1. Рим империясының құрылу алғышарттары

2. Римдегі жазба әдебиетінің қалыптасуын сипаттаңыз

3. Рим драматургиясына түсіндірме беріңіз

4. Ежелгі Римдегі шешендік өнер мен оның өкілдері

5. Азаматтық соғыс дәуіріндегі әдебиетке тоқталыңыз

6. Империялық бекіту кезеңіндегі әдебиет туралы не айтасыз?

7. Екінші софистика, жанрлары мен өкілдері

8. Цицеронның жетістігі неде деп ойлайсыз?

9. Цезарьдің табысқа жеткен әдеби жанрына тоқталыңыз

10. Лукреций Эпикурдің көзқарасын жалғастырған поэмасы

11. Катуллдың әдеби мұрасы неше бөлімнен тұрады?

12. Вергилийдің «Энеида» жырын жанрлық тұрғыдан талдаңыз

13. Горацийге зор атақ алып келген шығармасын сипаттаңыз

14. Овидийдің поэзияға енгізген жаңалығын айтыңыз

Негізгі әдебиеттер

1. История Всемирной литературы. -М., 1983

2. Тронский И.М. История античной литературы. -М., 1983

3. Хук С.Г. Мифология Ближнего Востока. -М., 1991

4. Дүйсеғазин С. Шетел әдебиетінің тарихы. -Астана 2010

5. Төкенов И.М. Мәдениеттану негіздері. -А., 2001

Қосымша әдебиеттер

1. История античной литературы. Древняя Греция. -М., 2001

2. Аристотель и античная литература. М., 1978.

3. Литература Древнего Востока /Под ред. Н.И.Кограда, И.С.Брагинского, Л.Д.

Позднеевой. М, 1971.

4. Мифологический словарь. -М., 1998

5. «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы. 3 том. -А., 2001

6. Мифы народов мира: Энциклопедия. В 2-х тт. М., 1980-1982

7. Головня В.В. История античного театра. М., 1972.

ӘЛЕМДІК Орта ғасырЛАР әдебиетіНЕ КІРІСПЕ

Орта ғасыр дәуірінде әлем әдебиеті дамудың жаңа кезеңін бас­тан кешір­ген болатын. Бұл құбылыс Еуропа, Азия мен Солтүстік Африкада құлиелену­шілік құрылыстың ыдырап, толық жойылға­ны­нан кейін өндірудің феодалдық тәсілінің пайда болуы мен оның даму кезінде жүреді. Осы кезде құлиелену­шілікті білмеген «жаба­йы» халықтар да феодлизмге өткен болатын, бірақ олар феодализм­ге бірден алғашқы қауымдық құрылыстың құлауынан кейін өтеді. Ирлан­дия мен Испаниядан бастап Индонезия мен Жапон аралда­ры­на дейінгі алып географиялық бытыраң­қылық пен уақыт аралығына қарамастан, өндірудің феодалдық тәсілі және онымен байланысты идеологиялық, саяси және мәдени институттар ежелгі әлем әде­бие­тінің негізгі тірегі болады.

Осылайша, қалыптасқан идеологиядағы феодалдық құрылыс талас­сыз шіркеу беделімен сипатталады. Мұндай қызметке тек хрис­тиан діні ғана емес, сонымен қатар басқа да көптеген моно­теистік негіздегі «әлемдік» діндер де ие болған. Ежелгі діндерге қара­ған­да, мұндай дін­дер­дің адамгершілік құндылықтары зертте­ліп, анықталады. Сондықтан да орта ғасырлар әдебиетінде этика­лық мәселелер маңызды орынға ие болады. Осындай діни идеоло­гия салта­­нат құрған дәуір­де кез келген әлеуметтік қайшылық сөзсіз діни мәселелер төңірегінде жүреді.

Шіркеулік идеология бөлшектенген қоғамның таптық–иерар­хия­лық құры­лы­мын анық­тайды. Иерархиялық байланыстар жүйесі өмірде де, мәдениет саласында да түрлі аймақта түрліше бол­ға­ны­мен, орта ғасыр дәуірінде олардың бас­ты белгісі болып табылған таптық мәселелер әмбебап сипатта болады.

Орта ғасырлардағы әлем әдебиетінің үдерісі айқын бірлікпен сипат­та­лады. Осы бірлік­тің негізінде қоғамдық құрылыс пен мәде­ниет дең­г­ейі­нің жалпылық сипаты жатыр. Орта ғасыр дәуірінде геогра­фия­лық тұрғыдан бір-біріне жақын үздіксіз байланыстағы әдебиет пен бір-бірінен алшақ келетін ежелгі салт-дәстүр негізін­дегі «көне» әдебиеттер мен «жас» әде­биет­тер­дің барлығы да жалпы заңды­лықтарға бағынады.

Зерттеліп отырған кезеңді ежелгі дәуірден алшақтататын хро­но­ло­гиялық шекара жеткі­лікті дәрежеде жалпы әмбебап сипатқа ие. Осындай алып мыңжылдық дәуірдегі әлем әдебие­тін, яғни Ерте орта ғасырмен Кемелденген орта ғасыр әдебиетін бөліп көрсетуде де өзіндік тұтастық бар. Әлемнің әр түкпіріндегі әдебеттерде бұл үл­кен кезеңдердің сипаты көбіне бір типті болып келеді. Нақтырақ айтсақ, әдеби үдерістердің бағыттары мен олардың түрлері және нақты әдебиеттердегі ескерткіштер мен олардың ерекшеліктерінде ұқсас­­тықтар кезде­се­ді.

Дегенмен ортағасыр әдебиеті әлем мен адамды тану және шындықты нақты әрі дәл сурет­теуде тынымсыз тәжірибе жинау үстінде болады.

Орта ғасыр әдебиеті әр алуан және бай болғаны соншалық, орта ғасыр дәуірінен кейінгі кезеңде пайда болған әдеби үдеріс оның ғасырлар бойы қалыптасқан тәжірибесіне сүйенбей, өмір сүруі мүмкін емес еді. Көптеген шығыс әдебиеттерінде ортағасыр дәстүрлері, өзгеріске ұшыраған түрде болса да, ХІХ ғ. алғашқы жартысына дейін өмір сүруін тоқтатпады. Мұндай әдебиеттер үшін бұл дәстүрлер ұлттық мұра болған. Батыста да мұндай дәстүр­лер­ден толық бас тарту болмады. Бұл аймақта орта ғасыр мәдениетінде кездесетін кертартпа тұстары ғана алып тасталынады. Дегенмен орта ғасыр әдебиеті өзінің жетістіктерімен бірге адамзаттың әдеби дамуында маңызды дәуірдің бірі ретінде өз бағасын табаты.

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. Орта ғасырлар әдебиеті қалыптасуының тарихи-мәдени факторлары.

2. Орта ғасыр дәуірінің жаңа мәдени аймақтары.

3. Орта ғасыр әдебиетінің қалыптасуында діннің алатын орны.

4. Орта ғасыр дәуіріндегі әдеби байланыстар.

5. Орта ғасыр әдебиетінің түрлері мен жанрлары.

6. Ерте орта ғасырдағы клерикалды әдебиеттің жалпы сипаты. Оның негізгі жанрлары.

7. Сарай әдебиетінің жалпы сипаты.

Орта ғАСЫРЛАРдағы үнді әдебиеті

Ежелгі дәуірдің соңғы кезеңдеріндегі ескі әдеби-тарихи аймақ­тар­дың жойылып, жаңа аймақтардың пайда болу кезінде үнді әде­биеті (нақтырақ айтсақ, қазіргі таңда тәуелсіз Үндіс­тан, Пакистан, Непал мен Бангладеш орналасқан Үндістан субконтинентінде өмір сүр­ген халықтар әдебиеті) жеке әдеби аймақ ретінде бөліне баста­ды. Сол уақытта үнді әде­бие­тінің өзінде сара­лан­ған тенденциялар етек алады. Солтүстік Үндістанда басым рөлге ие бол­ған санскрит­тік әдебиет­пен қатар, оңтүстік аймақтарда біздің заманымыздың алғ­ашқы кезең­дерінде-ақ тамиль әдебие­тінің әсері күшейе түсіп, І мыңж. II жартысынан бастап ал­ға­шын­­да дравид, кейін үндіария тілінде көптеген жаңа үнді әдебиеттер пайда бола бастайды. Сон­дық­тан да орта ғасыр дәуіріне қатысты көптеген ұқсастықтарымен қоса, айтарлықтай айыр­ма­шы­лықтары да бар үнді әдебиет­тері туралы айтып кетуіміз қажет. Бұл әдебиеттер әр кез бірқалыпты дами қоймағанымен, бір-бірімен тығыз байланысқа түсе отырып, тарихи болмысы жағынан ұқсастыққа ие болған.

Қарастырылып отырған кезеңдегі үнді әдебиетінің айтарлық­тай ерекшелігі ретінде «Орта ғасырлар әдебиеті» мен «Ортағасыр­лық әдебиет» ұғымдары оған сәйкес келмейтінін атап өтуге болады. Орта ғасырлар немесе феодалдық құрылыстың қалыптасу кезеңі көптеген маман­дар­дың пікірінше, Үндістанда б.з. І мыңж. сәйкес келеді. Сонымен қатар осы аталған мыңжылдықта айтар­лықтай дамып, оның орта тұсында дамудың жоғарғы шегіне жеткен сан­скрит­тік әдебиет құрылымы мен сипаты жағынан ежелгі әдебиетке жатады. Тек І мыңж. соңына қарай жаңа үнді әдебиетінің дүниеге келуімен байланысты Үндіс­танның әдеби санасында нақты ортағасырлық әдебиет пайда бола бастайды.

Санскриттік әдебиет өзінің өмір сүруі барысында, ежелгі дәуір­де де, орта ғасырларда да нақты көрсетілген ішкі тұтастығы мен этникалық ұстаным­дар мен дәстүрлер мұрасы арқылы ерек­шеленеді. Сондықтан да, оны тұтас типологиялық құбылыс ретінде қарастырумыз қажет.

Ежелгі үнді әдебиеті дамуының алғашқы кезеңі, негізінен, төрт ірі әдеби кешендердің қалыптасуымен байланысты болады. Олар: ведалық, буддалық, джайндік діни канондар мен санс­криттік эпос. Біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларында басқа да ежелгі әдебиет­тердің анало­гиясы бойынша классикалық деп атауға болатын оның жаңа кезеңі басталады. Бұрын көптеген ежелгі үнді тіл білімінің ескерткіштері ауызша түрде болса (немесе ауызша түрде пайда болса), ендігі жерде көркем шығармашылық жазбаша түрде беріле­тін болған. Егер де ведалық, эпостық, буддисттер мен джайндердің діни канондары болмысы бойынша анонимді болып, әдеби шығар­ма жеке тұлға еңбегіне қарағанда, ұжым­дық тұрмыстың көрінісі болса, енді үнді әдебиеттерінің жалпы дамуы шынайы және мәдени дәстүрде беделді болған автор­лардың атымен байла­нысты болады. Мысалы, Ашвагхош, Калидас, Дандин, Бхартрихар, Бхавабхути және т.б. Егер ежелгі үнді әдебиеті негізінен синкрети­калық болса, б.з. І мыңж. әдебиетінде эстетикалық, жекеленген көркем мәселе­лер алдыңғы қатарға шығады.

Әдеби сипаттағы осындай принциптік өзгерістер Үндістанның саяси және рухани өмірін­дегі өзгерістермен байланысты болып, олардан бастау алып отырған. Ескі және жаңа дәуір­лердің тоғысын­дағы жатжерлік шапқыншы­лар­мен күрес, бір жағынан, Үндістан­ның шек­телген мәдени шеңберден шығуына ықпал етсе, екінші жағынан, феодалдық даму жолын­­да тұрған үнді қоға­мының ішкі консолидациясына бастау болады. Консолидация сан­скриттік іскерлік, рухани және әдеби тілдің пайдалану аясының кеңейуіне, жалпыланған әлеу­меттік және құқықтық нормалар­дың қалыптасуы­на, Үндістан аумағынан буд­дизм­ді ығыс­тыра отырып, басты дін ретінде, ин­дуизм­нің тұрақтануына, ірі мемлекеттердің құры­луы­­на да ықпалын тигізеді. Осы кезде үнділік классикалық филосо­фияның негізгі доктрина­лары қалыпта­сып, жаратылыстану, матема­тика, астрономия және медицина ғылымдары ірі жетістіктерге жетеді; бізге дейін сақталған Аджанта мен Санчи, Матхура мен Эллора ескерткіштері бойынша, сәулет өнері, мүсін жасау мен сурет салу сияқты бейнелеу өнерінің түрлері шарықтау шыңына жетеді.

