аталмыш романын басып шығару үшін баспаханадағыларды 6 жыл бойы көндіреді. 1957 ж. «Жол бойында» романы жарық көріп, үлкен жетістікке ие болып, жазушыға үлкен табыс әкеледі. Бұл роман жарылған ұрпақтың нағыз манифесі болып табылады. Аталған шығарма­да жарылған­дардың өмір сүру образдары, олардың үздіксіз машинамен жарысулары айтыла­ды. Олардың қозғалыстарының еш мақсаты жоқ, бәрі құр жасалынып жатқан бос тіршілік. Керуак осы арқылы жол бойында кейіпкерлер бейнесінің ашылуын көрсетеді. Жол Керуак­тың пікірінше мәдениетті өмірден қашып құтылу болып табылады. Ең бастысы – қашу, қалыпты өмірден табиғатқа, ақылдан қиялға, саналықтан бассыздыққа қарай қашу. Мұндай қашудың түрін Керуак «Ұлы саяхат» деп атаған.

1958 ж. Керуактың «Дхарманың қаңғыбастары» атты еңбегі жарық көреді. Бұл роман «Жол бойында» романының жалғасы ретінде құрастырылған. Керуак өзінің бірқатар шығар­ма­ларында өзі ойлап тапқан «асығыс амалын» қолданады. Аталған амалдың негізгі принципі - баста пайда болған ойларды дәс сол қалпымен жазу, мәтінді өңдеу бұл сәндеушілік деп есептеді. Керуак «шеберлік» пен «бір сарындағы ағылшын фразасын» жек көрген. Керуак үшін бұл жалған әрі қызықсыз нәрсе, және бұл «асығыс амалдың» жүру үдерісін тоқтатады.

Америка әдебиеті тарихында Джером Дэвид Сэлинджер (1919-2010) ерекше орын алады, ол ХХ ғасырдағы ең «жұмбақ» жазушы атанған.

Өзінің ең соңғы шығармаларының бірі «Хэпворт 16, 1924» атты әңгімесін, Сэлинджер «Нью-Йоркер» журналының 1965 жылы жариялайды. Көзі тірі кезінде сыншылар «пайғамбар», ал тарихшылар «тірі классик» деп атаған жазушының өмірі мен шығармашы­лы­ғы жайлы мәліметтер аз. Дж Сэлинджер 1951 ж. «Қара бидай ортасында» романы шық­­қан­нан кейін, Корниш атты шағын қалаға қоныс аударып, тыныш өмір сүруге бет бұрады.

Сэлинджер Нью-Йоркте 1919 ж. 1 қаңтарда ет саудасымен айналысатын жанұяда дүниеге келген. Бірнеше оқу орындарында білім алып, тек – Вэлли-Фордждағы (Пенсильва­ния) әскери мектепті 1936 ж. бітіреді.

Оның көркем шеберлігінің өскенін дәлелдейтін ең алғашқы толыққанды шығармасы ретінде 1943 ж. жазылған «Вариони ағайындылары» деп аталатын новелласын ерекше атап өтсек болады. Автор бас кейіпкер Джо Вариони бейнесі арқылы әртістік қасиеттер мен шы­ғар­машылық талантты көрсетуге тырысады.

Діни сезімнің пайда болуы, адам санасындағы діни бастаулардың пайда болуы – Сэлинджердің жинақтарындағы әңгімелерінің ең басты негізі. Бірінші жағдайда бұл ақынның өлімі болса, екіншісінде – Құдай жайлы тым көп ойлайтын философ Тедди өлімі.

1965 ж. Сэлинджер «Қара бидай ортасында» романымен қатар 1953 ж. шыққан «Тоғыз әңгіме» атты кітабы үшін жинақтаған 30 новелласын да баспаға шығарады. «Тоғыз әңгі­меге», «Симор: Кіріспе» (1959), «Френни» (1961), «Зуи» (1961), «Хэпворд 16,1924» (1965) атты шығармалары кіреді.