Үнді дәстүрі бірталай еңбектерді Калидас²⁰ шығармашылығына жатқызға­нымен (30 шақ­ты), олардың 6 ғана нақты Калида­стың шығармашы­лығына тиесілі: «Мегхадута» атты лирикалық поэма (Жаршы-бұлт), «Кумара­самбхава» (Кумараның [соғыс құдайы] дүние­ге келуі) және «Рагхуванша» (Рагху ұрпақтары) атты эпикалық поэмалар мен үш драма: «Маляви­кагни­мит­ра» («Маля­вика мен Агнимитра»), «Абхиджняна-Шакунтала» («Танымал Шакун­тала») және «Викраморваши» («Урваши батылдығының арқасында»). Калидастың «Мегхадута» атты поэмасы 100-140 шумақтан құралады. Онда Калидас белгілі бір себептер­мен оңтүстікке жер аударған якша (Кубера байлығының жоғарғы билеушілері қатарын­дағы жартылай құдай) жайлы баяндайды, оның сөздері бойынша, якша көшіп бара жатқан бұлттардан әйеліне өз махаббатының хабарын жіберіп, оны жұбатпақшы болады. Әңгіменің негізгі бөлі­гінде якшаның сапар шегуі жайлы айтылып, сол сапары бойынша бұлттар оның Отанына жетулері тиіс болады. Осы тәсілмен Калида­с ауылдар мен қалаларға, Үндістанның халқына, өзендер мен көл­дер­ге жалпы ақындық сипаттама беріп, табиғаттың әрбір көріні­сінде өз кейіпкерінің үміті мен сезімін бейнелі түрде көрсетеді. Якша жұбайынан алыс болғандықтан, қатты қиналады, сондықтан бұлттардың жолында кездесетін өзендер, сұлу әйелдер бейнесінде елестейді, ал бұлттың өзі ұзақ айыры­лысудан кейін қуаныш сыйла­ған жалындаған жұбайы болып көрінеді.

Калидастың келесі екі эпикалық поэмасы, яғни, «Рагхуванша» және «Кумара­самбхва», сан­скриттік поэтикада «махакавья» деп аталған классикалық жанр­дың үлгілері болып табылады. Махакавья немесе «ірі көлемді поэма» ақындық трактаттардың талаптары бойын­ша, жеке шумақтардан құралуға тиіс еді. Олар өзара композициялық түрде байла­нысып, сюжетті клас­си­­калық эпос немесе пураннан алынған. Оның кейіпкері - адамгершілігі мол батыр жолында­ғы барлық қиындықтардан сүрінбей өтуге міндетті болады. Оның мазмұны әсем қалалар мен теңіздер, жыл мезгілдері, күннің шығуы мен батуы, тойлар, ғашықтар кездесуі сияқты құбы­лыс­тарды сипаттау арқылы берілген.

Калидас әдеби немесе «жасанды» деп аталатын санскрит әдебиетінің эпос, лирикалық поэма, драма сияқты барлық жанрла­рын­да классикалық шығар­ма туындыларын жарыққа әкел­ген.

Бхартрихари жайлы көптеген қарама-қайшы аңыз-әңгімелер де кездеседі. Ең қызық әрі шындыққа жанасатын әңгіме қытайлық И Цзиннің жазбаларында келтірілген. Ол Үндістанға келер алдында қырық жыл бұрын, яғни 651 ж., «Вакьяпадия» грамматикалық трактатын және Үндістанда кеңінен танымал болған бірқатар шығар­маларды жазған ұлы ғалым Бхартриха­ридің қайтыс болғанын айтады. Бхартрихаридің бейнесін салған И Цзин оның монахтар мен ақсүйек­тер өмірі туралы көп ойланғанын айтады. И Цзиннің айтуынша, бірде шіркеуге келіп, ол бірден өз оқушысынан ат арбаны дайын ұстауды сұрайды, яғни әлемнің қызығушылығы оны билеген кезде бірден кетіп қалуына мүмкіндік болу үшін дайын­далады.

Бхартрихаридың мұрасын үш шатака құрайды: «Шрингараша­така» («Махаб­бат жайлы жүз шумақ»), «Нитишатака» («Дана тәртіп жайлы жүз шумақ»), «Вайрагьяшатака» («Босату жайлы жүз шумақ»). Сақталған шатака қолжазбалары интерполяция мен қосымша­ларға толы, онда «Пан­чатантра», «Шакунтала» мен «Мудра­ракшадан» бірнеше шумақтар кезде­се­ді, антологтар бұл шумақ­тар­ды басқа ақындарға тіркеп қойғандықтан, қазір бұл шатака­лар­дың түпнұсқасын қай­та қалпына келтіру мүмкін емес.

Бхартрихаридің шығармашылығының негізгі сарыны - өмір елесі мен оған деген қызығу­­шылығы және өзінің құмарлық сезімдеріне қарсы күресі; бір жағынан әйелдер, патша сарайы, байлық, ал екінші жағынан қуаныштарға деген немқұрай­лы­лық, даналық пен әділдік - міне, осы екі жағымды нәрсе Бхартри­харидың поэзиясындағы лирикалық шиеленіске негіз бо­лып, әрбір шатаканың мазмұнын айқындап береді.

Жалпы санскрит лирикасындағы сияқты Бхартрихаридың да әрбір шумағы тұйықталған бірлік болып табылады. Әр шумақ өзіндік ой мен жеке идеялар арқылы жанданады, ал ұзақ кө­лем­ді формалар бір шумақта кейде кішігірім поэмаға жетерлік мағына­ның ашылуына мүмкіндік береді.

Үнділік классикалық кезеңде прозалық мағынадағы дүниелерде кездеседі. Сондай санскриттік романдардың бірі сана­латын Дандиннің «Дашакамара­чарита» («Он ханзада оқиғалары») шығармасы.

«Дашакамарачаритада» ханзада Раджавахан және оның тоғыз жолдасы жайлы баян­далған. Олар тағдыр тәлкегімен ұзақ уақытқа бір-бірінен алыстап, кейін кездеседі де, бір-біріне кезекпен бас­та­ры­нан өткен шытырман оқиғаларды айтып береді. Роман компози­циясы көмкерілген повеске жақын, бірақ бір айырмашылығы – соңғысында эпизодтар көрнекі және шектеу мазмұ­нына еш қатысы жоқ, ал Дандиннің туындысында олар өзіндік қасиетке ие бола тұра, белгілі бір дәрежеде Раджаваханның тағдыры жайлы негізгі баяндауды толықты­рып тұрады, ал бұл өз тарапынан танымал сюжет­тік бірлікті романға тиесілі етеді.

Дандин әңгімелеуінің қызықтылығы мен көркемдігі романда көп орын алатын әзіл-сықақ көріністерін күшейте түседі, кейбір күлкілі эпизодтар, мысалы, Камамньджари гетера­сының «ұлы тақуа» қарт Маричиді азғыруы немесе «Артхашастраның» нұс­қауы­мен ғана жүретін патша­ның мүшкіл жағдайы, айқын түрде сатиралық реңкке ие. Дегенмен Дандин салған ғұрыптар көріні­сінде оның жеке идеалын көру оңай емес, ол барлығын кастасына да, атағына да, ол патша болсын, брахман, аскет, саудагер, қара­пайым қолөнерші немесе шаруа болсын, ешнәр­сеге қара­мастан, әрқашан күлкі етуге дайын. Тіпті романда құдайлардың өздері де үлкен құрметке ие емес, оларға адамгершілікке жат іс-әрекетті ақтау керек болған кезде ғана сілтеу жасалынады (мысалы, гетера Маричи қартты құмарлық ләззат алудан бас тартқанда күнә бар екенін сендіру үшін, оған аспан құдайларының махаббат ерліктерін тізіп береді). Жалпы ешқан­дай да адамгершілік мәселелер роман кейіпкерлерін қызықтырмайды және оған деген автордың көзқара­сын білдірмейді.

YIII-XII ғ. санскрит әдебиетіндегі өмірге бейім туындылардың бірі көмке­рілген повесть болып табылады. Қарастырылып отырған кезеңде «Панчатан­траның», «Брихаткатхидың» және көптеген бір­ту­ма жинақтарының жаңа нұсқалары пайда болған. Үндістанда және одан тыс аймақтарда «Панчатантра­ның» кейінгі үлгісі – «Хитопадеша» («Қайырымды нұсқау») кеңі­нен таралған, оның құрастырылған уақыты әдетте ІХ-Х ғ. деп белгіленеді. Бізге белгі­сіз «Хитопадже­шаның» авторы (бір қолжазбаларда ол Нараяна деп аталған) «Панчатантраны» ғана қолданбай, басқа да жинақты пайдаланған. «Хитопаде­шаның» басты ерекшелігі онда «Панчатан­тра­дан» да көп көрнекі өлең жолдары­ның болуында.

І мыңж. орта тұсында авторы белгісіз «Веталапанчавин­ша­ти­ка» («Вета­ланың 25 әңгі­месі») туындысы бір­не­ше редакциямен жеткен. Бұл жинақтың кейіп­кері – жарты­лай танымал патша Викрам, аңыз бойынша ол б.з.д. І ғ. Удджайиниде билік құрған. Бұл патша­ның сара­йы­на бір сопы келіп, оған ішінде бағалы меруерті бар жеміс сыйға тартып, оның орнына патшадан бір қызмет көрсетуін сұрайды, яғни өлілерді күйдіру орнына барып, оған ағашта ілініп тұрған ветала деген құбылғыш жын кірген өлікті алып келуін сұрайды. Өлік сопыға сиқырлы күшке ие болу үшін қажет болатын. Бірақ патша тіс жармау керек, әйтпесе, өлік одан қашып құтылып, ағашқа қайта оралады. Викрам қабірлер басына барып, ағаштан өлікті шешіп алады, жолда ветала патшаны әңгіме­ге тартпақ болады, оған түрлі түсінік беруге болатын әңгімелерді қозғайды. Ветала әңгімесін сұрақпен аяқтайды да патша үндемей қала алмай­ды. Осы уақытта өлік ағашқа қайта оралады, патша қайтадан баруға мәжбүр болады. Патша жауап беруден бас тартқанша, оқиға 24 рет қайталанады.

«Веталапанчавиншатиканың» тек кейінгі өңдеулеріндегі жина­ғы «Шука­сап­тати» («То­ты­құс­тың 70 әңгімесі») ғана бізге жеткен. Баяндау барысында кө­пес­тің жеңілтек мінезді әйелінің күйеуі басқа жерге кеткен кезде ашынасымен кездескісі келетіндігі айтылады. Бірақ әрқашан ол табалдырықтан аттай бері­сімен, тотықұс оны түрлі-түрлі қызықты әгімелерімен ұстап қалады. Осылай күйеуі оралғанша қайталанып отырады.

Бірақ YIII ғ. аяқ кезінен бастап, Үндістанның қоғамдық өмірі жағ­д­айында санскрит әдебие­тінің мүмкіншіліктері әлсірей бастай­ды.

Бұл өзгерістер ішкі әлеуметтік және саяси дамудың нәтиже­сін­де, феода­лизмнің нығайып, ірі, қуатты империялардың күйреп, көптеген феодалдық мемлекеттер мен ІІ ғ. мұсылман жаулаушылық­тарының салдарында Үндістанда жаңа халықтар қалыптасып, түрлі тілді және түрлі сипаттағы мәде­ниет­тің пайда болуына негіздер салына бастайды.

Мұндай әдебиеттер арасында дравидтік тамиль әдебиетінің жағдайын атап өту өте маңызды. Тамиль әдебиетінің ерте ескерткіштері (панегирика пен лирикалық поэмалар) сол­түс­­тік үнді ықпалынан тыс пайда болған сияқты, дегенмен классикалық санскрит әдебие­тімен ұқсас жағдай­ларда қалыптасқан тамильдік әдебиет ұзақ уақыт оған типология­лық тұрғы­дан жақын болып қалады.

Тамиль мәдениетінің екі ұлы ескерткіші «Тируккурал» және «Наладийар» дидакти­ка­лық жи­нақ түрінде құрылған. «Тируккурал» («Қасиетті куралдар») 1330 куралдан тұратын жинақтар (мет­ри­­ка­лық образда­ғы екі жолды өлеңдер) - өлең афоризм­дері болып табылады. Оларды құрас­тырған атақты Тиру­вал­лувар дана деп айтылады. Жинақ ежелгі Үндістанның үш дәстүр­­лі өмір мақсат­тарына сай келетін үш бөлім­нен тұрады: дхарма, артха, кама. Соңғы мақсат – мокша, жан­ның мате­риалды дәнекерден босатылуы, яғни қайта туу циклінен босату – «Курал­да» көрсетіл­ме­ген, себебі афоризмдерді құрай отыра, автор, алды­мен, осы өмірдегі адам жайлы айтқан.

«Тируккуралдың» бірінші бөлігінде адамның адамгершілік образындағы афоризмдері жинақ­тал­ған. Қамқор отағасы, қонақжай үй иесінің мінсіз бейнесі басты назарда болады. Жақсы­лық жасау жайлы айта отырып, автор белгілі бір діни доктринаны ұстанбайды. Жалпы кейбір жағдай­ларда джайнизм мен буддизмге тән пікірлер­дің бағытын көруге болады, бірақ автор түрлі ілім­дер­ден өзінің дүниетанымына сай келетін тұстарын ғана таңдап алады. Осылай­ша, шығармалар­да махаббат, қонақжайлылық, алғыс, жақсылық пен жүректің жо­март­тығы туралы тараулар да кездеседі.

«Тируккуралдың» екінші бөлімі адамның қоғамдық қызметіне арналған. Мұнда мемле­кеттік құрылыс, шенеуніктер мен патшаның міндеттері, басқару әдістері және тағы да басқа сұрақтар қам­тыл­­ған. Сондықтан екінші бөлім адамның қоғамдық міндетте­ріне емес, өмір мен әрекеттің бас­ты принциптеріне арналған; мұнда ілім-білім, ризашылық, кемшілік­терді жеңу, достық сияқ­ты тақырыптар қозғалады. «Куралдың» үшінші бөлімі - ковей («гүл тізбе­гі») жан­рын­­­да­ғы тамиль поэзиясының алғашқы үлгісі, ол кейін ортағасырлық поэ­зияда кең тарап, ғашық­тар қатынастарының дамуын суреттейтін эпизодтар тізбегін құраған.

Діни фанатизмнің болмауы, пайымдау­дың тереңдігі мен нақты­лығы оны тамиль қоға­мының бар­лық сатысында танымал етеді. «Куралдың» тамиль мәдениетіне әсері өте үлкен, оны кейде «та­миль ведасы» деп те атайды. «Наладийар» («Төрт жол шумақ» YII-X ғ.) деп аталатын 400 өлең шумақтарынан құралып, үш бөлімнен тұрады. Жалпы бұл туынды сөзсіз аскет­тік сарында қатал жазылған шығарма болып табылады.

І мыңж. екінші жартысында жоғарыда аталған шығармалардын басқа тағы да бірқатар джайндық поэмалар пайда болған, мысалы Конгувелирдің «Перунгадейі» («Үлкен әңгіме») «Брихат­катхидің» тамильдік нұсқасы, Тола­мо­життевараның сюжеті «Маханпурана­дан» алынған «Суламани» («Диадема­дағы асыл тас») атты поэма­сы. Олардың пайда болуы оңтүстік Үндістан­дағы джайндық діннің өмірлік тұрақтылығы мен джайндықтардың қызмет­терінің осы уақытта біраз күшейгеніне куә болады. Бірақ олардың ықпалдары YI ғ. діни бхакти ағымының дамуына байла­нысты әлсірей түседі. Бұл ағым джайнизмды ығыстырған­мен, өзі пайда болған дәстүр­лі брах­ма­­низм­г­е қарсы болады. Бұл ағымның маңыздылығы адамның құдаймен тілдесуінің алдың­ғы шарты - сезім, құдайға деген тірі махаббат, онымен тікелей эмоциялық қатынасты іздестіру деген түсінігінде жатыр. Ондағы сыртқы әдет-ғұрыптар мен құдайды танудағы қиын тәртіп­терден бас тарту бұл ағымның демократиялық сипатын көрсетіп, абыз-брахмандар табының жойылуына әсер етеді. Бхатки үшін ақындық шығармашылықпен органикалық байланыс тән. Діни эмоциялар діни әнұрандарда тікелей көрініс табады. Бұл еркін жанр веда мифологиясына, эпос, санскриттік пуранға (кейбір тамильдік аңыздар мен мифтер де қолданылады) сүйенеді. Бхатки ілімінің тарапынан жалпы ақын­­дық шығармашылықтың өзі жалпы ритуалдық әрекет ретінде қарастырылады.

Солтүстік үнді әдебиетті (хинди, бенгал, маратхи, пенджаб және т.б) YIIІ-ХІІІ ғ. қалыптас­қан деп айту ертерек болады. Бұл әдебиеттер тек ұлттық әдеби құндылықтар мен осы әдебиеттің ескерткіштері апабхранша және басқа да ауыспалы тілдерде шығарыла бастаған кезде ғана өмір сүре бастайды. Олар­дың қалыптасуына дравидтік әдебиетпен қатар санскриттік әде­биет­тің де қосқан үлесі ұшан теңіз. Көптеген үндіарийлік әдебиет­тердің ерте кездегі ескерткіштері ежелгі үнді эпосына жасалған өңдеулер ретінде келсе, кейде чампу немесе пенджабтықтардың вара, раджастандықтардың расо сияқты батырлар дастаны, тіпті тұтас жанрларда санскриттік үлгі бойынша өзгертулерге ұшы­рап отырған. Дегенмен санс­крит­тік ықпал жаңа әдебиеттің ерекше­лігін айқындайтын факторларды жоя алмайды. Орта ғасыр­ларға тән діни күпірлік түрін­дегі оппозициялық демократиялық ағымдар олардың да­муын­да маңызды орынды алады. Пенджаб әдебиетінің ескерткіштерінен натха секталық қозға­лысының қаты­су­шыла­ры­ның өлең­де­рін, хинди әдебиетінің мұрасынан - синдх-ақын­дары­ның апабхранша тілінде жазылған өлең­дерін, ал бенгал әдебиетінің шығармашы­лығы­нан – буддист-тантристар құрастыр­ған «Чорджа­под» діни әнұрандарының жинақтарын кез­дес­тіруге болады. Осыған ұқсас мәтіндер жергілікті фольклормен тығыз байланысты болған. Дәл осы тірі фольклорлық дәстүрмен тығыз байла­ныс және кейінгі санскрит әдебиетінен ерекшеленетін жаңа үнді әдебиеттің өзекті идеоло­гия­лық бағыттары ХІІІ ғ. бастап, бұл әдебиетің гүлдену кезеңіндегі көркемдік құндылықтарының алғышарттарын жасайды.

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. Үнді әдебиетінің ерекше тұстары.

2. Классикалық санскрит әдебиетіндегі дәстүрлі эстетикалық канондар.

3. Санскрит әдебиетінің негізгі жанрлары.

4. Жаңа үнді әдебиетінің ерекшеліктері .

ОртағАСЫРлық Қытай әдебиеті

III-XIII ғ. аралығын қамтитын уақыт кезеңіне көршілес жатқан Қытай, Корей, Жапон, Вьетнам сияқты Шығыс Азия халықтары арасындағы мәдени, нақтырақ айтсақ, әдеби байланыс­тар тән. Батыс елдерінің тарихында грек және рим мәдениеті қаншалықты маңызға ие болса, корей, жапон, вьетнам халықтарының өмірінде де ежелгі қытай мәдениеті сонша­лықты маңызға ие. Қытай тарихы мен поэзиясы Шығыс елдеріндегі осы халықтардың ортақ мақтанышы мен жетістігіне айналады. Бұл халықтардың мәдениетін Қытайдан осы елдерге әр түрлі уақыт аралығында келген иерог­лифтік жазу біріктіреді. Мысалы, Кореяға б.з. І ғ. бастап келген Хамнун, б.з. Y ғ. корей халқы арқы­лы Жапонияға келген камбун, Х ғ. бастау алған әлемге танымал вьетнам поэзия­сын атап өтсек болады. Бұл халықтардың тарих және поэзия саласындағы алғашқы жазу ескерт­кіштері де иерог­лиф­пен жазылған деп есептелінеді. Осылайша, хамнун, камбун, ханван жазуларын белгілі бір дәуірдегі ұлттық мәдениеттің органикалық бөлігі ретінде қарас­ты­ру дұрыс.

Ортағасырлық Шығыс халықтары бір-бірімен үздіксіз байла­ныста болған. Бұл елдердің сауда және мәдени қатынастары тек Шығыс Азиямен шектеліп қана қоймай, сонымен қатар Үндістан мен Батыста, ал Тан әулеті кезінде тіпті Византияда да өз бастауын тапқан. YII ғ. 30 жылдарында Қытайға бұған дейін Үндістанмен байланыс орнатқан Тибеттен елшілік келеді. Оңтүстік Қытай­дағы Гуанжоу қаласында араб саудагерлерінің колониясы болған. X-XIII ғ. қытай халқы елуге жуық елмен сауда байланыстарын орнатады. Тіпті елдің солтүстік және батыс шекара­сын­да түрік­термен болып жатқан үздіксіз соғыстардың нәтижесінде қытайлар түркі мәде­ниеті, салт-дәстүрімен танысады.

ІІІ ғ. құлиеленушілік құрылыстағы Хань елінің құлауы кезінде қытай қоға­мы­­ның тари­хында ортағасырлық дәуір бастау алады. Соңғы шегі ХYІІ- ХYІІІ ғ. сәйкес келетін Қытай орта ғасырда­ғы әлі көптеген зерттеулер мен жаңалық­тарды қажет ететін алып мәде­ниеттерді қамтыған.

Мыңдаған жылдар бойы халықтар арасында соғыстар болға­нымен, Қытай халқы өз мәдение­тін сақтап қалады. XIX ғ. дейін Қытайды жаулап алушы халықтар оның мәдениетіне таңырқай қа­рап, сол халықпен сіңісіп, бірге өмір сүреді. Олардың барлығы Қытайды жаулай отырып, қы­тай мәдениетін толығы­мен үйрене бастайды.

Осы мәдениет пен Қытай мемлекетінің негізінде өзін «Алтын ғасырлар» дәуіріндегі дәстүр­лер­дің жалғастырушысы деп жарияла­ған Конфуций ілімінің идеялары жатыр. Конфу­ций ілімі сол кезде халықтың санасына сай келіп, адамға өмірдің ең дұрыс жолын (Дао) сілтеді. Конфу­цийдің түсінігі бойынша, адам өзін биік дәрежеге көтеру үшін, белгіленген міндеттерге сүйену керек, ол міндеттер білімділікке, парасаттылыққа, кішіпейілділікке және де әділ болуға жете­лейді. Конфуций ілімі халықтың өміріне, ойлау қабілетіне, қытай халқының мәдениетіне, ал I-IІ ғ. бастап ресми мемлекеттік дініне айналады. Ол алдағы тарихи кезеңдерде көптег­ен өзгерістерге ұшырап отырған.

Конфуций ілімі адамгершілік негіздегі рухани оқу ретінде буддизм мен даосизмнен тыс жеке өмір сүрмеген. Конфуций ілімін ұстанған адам бір мезгіл­де буддизм немесе даосизм заңдылық­тарын да ұстана алатын. Осы «үш оқу» негізінде қалыптасқан орта ғасырдағы адамның дүниетанымы, ең алдымен, қытай, кейін корей, жапон және вьетнам әдебиеттерінде толығымен көрініс табады.

Жалпы, қытай халқы ерте дәуірдің әдебиетін қадір тұтқан. Ерте дәуірдегі Қытайдың атақты ақындарының бірі Тао Юань-мин. Оның ІІІ ғ. Цао Чжи, Жуань Цзи, Цзо Сы сияқты заман­дастары қытай поэзиясының дамуына өз үлес­терін қосқан. Халық әндерінен бастау алып, ортаға­сырлық қытай поэзиясынан орын алған бес сөзді өлеңді әлемнің жаңа көркем көрінісі ретінде поэзияның өмір­ге келуі, бір сөзбен, қоғамдық дамудың белгісі ретінде қарастырған жөн.

Конфуций ілімі дидактизм ежелгі дәуірдің ортағасырлық қытай поэзиясының адамгер­ші­лік қасиеттері мен оның авторының адамгершілік бейнесімен ұдайы араласуын негізгі шарт етіп қойған. Конфуций өз замандастарын ежелгі дәуірдің әдеби мұрасын сақтап, ұрпақ­тан-ұрпаққа еш өзгертусіз жеткізуді үйретеді. Яғни, әрбір жеткізуші нақты жылдар мен оқиға болған жерді, оған қатысушы­лардың есімдерін дәл айту арқылы өзіне дейін жеткен мәліметтерді ойдан шығармай, нақты дәлелдермен айтып отырғанына сенімді болады. Осы жерден ақын пен қоғамның күнде­лікті өмірдегі шынайы жағдайларымен тығыз байланысты қытай поэзиясының өмірбаяндық және «күнделік» жанрлары қалыптасады.

Тіпті YІ ғ. өзінде-ақ Қытайда әлемді қабылдауға байла­ныс­ты кең ауқымды әрі тамыры терең жайылған поэзия мен оған түсінік беретін трактаттар да болған. Цао Пи (ІІ-ІІІ ғ.) ақынның еншісіне кіретін осындай шығарма­лар­дың алғашқыларында жазба өнерінің өмір­шеңдігі туралы айтылған.

Келесі ғасырларда Қытайдың орта ғасырлар тарихында Тан және Сун әулеттері білімге баса назар аударады. Тан әулеті кезінде ақындардың әлеуметтік жағдайы мен қоғам­дық орны арта түседі. Ақын­дардың өздеріне аударған назарлары жалпы адамзаттың тағдырына және елде болып жатқан күй­зе­ліске деген үн қату болатын. Олардың бірі ретінде көтерілісші Ань Лу-шаньды атап өтсе бола­ды. 755 ж. әскери наменгер Ань Лу-шань көтеріліс ашып, елге сансыз бақытсыздық пен қайғы-қасірет әкелген соң ғана, 763 ж. жатжерлік әскердің көмегімен басылады. Бұл көтеріліс Ли Бо, Ду Фу мен Ван Вэй секілді ұлы ақындардың тағдырларына әсер етіп, поэзияда азаматтық тақы­рыптың күшеюіне өз ықпалын тигізеді.