«Сүргіңді жоғарылатып, ұста» (1955) повесінде Симораның мінезі мен оның рухани болмысы өте шебер суреттеледі. Повестің сюжеті Симора мен Мюриельдің үйлену тойынына байланысты. Шығармадағы оқиға Симораның нәзік рухани өмірі әр нәрсеге жеке ойы бар сұмпайы әйелімен салыстыра отырып өрбіген. Әр қайсысының өз жүргізушісі және психоаналитигі бар. Сэлинджердің айтуы бойынша, Симор – туа біткен ақын, дегенмен біз оның тек балалық шағындағы Китса туралы қалжың өлеңін ғана білеміз. Гласстар үшін Симор - адамзат баласына тән рухани әсемдік, шыдамдылық, пәктік сияқты барлық жақсы қасиеттерге ие адам. Селинджер «Симор: Кіріспе» атты повесінде де Батти арқылы физикалық және рухани тұрғысынан Симорға дәл осындай сипаттама береді. «Зуи» пове­сінде Симордың Христос туралы аңызы келтіріледі. Симордың кішкентай сіңілісі Френни көбінде ағасының тағдырын қайталайды. Ол өзіне жат басқа өмірге Гарвард университетінің студенті Лейна Кутелла кейпінде түседі. Френни қоршаған ортаның ештеңкеге тұрмайтұғын, сұрапыл күйбелжің екеніне ағасының көзін жеткізгісі келеді. «Зуи» повесі «Френни» пове­сінің жалғасы. Онда оқиға желісі Френни мен Лейни кездескеннен кейін екі тәуліктен соң дамиды. Зуи мен Френнидің әңгімесіне Симонның өлімінен кейін кішкентайларға рухани жағынан қорған болған ағасы Баддидің жазған хаты негіз болады. Хаттың негізгі түйіні – адам аласы өз жолын өзі таңдайды, бірақ таңдаған соң өз ісін таза ниетпен әділ атқарып, ең бастысы, оны жүрегі қалауы керк. Сэлинджердің соңғы «Хэпворт 16, 1924» атты повесінде жеті жасар Симор балалар лагерінде жазған хатында өзінің отыз жас шамасында өлетінін айтады, жазушы кішкентай сәби арқылы өзінің мінсіз адам туралы ойын жеткізеді. Сэлинджер адам күші мен мүмкіндіктеріне сенеді.

Қарапайым америкалықтардың өмірі мен күнделікті тұрмыс-тіршілігі, қайғы-қасіреті мен қуаныштары, наным-сенімдері мен дүниетанымы реалистік проза дәстүрлерін қатаң ұстанатын роман жазушылар Джон Апдайктің «Қаш, қоян» (1960) және «Кентавр» (1963); Джон Чивердің «Уопшоттар отбасының хроникасы» (1957) және «Уопшоттар жанұя­сын­дағы ұрыс-керіс» (1964); Филип Ротаның «Ол өте жақсы еді» (1967) және Джой Кэрол Оутстың «Олардың өмірі» (1969) атты шығармаларында шебер көрсетілген.

Джон Апдайк (1932-2009) - ақын, романист, бірнеше әңгімелердің авторы – Пенсильва­ния штатында мұғалім отбасында дүниеге келген. 50-ші жылдардың аяғына қарай әдебиетке келіп, поэтикалық жинақтары мен бірнеше әңгімелерін жарыққа шығарады. Апдайк Гарвард университетінде оқып, бір жыл бойы Англияда, Оксфордта көркем өнер шеберлігін үйренеді. Пенсильванияда өткен балалық шағы Апдайктің мәңгі есінде қалып, бұл естеліктер оның шығармашылығында да көрініс тапқан: 30-шы жылдардағы депрессия кезінде әкесінің жұ­мыс­сыз жүргені, нағашыларының фермасының жойылуы, соғыс жылдарындағы құрбандар. Апдайк шығармашылығындағы басты тақырып - қарапайым америкалықтардың трагедиясы. Кейіпкерлер аясы мен оладың қызығушылығы өте шектеулі, олар баяндаған оқиғалар ешқандай ерекшелікпен көзге түспейді. Апдайк күнделікті жанұялық күйбелістен, ұрыс-ке­ріс­тен асып шыға алмай, тек сол төңіректе ғана жазғанымен, ең қарапайым нәрселердің маңыз­дылығын асқан шеберлікпен көрсете білген.

«Қоян, қаш» романы оқырмандар қауымы арасында кең тарап, жазушыға үлкен табыс әкеледі. Қоян деген лақап атты Энгстром есімді жас жігіттің оқиғасы өзінің қарапайым­дылығымен, жастайынан отбасын құруға дағдылан­ған сол кездегі көптеген жастардың отбасылық өміріне жақын келетін жағдай­лар арқылы оқырман көңілін жаулап алады. Гарри Энгстром әлі өзінің баскетболға деген сүйіспеншілігімен қоштаспаған қарапайым шаруа отбасынан шыққан жас жігіт автокөлік саудасымен айналысатын шенеуніктің қызымен отбасын құрғаннан кейін күнделікті тұрмыстың күйбең тіршілігін бастан кешіреді. Оның екінші баласына аяғы ауыр әйелімен ара-қатынасы жақсы болмайды, оған ас үй жиһазына жарнама жасау қызметі ұнамайды, Қоянның нақты өмірлік мақсаты да жоқ. Қоян бұл өмірде ауыр сынақтардан өтіп, қайғы-қасіретке душар болады. Баласы қайтыс болады, кейін Рут Леонард күйеуінің сатқындығы үшін одан бас тартады. Барлық нәрсе «өз шеңберіне» қайта оралаы.