Қытай тарихында YІІІ ғ. 80 жылдар жазда және қыста жина­ла­тын екі еселенген салық арқы­лы есте қалған. Шаруалардың кедей­ле­не бастауы мен жердің көп бөлігінің феодалдар қолына өтуі Бу Цзюй, Хало Юя және Лю Цзун-Юань сияқты ақындардың шығармаларында айқын көрініс тапқан. Осы­лай­ша, поэзия бұқара халықтың қорғаушысына айналып, ортағасырлық Қы­тай­да поэзия­ның адам өміріне жақын болғандығының дәлелі болады.

874 ж. бастап 901 ж. дейін жалғасқан Хуан Чао бастаған көте­рі­лістен, шаруалар соғысынан кейін 907 ж. Тан әулеті ыдырайды. Қытай алдағы 300 жыл бойы Сун әулетіне бағынады. Сун әулеті кезінде көптеген шаруалардың ірі жер иеленушілерге тәуелдігі артуы­мен қатар қоғамдағы зиялы қауымның да маңызы арта түседі. 1127 ж. елдің үштен бір бөлігінен көбін жаулап алып, оларды оңтүстікке қарай ығыстырған чжурчжэндер арқылы Сун әуле­тін­дегі тыныштық өмір мен бейбітшілік бұзылады. Елде болған жағым­сыз жағдайлар мен қасіреттер халықтың рухани өмірін түбегейлі өзгертпей, тек басқа арнаға бұрады. Әдебиетте басты маңыздылыққа Отан тақырыбы ие болады. Өзінің көлемі бойынша ауқымды болып келетін Сун поэзиясы адам өмірінің барлық қырын сипаттайды. Осы уақытта қытай поэзиясы жоғары сатыға көтеріледі. Шығар­маларда адам тақырыбы мен тұтас қоғам туралы жиі айтылады.

Тао Юань-мин (365-427) Шығыс Цзиинь әулеті билік тұсында елдің оңтүс­тігінде өмір сүріп, 420 ж. Сун әулеті тұсында қайтыс болады. Бізге дейін Тао Юань-миннің 160 өлеңі мен бірнеше прозалық-поэти­калық шығармалары жеткен. Ол кедей отбасында дүниеге келіп, 29 жасынан бастап елге қыз­мет ете бастаған, болмашы лауазымдарға ие болады. Оның барлық поэзиясы лауазымдық қыз­мет­тен босап, тәуелсіздікке ие болған адам өмірі жайлы жырлауға ұмтылысы байқалады. YІ ғ. сыншы Чжуан Жун оны «дүние­ден безген ақындардың көшбас­шысы» деп есептейді. Тао Юань-миннен жаңа сипат­тағы поэзия бастау алады.

Юань-миннің поэзиясы адамды жоғарғы адамгершілікке бау­лып, өлімге сабыр­лық­пен қарауға үйреткен. Өз дәуірінен бұрын болған қытай жазушылары арқылы ғасыр­лар бойы жиналған адамгер­шілік құндылықтардың ең көркем көрініс­тері Юань-миннің поэзиясында айқын жырланған. Солар­дың ішінен «Шабдалы бұлақ» шығармасын еркше атап өтсе болады. Бұл өлеңде бақытты шаруалар әлеміне түскен осыдан 500 жыл бұрын Цинь жауыздарынан қашып, қазіргі кезде бар­лы­ғы да тең құқылы, мемлекет салығы жоқ қоғамда өмір сүріп жатқан балықшы туралы айты­лады.

Юань-мин өлеңдерінде ойдың тереңділігі мен жарқын­дығы оның поэтикалық мәнерімен тығыз байланысты. Өзінің қарапайымдылығы, таби­ғатпен тікелей қарым-қатынасының аста­рын­да нағыз адам өмірі, яғни оның қуанышы мен қайғысы жатыр.

Се Лин-юнь (385-433) - пейзаж лирикасының асқан шебері. Бұл жанрдың қалыптасуы - ІY-Y ғ. қытай әдебиетіне тән сипаттардың бірі. Табиғат тамаша­ларын жырлау, оны тылсым күш­тер­дің аренасы, адамзат қауымының тіршілік-тынысы ретінде сурет­теу пейзаж лирика­сына тән тақы­рып­тар. Бай, ақсүйектер ортасынан шыққан Лин-юнь көптеген ел­дер­ге саяхат жасап, өзін қорша­ған әлемге, ондағы тұңғиығы мен терең сырларына үңіле қарайтын. Оның өлеңдерінен тірі сурет­теу­­­лермен қатар кейде адам өмірінің тұрақсыздығы туралы буддизм элементтерін де, мистика­лық бейнелерді де кездестіреміз. Тіпті ақын­ның мистикалық өлеңдерінде де табиғаттың жарқын көрі­­ністері суреттеледі.

Лин-юнь поэтикалық үлгісінің ерекшелігі онда көне конфу­цийлік ілімнің негізінде жазылған кітап­тардан алынған сөздер мен сөз тіркестерінің және параллельді стильдің қолданысқа түсуі­мен байланысты.

Хань әулеті тұсындағы юэфу дәстүрін ұлы ақын Бао Чжао (384-456) жалғастырып, одан әрі дамыта түседі. Ол Цао Пимен бірге YІІ-ІХ ғ. ақындардың шығармашылығында гүлдене түскен жеті сөзді поэзияның негізін қалады. Бао Чжаоның қуатты әрі мықты өлеңдері қытай поэзия­сы­ның дамуына әсер еткен. Ол халық кедейліктен туындаған түрлі аурулар мен аштықтан зардап шегуде, ал көптеген ақсүйектер байлыққа белшесінен батып, бақытты өмір сүруде деп налыған («Ежел­гі дәстүрге еліктеу», «Тарихи өлеңдер»). Шекараларда қызмет ету, соғыс, Отан үшін жан­да­рын құрбан етуге дайын жауынгерлер туралы өлең жолдары­нан елдің солтүстік шекарала­рындағы жатжерліктердің жасаған жорықтары ақынды қатты толғандыратынын көре аламыз.

YІІ-ІХ ғ. Тан әулеті тұсындағы поэзия. 618 ж. бастап Қытайда 300 жылдай уақытқа созыл­ған Тан әулеті билік басына келеді. Бұл әулет шаруалардың көтерілісін баса отырып, билікке ие болад­ы. Тан императорлары жаңа мемлекет құрыла бастаған кездің өзінде-ақ ха­лық күшін түсіне білген. Өзара жауласып жатқан жекелеген княздықтардың бірігуінің нәтижесінде ұлы Тан мемлекеті құрылады. Билік императордың қолында шоғырланады. Алғашқы императорлар елдің дамуы мен халық мүддесі үшін біраз іс-шаралар жүргізіп, қараусыз қалған жерлерді шаруаларға үлестіріп, ірі шонжарлардың билігіне шектеу қоя­ды, қолөнер мен сауданың дамуына жағдайлар жасайды. Салыстырмалы түрде ел бір жарым ға­сыр бойы тыныш­тықта өмір сүреді

Тан әулеті тұсындағы әдебиетшінің дүниетанымы да кеңейе түседі. Ақынның өмірлік тәжі­ри­бесі бұрынғыдай туған ауылы мен жақын арадағы қалашықтармен шектеліп қана қоймай, ел­дің бар­лық аймақтарында қайнап жатқан тіршілік пен түрлі жағдайларға қанық болады.

Y-YІ ғ. поэзияда оның мазмұнынына емес, сыртқы құрылымы­на баса назар аударылса, Тан әулеті тұсындағы ақындардың шығармашылығында өлең­нің құрылымы емес, оның ішкі мазмұны маңыздылыққа ие болады.

Тан поэзисының алғашқы сатысында төрт үздік ақын тұра­ды. Олардың ішінде Ван Бо (649-676) мен Лу Чжао-линьнің (637-689) алатын орны зор. Ван Боның атақты «Тан әулеті тұсындағы княздың сарайында» атты шығармасы алдыңғы кезеңдегі поэзияға тән түрлі-түстілік пен дерек­сіздікке қоса, қарапайымдылық пен қуаттылықты суреттейтін пейзаждар мен сезімдерге толы. Ол өз өлеңдерінде жай табиғатты суреттеп, достықты жырлап қана қой­май, сонымен қатар адам­зат­қа деген аяушылық сезімдерін де білдіреді. Ал Лу Чжао-линь өзінің «Чанъань – көнелікке елік­теу» атты өлеңінде сарай ақындарында әдеттегі үлгілерге қарсы келетін жағдайлар сурет­теледі.

Шынайы жаңашылдықты Чэнь Цзы-ань (661-702) бастайды. Төрт үздіктермен бір кезеңде өмір сүрген Чэнь Цзы-ань олардан басып озады. Ол халық қамын ойлаған мемле­кет­тік шенеу­нік болып, императорға «мемлекетті басқаруда адамға тыныштық әкелуден қымбат ешнәрсе жоқ» деп, поэзияның да халыққа қызмет етуін талап етеді. Цзы-ань өзінің ақындық талан­тын халық ісіне арнаған мемлекеттік қайраткер ретінде және тұлғалық пен өлең­дері арасындағы үйлесімділігі жағынан үлгілі ақын болады. Өмірі мен шығармашылығын­дағы осындай үйлесім­ді­лігі арқылы алдағы кезеңдердегі поэзияда идеалға айналып, оның еңбектері­нен кейін Тан поэзиясы дамудың жаңа сатысына шығады.

Әдебиеттің гүлденуі көп бөлігі бес сөзді өлеңдерден тұратын 260-тан астам өлеңдер қалдыр­ған Мэн Хао-жань (689-740) поэзиясынан басталады. Хао-жаньның өміріндегі қиын­дықтар оның мемлекеттік қызметіне байланысты болған сәтсіздіктерінен туындайды. Ақын шығармашы­лы­ғын­­да басшылықтың әбігерлігі­нен құтылуда - игілік, табиғатпен тілдесуде - қайғылы қуаныш, адамның шынайы сезімдерінде - мейірімділік бар. Оның шығарма­шы­лығында кездесетін тақы­рып­тар өзі өмір сүрген әлемнің шегінен шықпайды. Оның өлең­дерінде артық сөздер мен артық элементтер кездеспейді, онда тұтас өмірдің көрінісі ретінде адам мен табиғат бірге суреттеледі. Гао Ши (702-765) мен оған жақын ақындардың поэзиясында туған жердің кең даласы, адам тағдыры мен осы дүниенің қиыншы­лықтар туралы айтылады. Бұл ақындар терең болмаса да, халықтың қайға-қасіреттері туралы ойлана бастайды. Олар батырлардың қуанышқа толы жеңіс­терін суреттей келе, асырау­шысы мен тірегі­нен айырылған отбасыларының басынан кешкен қиындық­тары туралы жырлағанда, осындай ауыр құрбандықтар арқылы келген жеңіске деген күмән пайда болады.

«Пейзаждық» өнер арқылы қытай поэзиясында халық тағды­рына айтарлықтай әсер еткен жорықтар мен соғыстарды көркем суреттеуге көмектеседі. Көптеген «пейзаждық» өлеңдердің авторы атанған ақын Цэнь Шэнь (715-770) табиғат пен адам толық тұтастықты құрайтын әскери өмірдің жарқын суреттерін дүниеге әкеледі. Ақынның шығармасында екі жолды және үш жолды шумақтар кезектесіп келеді.

Ли Бо шығармашылығында халықтың өмірі мен оның рухы жырла­нады. Мұндай ақындар өздері өмір сүрген дәуірмен тығыз байланысты болға­нымен, олар халық жадында мәңгі қалады, олар өз ұлты туралы жырласа да, бүкіл әлем оларды толғандырады.

Ли Бо 701 ж. дүниеге келген. Жастайынан адамдарға көмекте­суді арман­даған ол сол дәуірдегі жастарға ерсі көрінетін өзге жолды таңдады. Ол үйінен кетіп, жалғыз өзі бөлек тұрған, әр жерге саяхат жасап, даосизмге қызыққан. Император оны шақырып «ханьлинь» (қазіргі академик дәрежесімен тең) атағын берген кезде ол қырық жастан сәл асқан еді.

Ли Бо Тан поэзиясын қамти­тын барлық тақырыптар төңірегінде өлең жазған. Оның өлеңде­рінде ерлік пен жауыздық басты назарда болады.

Әділетсіздікті әшкерелеу, адамдарға деген жанашырлық – клас­си­калық қытай поэзиясы­на, әсіресе Ду Фудың (712-770) шы­ғар­машылығына тән сипат. Оның шығармашылығын төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады. Оның 35 жасқа дейінгі өмірі үйренумен, жан-жағын танып білуменөтеді. Оның өлеңдерінен арманға толы жалынды жыр жолдарын, өзіне деген сенімділігін байқауға болады.

YIII ғ. II жартысында Ли Бо мен Ду Фудан кейінгі Тан әулеті тұсындағы үшінші ұлы ақын Бо Цзюй-и. Жаңа буын ақындарының алдыңғысы болған бұл ақын әділетсіздікке қарсы күресіп, шаруалар мүддесін қорғайды. Бо Цзюй-и (772-846) өлеңді жастық шағынан бастап жаза бастаған. Цзюй-идің әйгілі болған өлеңдерінің арасында елу «Жаңа халық әндері» мен «Цинь әндері» атты циклға жататын он өлең маңызды орын алады. «Жаңа халық әндерінің» тек тақырыпта­ры­нан оның бағытын анықтауға болады: «Шаруа мұңы», «Парақор шенеунік­терге қарсы»... бұл өлеңдер кейіпкердің монологынан тұрады. Онда ақын ресми түрде қалыптасқан өлең өлшемдерін бұзып, шумақтан тыс жаңа жол қосу сияқты тәсілдерді пайдалану арқылы «Цинь әндерінде» кездеспейтін еркін стильге жол береді.

Бо Цзюй-идің өлеңдері Қытай поэзиясының дамуы мен қытай әлеуметтік ойлау жүйесінің дамуында да жаңа белеске шығады. Онда шаруалардың өмір сүру деңгейінің нашарлауы да, Тан әулеті тұсындағы ақын-ойшылдардың маңызының өзгеруі де көрініс тап­қан. Цзюй-идің сюжеттік өлеңдерінде өмірдің әрбір қыры көрсе­ті­ліп, типтік образдар пайда болған. Цзюй-и тек ақын ғана емес, сонымен қатар әдеби бағыттың негізін салған идеолог та болған. Оның көптеген лирикалық өлең­дері «пейзаждық» және «философиялық» сарында жазылған.

Тан әулеті тұсында пайда болған жанрлардың бірі – новелла. Ол қазіргі қытай әдебие­тін­де «чуньци»²¹ («таңғажайыпты жеткізу») деген атпен белгілі. Ғалымдар бұл термин Тан әуле­тінің соңғы кезе­ңінде (ІХ ғ. ІІ жартысы) өмір сүрген Пэй Синнің «Таңға­жайыптар тура­лы әңгіме» («Чуньци») атты жинақтың атауынан шықты деп пайымдайды. Дегенмен бұл тер­миннің қай уақыттан бастап қол­да­нысқа енгенін нақты анықтау қиын.

Бізге дейін Тан әулеті тұсындағы 79 әңгіме жеткен. Көптеген новеллистер бір-екі новелла­ның авторы ретінде ғана белгілі болған. Олардың саны біраз болғанымен (24), бізге жеткен новеллалар саны өте аз (мысалы, Тан әулетінің ерте кезеңіне тән Ну Судың 10 шиыр­шық қағаз­дан тұратын «Естігендер жайлы жазба» атты жинағынан бізге дейін тек екі новелла жеткен). 977 жылы құрас­тырылған Сун әулеті тұсындағы «Тайпин жылдарындағы ауқымды жазулар» атты әдеби жинаққа көптеген әңгімелер енгізілген.

Тан әулеті тұсындағы новелла - аса шеберлікпен айтылған таң­ғажайып оқиғалар. Ол анекдот, күнделік, өмірбаян сияқты ертедегі жанрларды өңдеу арқылы туындады. Новел­лист­тер тек қана өз шығармаларының атауларын ғана емес, сонымен қатар стилистика­лық үлгі­лірін де ежелгі дәуірден мұра етті. Мысалы, кебір новелла­лар стилистикасы жағынан тарихи хроникаларға жақын келеді.

Тан әулеті тұсындағы новелланың ерекше сипаты автордың тарихи нақтылыққа деген ұмтылысында жатыр. Автор оқырманды өзі айтқан әңгіменің шындығына сендіру үшін автор оқиғадағы кейіпкерлердің туысы немесе досы не болмаса онымен жеке таныс болғанын білдіру керек болған. Тіпті, кей жағдайда автордың өзі оқиғаның бас кейіпкеріне айналады (Лу Гун-цзоның «Өзен, таулар жөніндегі көне кітап» («Гу Юэ ду цзин») пен «Се Сяо-эның басынан кешкендері» атты шығармалары, Ван Дудың «Көне айна» және белгісіз автордан қалған «Өткен уақытқа саяхат» атты шығар­маларында).

Бұл жанрдың ең гүлденген кезі YІІІ ғ. соңы болып есеп­телі­не­ді. Сол ғасырда өмір сүрген жазушыларға Чэн Хун, Хао Юй, Ли Гун Цзо жатады. Чэн Хунның Сюань-цзунның билігі мен ару қыз Ян-гуйфэйдің қасіретті тағдырына арналған «Мәңгілік қайғы» мен «Шы­ғыс астананы мекендеген қарттың әңгімесі» атты екі туындысы белгілі. Ал сол дәуірдегі атақ­ты новеллисттердің бірі Ли Гун Цзоның «Нанькэ билеушісі» мен «Се Сяо-энің басынан кеш­кендері» және бұдан басқа екі новелласы бізге дейін жеткен. Осы кезде жазылған новеллалар жоғары әдеби сипаттары мен адамға баса назар аударуы арқылы ерекшеленеді.

Тан әулеті тұсындағы новеллистердің шығармаларында махаб­бат әлем билеушісі ретін­де суреттеліп, байлар да («Ин-ин жайлы»), Чанъанидағы жастар да («Ару қыз Ли»), сауда­гер­лер («Чжэн Дэ-линь») мен кәсіпқой әншілер де оның құрбанына айналады. Махаб­бат тақы­ры­­бын­дағы новеллалардың арасында құдайдың адамға деген («Кітапшы Цуй»), адамдардың адам бей­не­сіне енген жануар­ларға деген махаббаты («Сунь Кэ») суреттелетін әңгімелер де бар.

Бір қызығы, Тан әулеті тұсындағы новеллалардан бірде-бір жағымсыз кейіпкерді кез­дестіре алмаймыз. Себебі жазушылар оқыр­мандарына тек жақсы үлгі-өнеге көрсетуге тырыс­ты. Тіпті, кейіпкерлердің кемшіліктерін баяндай отырып, оларды айып­та­майды. Кейбір кейіп­керлерде қулық, қатыгездік, сараңдық пен әділет­сіздік сияқты жағымсыз қасиеттер болса да, бірде-бір бас кейіпкерде мұндай жағымсыз қасеттер кездеспейді.

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. Конфуций ілімінің қытай әдебиетінде алатын орны

2. Қытай поэзиясында «дүниеден безіну» ұғымы

3. Тан әулеті тұсындағы ұлы ақындар

4. Сун әулеті тұсындағы поэзия

5. Қытай прозасының даму жолдары

Орта ғасырлардағы Жапон, корей және Вьетнам әдебиеттері

Шығыс Азия елдерінің арасында иероглиф жазуы әдеби шы­ғар­ма­шылықта алғаш рет Кореяда Когурё, Пэкче және Силла мем­ле­кеттіктері тұсында қабыл­данады. Кореяның ханмун тіліндегі жеке әдебиеті ежелгі қытай әдебиетінің жал­ғасы болады. Ең ежелдегі корей әдебиеті де бізге жетпеген (тек б.з. I ғ. жал­ғыз төрт шумақ өлең ғана). Алғашқы корейлік жазбалар сана­латын хянга өлеңдері YI-YII ғ. жатса, корей поэзиясының тарихында осы күнге дейін өз маңыздылығын жоймаған IX ғ. өмір сүрген ақын Чхва Чхивон­ның ханмун жазуымен жазылған өлеңдері кейінгі уақытта да пейзаждық лириканың дамуына әсер етеді.

Нағыз корейлік жазу XY ғ. ортасында ғана құрылған. Сондық­тан X-XII ғ. біз білетін ханмун жазуындағы поэзиямен қатар басқа да поэзия болған деп пайымдаймыз. Осы дәуірде Чон Джисан (XII ғ.), Ким Бусик (XI-XII ғ.) секілді ақындар жазған өлеңдерден фео­далдық қоғамдағы Корея­ның өмірі мен ғалым-әдебиетшілердің конфуций, буддизм, даосизм бағы­тын­дағы көңіл-күйін көре ала­мыз. Уақыт ағымымен бірге корей поэзиясының тақырыптық ауқы­мы да кеңейе түседі. XIII ғ. моңғол шапқыншылығы Корея жерінде даостық ойдың туу­ы­на және тақуа­шыл­дыққа әкеп соқтырғаны да поэзияда көрініс тапбады.

Ханмун жазуымен жазылған корей поэзиясында Ли Гюбоның (XII-XIII ғ.) шығармала­ры жоғары бағаланады. Оның өлеңдерінде ақынның еліне, табиғатқа деген махаббаты, әді­лет­сіздік жай­лы толға­ныстары, өткен күндер жайлы поэти­калық повесть те беріледі. Ханмун жазуымен жазылған корей поэзиясы Ли Гюбо шығармала­рымен аяқталады да. Ал Корё кезеңінде кең етек жайған каё өлең­дерінен 20 ғана сақталған.

Ұлттық өлең жанры сиджо – үш жолды, ұйқассыз өлеңмен жа­зыл­ған шығармалар тек XIY ғ. пайда болады. Ең бастысы ханмун /Корей/, камбун /Жапон/, ханван /Вьетнам/ иерог­лифтік поэзия айтылуындағы сыртқы ұқсас­тығына қарамастан таза корейлік, жа­пон­дық және вьетнам­дық болып бөлінеді. Олардың үлкен жетістік­ке жеткен қытай поэзиясымен қатар өмір сүруі форма­сының нәзік­ті­гі жағынан ғана емес, сонымен қатар мазмұнының күрделігі жағы­­нан да жоғары дәрежеді тұрғанын көрсетеді.

Жапония - Y ғ. Корея арқылы қабылдаған иероглифтік жазуды көп өзгеріс­сіз ІХ ғ. ойлап табылған буындық жазумен қоса сақтаған жалғыз мемлекет. Камбун жазуындағы «Кайфусо» деп аталатын ең алғашқы өлең­дер жинағы 751 жылы құрас­тырылған. Негізінде, YІІІ ғ. Ака­хито, Яманоэ, Окура сынды ұлы ақындардың шығарма­шылығы жапон әдебиетінің тарихи жүйесіне бастау болады. Дәл Нара кезеңінде көзқарасының терең­ді­гімен, жанашырлығы, талғамы­ның нәзіктігімен сипатталған жапон поэзиясының негізі қаланады.

Буддизм мен конфуций ілімі Жапонияда YІ ғ. бастап кең тарала бастайды. Сол уақытта Корея мемлекетімен мәдени қарым-қатынасы нығайып, Қытаймен миссия алмасу үдерісі жүргізіліп жатты. Жапония қытайлық конфуций ілімінің әлеуметтік схемасын қабылдай отырып, өзінің мемлекеттік тәжірибесінде жапон қоға­мын­дағы таптық бөлініске шек қойыл­майтындай етіп оның бастап­қы негізіне өзгерістер енгізеді. ҮІІІ ғ. өзінде жапондықтар қытай поэзиясын, кейінірек корей поэзиясын да өте жақсы білген. «Кайфусо» пайда болуынан бір­не­ше жыл өткен соң, өзінің әдеби күшінің ерекшелігі және өлең шумақтары саны жағынан өзгеше, өткен ғасыр­лардағы жапондық өмірдің энциклопедиясына айнал­ған, жапондық поэзияның ұлттық антоло­гия­сы «Манъесюдің» пайда болуы да таңқаларлық құбылыс емес. Ортағасырлық корей және въетнам­дық әдебиетте алғашқы орынды иеленген иероглифтік /ханмун-ханван/ поэзия­сына қара­ғанда, камбунның ықпалымен тек Жапонияда ғана кең тараған өлең үлгісі танка басым орынға ие болады.

Х ғ. Микадоның бұйрығы бойынша «Манъесюдан» кейін «Кокинсю» антологиясы құ­рас­тырылған болатын. «Кокинсю» жина­ғын­да жапондық өлең үлгісі танка дамудың шарық­тау шегіне жетсе де, «Манъесюдағы» өлеңдермен салыс­тыр­ғанда өзіндік ерекше әсемді­гін жоғалтып алады.