Жазушының «Қайта тірілген Қоян» (1971) және «Қоян байыды» (1981) атты роман­да­рында Гарри Энгстромның оқиғасы өз жалғасын табады. Кейіпкердің жәй тауып, көкірегінде тыныштық орнайды. Қоян туралы трилогия­да «орта таптағы америкалықтың» өмірі сати­ралық элементтер арқылы жызылып, әйгілі «америкалық арман» бейнеленген. Апдайк Қоян туралы романдары үшін әдебиеттегі ең үздік жүлденің иегері атанады.

Апдайктың «Кентавр» (1963) романында қарапайым америкалықтың мифтенген бейнесі суреттелген. Бұл шығармада жазушының адамгершілік ұстанымы көрініс тауып; өмірдің қатыгездігіне қарсы қойылатын гуманизм мен мейірімділік идеясы мектеп мұғалімі Колдуэл­дің бойынан табылып, кентавр Хиронмен салыстырылады. «Кентавр» - автобиографиялық роман, онда авторға өте жақын әрі ыстық келетін балалық шағы мен әкесі туралы естеліктер келтірілген. Сонымен қатар жазушы мифтік сарындар мен образдарға сүйене отырып адам өмірінің мәні мен оның болмысы туралы шебер суреттейді. «Кентавр» - көпжоспарлы роман: онда шынайылық, мифтік, фантасти­ка­лық үш түрлі жоспар өзара байланысып, тоғысады.

Апдайктің роман жанрының даму перспиктивасы туралы «Романның болашағы» (1969) атты мақаласында айтқан сөздері өте қызық. Романды жақын болашақта әдебиет сахнасынан кетеді дегендерге қарсы шығып, өзгеше көзқа­рас­ты ұстанған жазушы: поэзия сияқты роман да «біздің сезімдеріміз бен адагершілік дәстүрлерімізде өзгерістер әкелетін» компьютер дәуірінде де өз құнын жоғалтпайды дейді. Апдайк махаббат тақырыбындағы романдарға үлкен мән береді. Себебі «Махаббат барлық ерекше, түсініксіз сезімдердің рәмізіне айналып, адам баласының жанында мәңгі қалмақ».

Джон Чивердің (1912-1982) романдары мен әңгімелері рухани құндылық­тардың жоғалу тақырыбына және өмірден түңілуге арналған. Ол шығарма­шылығын новеллист ретінде бастап («Кейбір адамдар қалай өмір сүреді», 1943; «Алып радио», 1953; «Шейди-Хиллден шыққан баукеспе», 1958), америкалық «Сибурбии» (қала сыртындағы аудан) тұрғындарның өмірі жайлы айтып, 30-шы жылдардағы «Ұлы депрессия» кезінде түрлі қиыншылықтарды бастан кешіріп, 60-шы жылдардың қиын-қыстау кезеңдеріне төтеп берген халықтың сыртқы ішкі күйзелісін шебер суреттеп, өмірдің қиыншылықтары мен күнделікті күйбелең тіршілігі жайында жазады.

«Уопшоттар отбасының хроникасы» (1957) мен «Уопшоттар отбасындағы жанжал» (1964) атты романдарында, отбасы өміріне өзгерістер еніп, олар туған жерімен, табиғатпен байланыстарын үзеді. Уопшоттар жанұясындағы өмір сүру деңгейі жақсы болғанымен, олардың рухани жан-дүниесінен күйзеліс байқала­ды. Шығарманың бірінші томындағы көтеріңкі көңіл-күй екінші томда қайғы мен сарказмға айналады. Елдегі өмірдің өзгеруі Чивердің кейіпкерлеріне де өз әсерін тигізбей қоймайды: отбасылық байланыстар ажырап, тыныштық жоғалады. «Америкалық арманның» жойылу тақырыбы «америкалық өмір сүру бейнесіне» ауысып «Буллет-Парк» (1969), «Фолконер» (1977) романда­рында көрініс табады.

Чивер реалист жазушы болғанымен, ешқашан адамға деген сенімін жоғалтпайды. «Мен жиі өзімнің интеллектуалдық және физиалық қабілеттерім­нің арасындағы айырмашылықты сезінем» деп, «Фолконер» романын аяқтап, десе де жер бетіндегі адам өмірінің мәні еркін­дікте, әр адам өзінің тұрмыстық шектелерге қарамастан өз еркіндігін барынша қолдана алуы керек» деп жазады.