Корея мен Жапония секілді Вьетнам да ежелгі мәдениет орта­лығы саналға­нымен, онда­ғы әдеби «санақ» салыстырмалы түрде кеші­рек, яғни Х ғ. вьетнам­дықтардың тәуелсіздік алып, өзіне тиесі­лі мәдени мұраны бөлуге мүмкіндік алғаннан кейін басталады. Феодалдық Вьетнам мемлекеті Ли (1010-1225 ж.) - Чан (1225-1400 ж.) дәуірі деп аталатын төрт ғасыр аралығында негізі қаланып, нығая түседі. Ли-Чан кезіндегі әдебиеттің өзінде вьетнам әде­биетінің тарихында белгілі бір маңыздылыққа иеленуге мүмкіндік беретін сыртқы және ішкі ерекшеліктері бар. Бұл көбінесе ханван жазуы­мен жазылған әдебиет. Ал ұлттық жазу (ном) әдебиеті кейі­ні­рек ХІІІ ғ. пайда болады. Ханван жазуының номнан кейін де, ХYІІ ғ. енгізіл­ген латындық жазудан кейін де өз құндылығын жо­ғалт­па­ға­ны атақты Хо Ши Миннің ханван жазуымен жазылған өлеңдерінен байқалады.

Соғыстарда өз тәуелсіздігін сақтап қалу мақсатында үлкен ба­тыл­­дық көрсеткен Вьетнам тарихы мәдени құндылықтардың сақта­лып қалуына өз септігін тигізген жоқ. Вьетнамға Ли-Чан кезеңінде, ХІІ ғ. қытайлық Сун әскерлері, ХІІІ ғ. моңғолдардың қол астында болған Қытай­дың юань әскері басып кіреді. ХY ғ. басында Қытай­дың мин әскерінің жаулаушылық соғыстары нәтиже­сінде жоғарыда аталған басқыншылар кезінде сақталып қалған мәдени құндылық­тардың көбі жойылып кетеді. Осылайша Вьетнам әдебиетіндегі шығармалар мен өнер құртылып, қолжаз­балар түрінде сақталып келген бірең-сараң ескерткіштер әлі күнге дейін толық табыл­маған. Қолда бар шығармалар ортағасырлық вьетнам қоғамының өмірі мен күрестері, рухани айқындылық пен халықтың сана-сезімі, ішкі жандүниесі мен өмірге көзқарасын биік дәрежеде жеткізушілер (авторлар) жайлы айтарлықтай мағлұмат береді.

Көбінде буддистік монахтар болған авторлар тегі жағынан жай қарапайым халықтан, жоғары тап өкілдерінен, әскер басылары, басшылар мен мырзалардан шығуы әбден мүмкін. Мұнда да Корея немесе Жапониядағыдай монахтар мемлекеттің ең алғашқы ақын­дары болған. Буддизм Вьетнам территориясына ІІ–ІІІ ғ. Үнді елінен Қытайға баратын діни адам­дар арқылы тараған, олардың арасында санскритті жақсы меңгергендері де болған делінеді. Олар Қытай және Үнді монахтарына аудармашылық қызмет көрсеткен, Х ғ. өзінде-ақ Тхиен (қытайша-чань, жапонша-дзэн) буддистік мектебі жұмыс істей бастаған. Монахтар патша­лардың кеңесшілері болған, ал патшалар мен олардың мұра­герлері монах бола бастайды. Мо­нах­тар өлеңдері буддистік уағыз бен ақыл-кеңестер ретінде қолда­нылған. Олар нәпсіге салынбауды және даосизмдегі жалғызда­ну­ға да шақырған. Бірақ поэзияның өзі және оның образдық жүйесі монах­ты табиғатты тамаша­лауға жетелеп, тамаша сәттерді көркем ой тәлке­гінен өткізуге итермелейді. Осы кезде буддизм мен дао­сизмнің заңдылық­тарынан тыс вьет­намдық поэтикалық суреттеме­лер мен зиялы қауымның шығар­ма­лары пайда болады.

Жапония, Корея мен Вьетнамға қарағанда иероглифтік жазуды басқа жазумен алмас­тырмай, тек буындық әліпбиді ойлап тапқан болатын. Сонымен қатар Жапония Корея мен Вьетнамға қарағанда, айтарлықтай ерте кезден камбун жазуымен жазылған шығарма­лар­ды төл әдебиетінен кейінгі екінші орынға қояды. Бұл құбылыс, әсіресе, прозада ерекше байқа­лады. Камбуннан бөлініп шыққан, ең алғашқы және ең керемет үлгілер Х ғ., яғни фольк­лорлық негізде қалып­тастасқан ең алғашқы «Такэтори моногатари» атты ұлттық повестьтен екі жүз жылдан кейін пайда болған. Жапондық проза­ның ерекшелігі де осыда. Ауқатты тап өкілдерінің ішінде ер адам­дар камбун жазуымен жазып, танка өлеңдерін шығарған, ал жа­пон­­дық көркем проза қытай мәдениетінің ықпалымен әйелдерге тиесілі болған.

Осылайша, жанры бойынша «қытайлық нақыл сөздерге» туыс­тас жапон әдбиетіне тән танымал шығармалар, оның ішінде Сей Сенагонның «Жастық астындағы хаттар» еңбегі пай­да болды. ХІ ғ. басында сарайдағы ақсүйектер қатарына жататын Мурасаки-Сики­бу атты әйел­дер жазған Жапон классика­сының ұлы кітабы «Гэндзи моногатари» романы жарық көреді. «Гэндзи моногатари» өзінің бақылау нәзіктігімен және өмірге деген шынайы көзқара­сымен кейінгі әдебиеттің жетістігі ретінде оқырмандарды тамсан­дырған. ХІІ ғ. бастапқы кезе­ңінде «Кондзяку моногатари» атты әңгімелер жинағы кеңінен таралады. Бұл жапон әдебиетінде демократиялық тендециялардың көрініс тапқанының бірден бір белгісі бола оты­рып, тек қана сауатты қауым емес, қара­пайым халық та қол жеткізе алатын әнгімелерді қам­тиды. Кейін осы шығар­маның халықара­лық құндылығы да мойындалады. ІІІ-ХІІІ ғ. аралығы Корея мен Вьетнам үшін поэзия­ның ең гүлденген дәуірі болады.

Келесі ғасырларда осы мәдени аймақтарда әдебиетте Қытайда юань жан­рын­дағы дра­маның және ханмун мен ханван иероглифтік прозаның, Жапонияда дзуйхицу жанры мен Но маскалар театрына арналып жазылған бір актылы поэтикалық драмалар және камбун жазуымен жазылған шығармалардың дамуы сияқты жаңа құбы­лыстар орын алады.

794-795 ж. 80 жылдан астам уақыт бойы Нара қаласында орна­ласқан Жапония астанасы, император және зиялы Фудзивара тегінің басшылығымен оның жанындағылардың мекеніне айналған басқа (Киото) қалаға көшіріледі. Жаңа астана Хэйан («бей­біт­шілік пен тыныштық») деп аталған және сарай ақсүйектерінің басшылық еткен ХІІ ғ. соңына дейінгі кезең жапон тарихында Хэйан дәуірі деп аталады. Осыдан соң билік басына әскери-фео­далдық тап пен ел басқару ісі әскербасының (Сегун) қолына көшеді. Осы кезеңде пайда болған әдебиет жапон мәдениетінде классикалық кезеңді құрайды.

Хэйан дәуірінде жапондық көркем әдебиетінің пайда болуын­да, әсіресе, әйел авторлар үлкен рөл атқарады, бірақ олар қытайлық ақындық мәдениетпен жақсы таныс болғанымен, конфуций ілімінің әдеби қағидаларымен байла­ныстары айтарлықтай күшті болмайды. Ал ер адамдардың көбі шығармаларын әлі де қытай тілінде жазады. Осы әйелдер «легі» Х-ХІ ғ., яғни жапон ортағасырлық әдебиеттің жоғарғы дамыған кезеңіне жатқызылады.

X-XI ғ. Хэйан дәуірінің әдебиеті сарай және аристократиялық ортамен байланысты болады. Хэйандық сарайлар әр түрлі діни салт­тардың, салтанатты әрі сәнді ақсүйек өмірі мен түрлі ойын-сауықтардың, оның ішінде кото аспа­бында ойнаудан музыкалық жа­рыс­тар өткізу мен сурет салу өнерінің ордасы болады.

Хэйан дәуіріндегі буддизмге Нара кезеңіндегі аскетизм, мемле­кет өміріне және мәде­ниетіне деген қызығушылық тән. Хэйан дәуіріндегі жапон ұлттық буддизмі формасының барлық қасиет­тері (синкритизм, пантеизм, адамзатқа Жаратушы күштің әсері бар екендігін мойындау, діни шыдамдылық, эстетизм) әдебиет пен мәдениеттің дамуына әсер етіп, өзінің тарихи маңызы жағынан адам тұлғасының эмансипациясының элементтерімен, батыс еуро­па куртуаз­дық мәде­ниетінің діни догматикасынан бастап салыс­тыруға болады.

Буддизм (барлық тіршілік иесіне деген жанашырлық және карма идеясы, яғни осы және өткен өміріндегі амалдары үшін жа­уап беру) мен синтоизмнің (пантеизм, аграрлық магия мен табиғат күштері) және конфуций ілімінің (пайдалы білімнің көзі, әдеп нормаларының жүйесі) кейбір элементтерінің бірігуі Хэйан мәде­ниетінің идеологиялық негізін құрайды. Өмірді синтоисттік тұрғыда қабылдау, табиғаттың негізі мен буддистік көзқарастардың қиы­лы­сында хэйандық әдебиеттің негізгі эстетикалық тұжы­рым­дамасы пайда болады. Ол атақ­ты формула «моно но аварэмен» («баурап алушы») белгіленеді.

Хэйан дәуірі поэзияның одан әрі дамуына әсер етуін тоқтат­пады, дегенмен бұл дәуір әдебиет­тегі баяндау жанры арқылы, әсіресе өлеңдер мен нақыл сөздерге бай шығарма­лары­мен белгілі болған. Бұл әдебиет түрі көбінесе моногатари деп аталатын нейтралды атаумен ата­ла­ды. Көбінесе ертегілік сюжеттерден бастау алатын денки-моногатари (сиқырлы по­весть) архаикалық сөздерге бай және еркін стильде жазылған. Одан кейін ута-моногатари пайда болады, яғни өлең жолдары арқылы бірте-бірте өрби түсетін әнгіме.

Көркем проза ІХ ғ. авторы белгісіз «Такэтори моногатари»²² («Қарт Такэтори туралы по­весть») атты повестен кейін пайда болды.

Жапондық прозаның тағы бір шығармасы «Отикубо монога­тари»²³ («Отикубо сұлу жайлы») да фольклорлық негізден бастау алады. Оның авторы деп Минамото-но Ситагауды (903 ж. қ.б.) айта­ды. Повесте халық арасында кең таралған қатал өгей анасының сұлу және ақкөңіл қызын тығырыққа тіреу мотиві қолданылған. Қызды лас киіндіріп, еденсіз қараңғы шағын бөлмеге (отикубо) қамап қояды. Осыдан қызды «Отикубодан шыққан ару» деп атап кетеді. Шығарма­ның атауы да осыған байланысты шыққан.

Ертегілерден бастау алатын фантастикалық жанрдағы шығар­ма­лар қата­рына Х ғ. соңында жарық көрген «Уцубо моногатариді» («Қуыс туралы повесть») жатқызуға болады. Онда сарай өмірі көркем суреттелген. Атақты Фудзивара отбасынан шыққан Тосика­ге Қытайға жіберіледі. Жол­да кейіпкер кеме апатына ұшырап, түрлі шытырман оқиғаларға тап болады. Құдайлар мен мейірімді рухтар­дың көмегімен сиқырлы котоны (музыкалық аспап) үйіне әкеледі. Ол қайтыс болған соң, артынан қалған жалғыз қызы қараусыз қал­ған үйде бір өзі өмір сүріп, котода ойнайды. Сол жерден қызды министрдің баласы Вакако-Кими көреді. Қыз одан бір ұлды дүние­ге әкеліп, ұлымен бірге ағаш қуысында өмір сүреді, оларға мейі­рім­ді маймылдар көмекке келеді. Оқиға соңы сәтті аяқталып, бас кейіпкер аңшылық кезінде ғашығы мен ұлына кез болып, оларды аста­наға алып келеді. Кейін оларға арнап зәулім сарай тұрғызады.

Осы туындыда ең алғаш рет шығарманың бөлімдері «Тоси­ка­ге», «Атэмия» және «Күздің баста­луы» сияқты атаулармен аталады. Шығарманың бөлімдерін атаудың бұл тәсілі кейінірек атақты «Гэндзи моногатари» романында қолданылады.

ІХ ғ. соңындағы ғажайып повестермен қатар өлеңдік циклдегі повестер де пайда болады. Осы сынды шығармалар «аристокра­тиялық» әдебиетпен байланысты. Бұл бағыттың пай­да болуы­на түрткі болған «Исэ моногатари». Бұл шығарманы кейде «өлеңді повесть» деп те атайды, себебі оның 125 кішкене бөлімдерінің әр­қа­йсысы бір немесе бірнеше танкадан жә­не аз ғана проза­лық мәтіннен құралған. Повесте атақты ақын Аривара Нарихиронның махаб­бат хикаялары, тарихы мен өмірбаяны баяндалады. Өлеңдер оның отбасылық жинағынан алынғандықтан, автобио­графия жан­рын­дағы повестің авторы Нарихара деген көзқарас туын­дады. «Исэ моно­гатари» беттерінде, танка және қысқаша прозаикалық мәтін­дерде уақыт­та­рын эстетикалық рахат­тану, музыкамен айналысу, өлең жазу, табиғат сұлулығын тамашалау­мен өткізетін адамдар образы суреттеледі. Ерлер мен әйелдер арасындағы нәзіктік, жақсы талғам, сұлулыққа ұмтылыс алға қойылады. Аривара Нарихараның өзі махаббат романының үлгілі кейіпкері, ол тек қана ақын емес, сонымен қатар махаббат өнерінің майталманы, сымбатты бозбала ретінде де бейне­ленеді, әдеби дәстүр де сол бейнені сақтап қалады.

«Исэ моногатари» және Х ғ. пайда болған әңгімелер жинағы «Яматао моногатари» әлі бас­­тапқы сатыда болғанымен, хэйан дәуі­ріндегі әдебиетке тән сипаттарға ие болады. Бұл сипаттар күнделік жанры мен көлемді романдарда айқын білінеді.

Хэйан дәуірінің атақты ақыны Ки-но Цураюки (865-945 ж.) өзінің «Тоса никки» («То­садан жеткен саяхат күнделігі», Х ғ.) атты шығар­масын «Күнделік­терді ер адамдар жазады деген пікір қалып­тас­қан. Ал қазір бұл іске әйел адамдар да талпынуда» деген сөздер­мен бастайды. Неліктен автор өзін «әйел» ретінде бейне­легісі келеді? Мүмкін Ки-но Цураюки шығармасының бұл жанр­дағы басқа шығармалардан айырмашылығын мойындағандықтан шығар. Өйткені ол сарайдағы әдет бойынша күнделікті болған істі жазып отырған жоқ, ол лирикалық хаттарды жазған. Ки-но Цураюки 930-935 ж. аралығында губернаторлық қызмет атқарған Таса провин­ция­сынан (Сикоку аралы), Киото астанасына қайтып келеді. Саяхат кемемен жүзеге асырылады, жолаушылардың көз алдында табиғат­тың керемет көріністері өтіп жатады, бірақ «күнделік» мұң мен зарға толы, өйткені Тосада ақынның кішкентай қызы қайтыс бола­ды. Жолаушылардың ақынның көңілін көтеру үшін айқан әзілдері, қойған ойын-сауықтары, құрастырған өлеңдеріне қарамастан, Ки-но Цураюкидің ойынан қайғылы оқиға кетпейді.

Х ғ. соңында тағы да осындай шығарма «Кагэро никки» («Баян­сыз өмір күнделігі») пай­да болады. Авторы сұлулығымен даңқы көк­ке шыққан хэйандық дәуірдің ұлы ақыны болға­нымен, оның нағыз аты белгісіз. Ол шамамен 60 жасында, 995 ж. қайтыс болған. Оны әдетте Митицуна-но хаха, яғни «Митицу­наның анасы» деп атайды. Автордың күйеуі атақты Фудзивара әулетінен шығып, импе­ра­тор сарайын­да министрлік қызмет атқарған, бірақ ақын отбасылық өмірде бақытсыз болып өтеді. Күйеуі мен басқа әйел­­дер­дің ара­сындағы махаббат ойынынан шаршаған ақын өмірінің көп бөлігін жал­ғыз­дықпен өткізеді.

21 жылға (954-974 ж.) созылған уақыт аралығында болған оқиғалар баян­далған бұл күн­делік өлеңдерге толы және онда автор­дың өмірдің баянсыздығы туралы мұңды ойлары кел­­тірілген. Ақынға қоршаған орта «түсініксіз» болып көрінеді, барлығы да тұман­мен қап­тал­ғандай көмескі, ал өткен жайды еске алу, күйеуі­мен бірге өткізген шақты еске алу тек көз жасын жамбырдай жау­дырады. «Барлық дүниенің қаншалықты тұрақсыз екендігі жай­лы ойлана бастасаң, оның бар-жоқтығын түсінбей қаласың» сөздер­мен «Дегелек күнделігі» жазылған.

Біз көптеген көлемді үлкен күнделіктердің авторлары атақты ақындар, әсі­ре­се әйел ақындар болғанын көре аламыз. Олардың күнделіктері өлең үстеме­леріне бай және осы арқылы хэйандық күнде­ліктің лирикалық сипатын арттыра түседі. Осылайша, қарас­тырылып отырған кезеңдегі Жапон әдебиетінде түрлі жанрлар дами түседі. Тұрмыстық жайларға негізделіп жазылатын повесть ертегі­ден бөлініп шығады. Жеке адамның өміріне, ішкі сезімдеріне, толға­ныс­тарына деген қызығушылықтың нәтижесінде лириканың бай тәжірибесін өзіне сіңірген күнделік жанры пайда болады. По­вес­термен қатар күнделіктер де кейіннен романның пайда болуына жол ашады.

ХІ ғ. басында Мурасаки Сикибу «Гэндзи моногатари»²⁴ романын жазып бітіреді. Асқан әдеби шеберлігімен таң қалдыратын бұл шығарманы тек жапон­дық әдебиеттің ғана емес, бүкіл әлемдік әде­бие­ттің де керемет құбылысы деп санаған жөн. Ол батыстық әдебиет немесе тарихи батылдық повестер (Қытай) сияқты ортаға­сырлық дәстүрлі батырлар жырын аттап өту арқылы емес, кері­сінше, өзінің пайда болуына дейінгі жапон әдебиеті жинақтаған тәжірибенің синтезі ретінде пайда болады. «Гэндзи моногатаридің» Еуропаның куртуаздық рома­нында да, Таяу және Қиыр Шығыстың романдық эпосында да теңдесі жоқ шығарма.

Жапон ғалымдарының бірнеше жылдарға созылған зерттеу жұмыс­тарына қарамастан, жазу­шы Мурасаки Сикибудың өмірбая­ны туралы нақты мәліметтер жоқ. Тіпті, автордың шын аты да белгісіз болғанымен, бірнеше пайымдаулар бар. Жазушыны өзінің бас кейіпкері Мурасакидің атымен атайды. Ал Сикибу деген сарай­да қызмет ететін әйелге берілетін атақ. Романның пайда болған уақыты да нақты көрсетілмейді. Мурасаки өз еңбегін шамамен 1010 ж. аяқтаған (кейбір нұсқаларда 4-5 жыл ерте көрсетіледі).

Мурасаки атақты Фудзивара әулетінің төменгі тармағынан шыққан. Оның арғы аталары әдебиет жағынан талантты адамдар болған, тіпті оның әкесі Фудзивара Тамэтоки атақты ақын болған. Оның өлеңдері Фудзиваралардың бірі құрастырған «Поэзияның отыз алты да­ныш­паны» атты антологиясына енген. Оның арғы атасы Фудзивара Канэскэ хэйань дәуірінің соңғы кезеңін­де белгілі болған «Цуцуми тюнагон моногатари» атты әңгімелер жинағының авторы болған. Мураса­ки бала кезінен түрлі ғылымдарға жақын болып, керемет есте сақтау қабілетімен көзге түседі.

Жазушының туылған жылы да шамамен 978 ж. деп айтылады. Өзінің айту бойынша, 22 жасында алғаш болып өзінің әдеби жазу­шы­лық таланттын байқаған Фудзивара Нобутакаға күйеу­ге шыға­ды. Екі жылдан кейін күйеуі қайтыс болып, кішкентай қызымен жалғыз қала­ды. Күйеуі қайтыс болғаннан кейін де ол бастаған романын аяғына дейін жазып бітіру үшін еңбек­те­неді және сарай­лық қызметке келген уақытында ол талантты жазушы және қытай әдебие­тінің білгірі ретінде танымал болады. Сондықтан Мурасаки жай ғана фрейлина болған жоқ, ол жас патшайымының жетекшісі ретінде де қызмет атқарады, онымен бірге қытай өлең­­дерін оқумен айналысады. 1013 ж. жазушы сарайлық қызметтен бас тартып, 1014 ж. қайтыс болады.

Хэйан қоғамына тән сипаттар осы дәуірдегі атақты «Жастық астындағы хаттар» («Ма­кура-но соси», ХІ ғ.) атты шығармада көрі­ніс тапқан. Оның авторы Мурасакидің замандасы - Сэй Сенагон.

Сэй Сенагонды бір қарағанда қарапайым әрі әдеттегідей болып көрінетін заттар мен құбы­лыс­тар қызықтырғанымен, жазушы олар­дан таңғажайыптық пен ерекшелік көреді, олар­ды тосын сыйлық ретінде қабылдай отырып, өзіне жаңа әлем ашады. Тіпті, шығар­мадағы әр бөлім­нің атауы да жаңалықты нұс­қайды. Сэй Сенагон болмашы нәрселерді де өз назарынан тыс қалдыр­­майды. Сэй Сенагонның «Хаттар» атты шығармасы формасы жағынан тамаша туынды. Бірақ жазу­шы өз шығармасында батыл түрде хэйандықтарға тән сипат­тардан толық бас тартады. Тіпті өзі­нің «Хаттар» шығармасының соңында «бас­қа­лар жамандайтын нәрсені мақтап, ал оларға мақта­ған нәр­сені жаман­дағаны» айтылады. Сол дәуірде Гэндзи туралы роман халық арасында кең қолдау тапса, Сэй Сенагонның «Жастық астындағы хаттар» туындысы әдеби шығарма ретін­де үлкен сынға ұшырады. Ол поэтикалық сезімдерді үлгі етпейтін, керісінше әрбір нәрсенің теріс жағын көрсететін, ирония мен скептицизмге толы шығарма деп айыпталған. Хэйан қоғамындағы күнделікті, үйреншікті әрекеттердің бірі танка құрас­тыру болды. Онсыз табиғатты бақылау да, ғашықтық қатынастар да, тіпті қарапайым сарай қызметін де жүргізу мүмкін емес етін. Сол уақыттарда шағын өлең шумағы танка адамның қуа­ны­шы мен жанкүй­зелі­сін, өмірдегі келеңсіз жайттар мен филосо­фия­лық ойларды көркем жеткізу тәсілі болады. Осы дәуір­де сарайларда поэтикалық жарыстар ұйымдасты­рылып, бірнеше поэзия­лық анталогиялар құрылып жат­ты. Олардың ішіндегі ең ауқым­дысы Х ғ. басында Ки-но Цураюки және тағы да басқа үш ақын­ның көмегімен құрас­тырылған «Кокинсю»²⁵ (толық аты «Кокинвакасю» - «Жаңа және ескі жапон өлеңдер жинағы») шығармасы.

Хэйан дәуірінің кейінгі кезеңдерінде тағы да бір көлемді шығар­ма пайда болады. Ол – аңыз­дар мен ертеден келе жатқан ертегілер жинағы – «Кондзяку моногатари»²⁶. Оның авто­ры белгісіз. Алайда ол туындыны құрушылардың бірі Удзи (Киото жанында) жерінде туыл­ған Минамото-но Такакуни (1001-1007) болған деген пікір бар. Ол әрбір жолаушы мен сая­хат­­шыны өзіне шақы­рып, олардан естіп білгендерін әңгіме етіп жазып, кітап құрастырады. Такакунидің дайна­гон (үкі­меттің ірі шенеунігі) шені болады. Оның бастапқы жинағының аты «Удзи-дайнагон моно­га­тари» («Удзи­ден шыққан дайнагон туралы повесть»). Бірақ бұл жинақтағы әрбір әңгіме «Қазір емес ерте кезде» (кондзяку) деп басталады. Сондықтан тұтас кітапқа «Кондзяку монога­тари» аты берілген.

Хэйан ақсүйектерінің билік ету кезеңі 4 ғасырға созылады. Ақсүйектердің сарай өмірі­мен ғана тұйықталып, шектелуі олардың тарих сақынасынан кетуіне әкеліп соқтырады. Оған қоса ақ­сүйектер тарапынан қанауға ұшырап, ел дамуының экономикалық негізі болған ша­руа­лар елдің солтүстік-шығысында пайда болған жеке жер иеліктеріне қарай жаппай көше бастайды. Бұл жерлерде самурайлардың әскери-феодалдық табы қалыптаса бастайды. «Бей­біт­­шілік пен тыныш­тық» дәуірі деп аталған Хэйан дәуірі, шын мәнінде, билік басындағылар мен шаруалар арасын­дағы қырқыс­тар­ға толы болады. Орталық билік пен феодалдар ара­сындағы қарым-қатынаста қиын жағдайда еді. ХІІ ғ. соңында самурайлар ежелгі ақсүйек­тердің билігін жойып, Жапония билігін өз қолда­рына алады.

Қоғамдағы осындай аласапыран оқиғалар мен түбегейлі өзге­ріс­тердің нәижесінде әде­биет те айтарлықтай өзгерістерге ұшырайды

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. Корей поэзиясының тақырыптық аясы.

2. Жапон поэзиясының ұлттық антологиясы «Манъесюге» тоқталыңыз.