XX ғасырдың ортасы мен екінші жартысындағы америкалық драматур­гияның дамуына Артур Миллер мен Теннесси Уильямс, Эдвард Олбидің шығармалары өз әсерін тигізеді. Олардың әрқайсысы драматизмді өзінше күшейтіп, қарапайым америкалықтардың өмірінде кездесетін қиыншылықтарды өзінше шешуге тырысады. Артур Миллердің (1915) бағдар­ламалық мақаласы­ның «Трагедия және қарапайым адам» аталуы да кездейсоқ емес болатын. Жазушылардың назарында адам тағдырын тоқырауға ұшыратқан америкалық арман тақы­рыбы болады.

Артур Миллердің шығармашылығында бұл тақырып оның «Жолы болған адам» (1944) атты пьесасы мен «Менің барлық балаларым» (1947) атты драмасында, драматургке үлкен табыс әкелген «Коммивояжердің өлімі» (1949) атты ең атақты пьесасында да сөз болады. Өмір мұраты мен құрғақ қиял мәселесі Миллерің кейінгі шығармашылығында да орын алады («Америка сағаты», 1980). Жазушының әлеуметтік-саяси тақырыптағы шығармаларына макартизм, саяси қудалау мен «суық соғыс» жағдайларында жазылған «Ауыр сынақ» (1953), «Көпірден көрінетін көрініс» (1985) атты пьесаларын жатқызуға болады. Миллер өзінің трагедия туралы түсінігін «Коммивояжердің өлімі» атты пьесасы жарық көрген жылы жазған. Қатардағы америкалықтың отбасы­лық өмірінен көріністер, фирмасының агенті коммивояжер Вилли Ломеннің тағдыры мен оның ұлдарының хикаялары – бұл америкалық трагедияның бір нұсқасы. Вилли Ломен өзін осындай аптқа алып келген жағдайдың себебі мен түсінігін өткеннен іздейді. Пьеса құрылымының ерекшелігі ретінде кейіпкердің осы шақтағы көріністеріне өткен шақтан эпизодтардың енуін айтуға болады.

Миллердің пьесалары шыншыл. Ол өз шығармашылығына «Адбстрактылы реализм» деген сипаттама береді.

Томас Ланир Уильямс (1911-1983) Американың оңтүстігіндегі Миссисипи штатында дүниеге келген. Оның әкесі аяқ-киім сататын фирмада жұмыс істеген, анасы пірәдәрдің қызы бол­ған. Отбасында әкесі мен бала арасындағы қарым-қатынас жанжалға толы болады. Сол се­беп­ті ол 14 жасында ата-анасымен қатынасын үзіп, үйінен кетіп қалады, күн көру мақса­тын­да түрлі қызметтерді атқарады. Уильямс жастық шағынан бастап әдебиетке үлкен қызығушылық танытады. 1938 жылы университеттің өнер факультетін бітіріп, өзінің қабілетін драматург әрі сценарист ретінде сынап көріп, пьеса мен фильмдерге рецензия мен мақалалар жаза бастайды. 1944 жылы Нью-Йорк сахнасында қойылған «Шыны аң көрмесі» (1943) атты пьесасы үлкен жетістікке жетіп, «Арман трамвайы» (1947) атты пьесасы жазушыға үлкен табыс пен даңқ әкелді. Кейін аталған пьесасы мен «сынық шатырдағы мысық» (1955) атты еңбегі үшін Пулитцеровтық сыйлыққа ие болады.

Бұл шығармалардан Теннесси Уильямс драматургиясының ерекшелігін байқауға болады. Уильямстің «Шыны аң көрмесі» мен «Арман трамвайы» пьесасындағы Лаура мен Бланш секілді «Өрнектелген раушан гүлі» (1950), «Игуана түні» (1961) атты шығарма­ларындағы кейіпкерлер өздерінің рухани құндылықтарын сақтап қалу үшін қатыгездікті жеңу тиіс еді.

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. АҚШ әдебиетіндегі реалисттік және модернисттік бағытындағы шығармалар.

2. Джон Апдайктің шығармашылығы ерекшелігіне тоқталыңыз.

3. XX ғасырдың ортасы мен екінші жартысында америкалық драматургтардың көтерген мәселелері.

4. Теннесси Уильямстың шығармашылығында трагедия тақырыбының алатын орны.

5. У. Фолкнер мен Э. Фромм жайлы не айтасыз.

6. «Жаңа америкалық қозғалыс» ұйымы қашан, қандай себептермен құрылды?

7. Нәсілдік бөлуге қарсы болған қандай жазушылар болды, олардың шығармаларын атаңыз.