3. Ли-Чан дәуіріндегі вьетнам әдебиеті.

4. Жапон прозасындағы «моногатари» жанры.

Таяу Шығыс пен Орта Азияның ортағасырлық әдебиеті

YI ғ. соңы мен YII ғ. басында Арабия жарты аралын мекен­деген бәдәуи тайпалары эко­но­ми­ка­лық дағдарысқа ұшырайды. Су­дың жетіспеушілігі оты­рық­­­шылыққа, егін шаруа­шы­лы­ғымен айна­лысуға мүмкіндік бермейді. Оның үстіне жайылым, жер, су аздығынан бір тай­па, екінші тайпамен қақты­ғысып, оқтын-оқтын жауласып та отырған. Мекке Араб жарты ара­лын­дағы кішігірім шаһары арқылы сол кез­де­гі өте ірі керуен жолы өтетін. Ислам діні әуелі Мекке қаласынан тарады.

YІІІ ғ. соңына қарай араб шапқыншылығы нәтижесінде Орта Азия, Солтүстік Африка мен Оңтүстік-Батыс Еуропаның алып территориясы араб­тарға тиесілі болады. Бұл үлкен та­ри­хи маңыз­ды оқиға болатын. Көп бөлігі алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүріп жатқан араб тайпа­ла­­рының бірігуі ислам дінінің негізінде жүреді. Жаулап алынған елдерде ислам дінін күштеп енгізу болмаса да, халықтар­дың көбі өз еріктерімен мұсылман болып жатты.

Құран – араб тілінде «көп оқылатын кітап» деген мағынаны білдіреді. Құран – Ұлы Жарату­шы­ның ақыретке дейін келіп- кетер барша адамзатқа тура жол көрсету үшін соңғы пайғамбар Мұхаммедке с.ғ.с. уахи арқылы түсірілген, оқылуының өзі ғибадат саналатын мәңгілік иләһи кітап. Аллаһтың Елшісі с.а.с. - сол кітаптың түсіндірушісі. Құран – қоғамдық әрі әлемдік барлық проблемаларға шешім беретін, адамның санасы жете бермейтін көмескі әлемді суреттеп, беймәлім сырларды аша­тын, екі дүниенің бақытын көрсетіп, ақ пен қараның ара-жігін ажыратып, тылсым ғаламның мән-мағынасын ашып, адамзатқа жүктел­ген төл міндетін түсіндіретін, өзіне сеніп, шырақ тұтқан жандарды рухани кемелдікке тәрбиелейтін Ұлы Жаратушы тарапынан жіберілген соңғы қасиетті кітап.

Құран Кәрімнің айат және сүрелер­ден тұратыны белгілі. Ал айат сөздікте - ишарат, анық белгі, дәлел, мұғжиза, нышан, ғибрат мағыналарын қамтиды. Негізінде Аллаһ тағала­ның бар екенін танытатын әрбір зат айат болып саналады. Құран айаттарының саны шамамен 6200, Құран сөздерінің саны 77934 екендігі анық.

Айаттардан құралған Құранның бөлімдері «сүре» деп аталады. «Сүре» - сөздікте жо­ғары мәртебе, абырой, биік ғимарат, яки ғима­рат­тың қабаттары, қамал деген мағынаға саяды. Термин­дік мағына­сына келсек, «айаттардан тұратын басы мен ақыры бар жеке Құран бөлімі». Өйткені Құран қаланған кірпіштердей бір-бірін сүйеген айаттардан тұратын қала­ның биік қамалына ұқсайды. Құранда 114 сүре бар. Ең қысқасы - үш айаттан тұратын «Кәу­сар» сүресі. Ал ең ұзағы - 286 айаттан тұратын «Бақара» сүресі. Сонымен қатар Қасиетті Құран сүрелері мекке­лік және мәдиналық болып екіге бөлінеді. Өйткені алғашқы айаттар Мекке­де түскендіктен меккелік сүрелер деген атау берілген. Меккелік айаттар мен мәдина­лық айат­тар арасындағы айыр­­ма­шы­лық­тарды мынадан байқауға бола­ды. Арабтар Исламнан бұрын азды-көпті 300-ден астам пұтқа табын­ған. Құран оларды тәухидке, Аллаһ Тағаланың барлығы мен бір­лі­гіне шақы­рып, пұтқа табынушылықтың жалғандығын дәлел­деп берді. Құран Кәрімде қамтылған мәселелерді төмендегідей топтап түсіндіруге болады.

1. әл-Улуһия - Тәухид мәселесі, яғни Аллаһтың бірлігі мен барлығы және Оның құдіреті туралы баяндар.

2. ан-Нубууа - Пайғамбарлық жайлы және жалпы пайғамбарлар өмірлерінен өнеге бере отырып, олардың негізгі міндеттерін білдірген баяндар.

3. әл-Адала уә-л-ғибада - Ислам дінінің негізгі ұстанымдары болып табылатын әділдік және ғибадат /құлшылық/ хақында. Қоғамдық өмір сүру заңдылығы, сауда-саттық, азаматтық құқық пен жазалау т.б. мәселелер.

4. әл-Ахира- Ақырет күні жайлы, барша жан иелерінің бір жерге жиналып, есеп беретін күнгі жағдайаттар мен өлімнен кейінгі өмір туралы ашық баяндар.

Құранда Библия мен Інжілде айтылатын түрлі оқиғалар да көп кездеседі. Мысалы, Адам ата мен Хауа ананың құдай алдында күнәһар болуы, иудалық­тардың Египет перғауындарына тұт­қын­­­ға түсіп, одан құтылуы мен Лұқман әкім туралы, Худ пен Салих секілді пайғамбар­ларды тың­да­май Аллаһ қаһарына ұшыраған Ад, Самуд секілді тайпалар жайы да қызықты әңгімеленеді.

И.М. Фильштинский зерттеулеріне қарағанда, Мұхаммед с.ғ.с. қайтыс болғаннан кейін (632 ж.) Құран мәтіні жиналып та­рау­ларға бөлініп, редакция­ланған. Әуелгі халифалар Абу Бакр мен Омар Қасиетті Кітап сөзін жинап, хатқа түсіруді пайғамбардың ізбасары Заид ибн Сабитке тапсыр­ған. Өйткені ол «Мұхаммед с.а.с. айтып еді» делінген әңгімелердің бәрін жатқа білген. Сөйтіп, Құран­ның бір ізге түсіп, жүйеленген нұсқасы канонға айналды­рыл­ған.

Құран араб тілінің сақталып қалуы мен өзге елдерге тарауы, араб тілінің грамматика­сының қалыпта­суына барынша әсер етті. Кейінгі ғасырларда өмір сүрген шығыс­тың көпте­ген ақын, жазушылары, шежіреші, тарихшы, географ­тары Құраннан көп дәйектемелер алып, оны өз шығармаларында пайда­лан­ған. Құранның пайда болуы әр түрлі араб диалектілерінің алшақтығын жойып, біртұтас араб әдеби тілінің қалыптасуына игі ықпалын тигізген.

Мұхаммед с.а.с. қайтыс болған соң оның өмірін баян ететін сандаған шығармалар - хадистер пайда болады. Хадистерге сүйеніп Құранға түсіндір­мелер (тафсир) жазылды. Мұхаммед с.а.с. өмір жолын мазмұндайтын әңгі­мелер (сира) туды. Хадистер жинағы мен Мұхаммед с.а.с. игі істері туралы баяндайтын әдебиет сунна деп аталды. Осылайша, Құран мен Сунна Ислам дінің екі қайнар бұлағы болды.

Кіші және Орта Азия мен Солтүстік Үндістандағы (қазіргі Пакистан) ислам дінін ұста­натын халықтардың мәдени дәстүр­ле­рі­нің ұқсастығы Құран­ның кең таралуы мен теок­ратия­лық мемле­кет халифаттың қалыптасуына әкеледі. Осының негізінде, шартты түрде «мұсыл­ман мәдениеті» деп аталатын мәдениеттің негіздері пайда болады. Тек умаййалар дәуірінде (661-750) ғана қысқа уақытқа жергілікті дәстүрлер алдыңғы шепке шықса, ІХ-Х ғ., аббас­тықтар билік басына келген тұстан бастап Иран мен Орта Азияда мәдениет қайта жанданып, араб мәдениетіне әсер ете бастады. Жергілікті әдеби және діни дәстүрлер исламдағы түрлі оппозициялық секталар мен философиялық ағым­дар­дың негізі болады.

«Ортағасырлық араб мәдениеті» мен «мұсылман мәдениеті» деген ұғымдарды қолдан­ғанда аса сақ болу қажет және бұл екі ұғым бір-бірімен теңдестірілмейді. Араб мәдениетінің қалыптасып, дамуына тек қана арабтар емес, сонымен қатар сирия­лықтар, коптар, парсылар мен тәжіктер, гректер мен еврейлер, испандықтар да өз үлестерін қосады.

Араб тілі әдебиетке қарағанда, ғылым салаларында кең қолда­нысқа ие болады. Мысалы, «араб әдебиеті» ұғымына қарағанда, «араб философиясы» термині ауқымды географиялық аймақты қам­тиды. Осындай үлкен аумақты қамтыған ортағасырлық араб әдебиетін дұрыс түсіну үшін жоғарыда айтылған ескертулерді естен шығар­мау қажет.

Бұл аймақтағы ортағасырлық мәдениеттің гүлденуі Батысқа қарағанда ерте басталып, арабтар мен парсылар ежелгі дәуірдің мәдени құндылықтарын ерте бағалап, олардың Батыс­қа таралуына әсер етеді. Х-ХІІ ғ. араб және парсы әдебиетінде еркін ойлау мен адамгершілік құндылықтар жоғары бағаланады. Осы сипаты жағы­нан аталған әдебиет батыс еуропалық Ренессанстан әлдеқайда жоғары тұрады.

Алғашқы кезеңдерде ислам тақуалары тіпті исламда схоласти­каның да­муы­­на қарсы тұрады. Бірақ схоластика YІІІ ғ. бастап дами бастады да, кейін грек философиясына қарсы­лық көрсеткен мұсыл­ман ғалымдарының арасынан (мутазилиттер) «еркін ойлаушылар» пай­да болады. Олар адам еркіндігі мен бостандығын алға тартады. Индетерминизм мен окказио­на­­лизмге қарай үлкен талпыныс бол­ған әл-Ашари (Х) іліміндегі мұсылман ортодоксы мен рацио­­на­лизмін қолда­нудың алғашқы қадамдары исламның ресми догмасы ретінде қабылданады.

Келесі қадамды Х ғ. басралық мектеп жасайды. Олар ислам схоласти­касын мистикалық неоплатонизммен, неопифагоризммен және Аристотель ілімінің кейбір элементтерімен бай­ла­­­ныс­тыруға тырысқан. Ортағасырлық Таяу Шығыстағы кейбір философтар астро­ло­гия мен алхи­мияға қызыға оты­рып, математика, жаратылыс­тану мен медицина салаларында да үлкен жетіс­тік­терге жеткен. Филосо­фияны діннің күңі деп есептеген батыс схоластарына қара­ған­да, мұнда теңдік тұжырымдамасы қа­лып­тасты. Араб философиялық мек­теп­теріне әл-Кинди, ибн Баджжа (Авемпас), ибн Туфейль (Абубацер), Башшар ибн Рушд (Аверроэс) сияқты араб ойшылда­ры­мен қатар әл-Фараби мен Ибн Сина (Авиценна), Омар Хайям сияқты түрік, тәжік және парсы философ­тары, бен Габироль (Авицеброн) мен Маймонид сияқты еврей фило­соф­тары да жатады. Араб философтары Батыс Еуропада антикалық философияға деген қызығу­шылықтың қайта пайда болуына әсер етіп, антикалық философия мен еуропа­лық аристо­те­лизм­ді байла­ныс­­ты­ра­тын негіз болады. Араб тілінен латын тіліне жасалған алғашқы аудар­ма­лар ХІІ ғ. пай­да болып, ХІІІ ғ. бастап араб философ­тарының, әсіресе Ибн Рушдтың еңбек­тері Батыс Еуропада кең таны­мал бола бастайды.

IX ғ. тарих ғылымы да кең етек алады. Оның көрнекті өкілдері деп араб жорықнамасын жазған Балазуриді (IX), Бағдаттың тарихын құрастырған Ибн Абу Тахар Тайфурды (IX), жалпы тарихтың авторлары әл-Йакуби (IX) мен ат-Табариді (IX) және әл-Масудиді (X) айтамыз.

Аббастық халифалар дәуірінде исламда мистикалы-аскеттік ағым - суфизм қалыпта­сады. Аскет-сопылар немесе дәруіш деп атал­ған­дар ислам әлемінде христиан монахтары секілді рөл атқар­ған. Сопылар байлықтан безініп, жер бетінің ләззат қызығынан бас тартуға, жоқшылық өмірді және Жаратушымен о дүниеде табысуға шақырған.

Араб философиясы мен ғылыми прозасында да ортағасырлық мәде­ниетке тән болған стилис­ти­калық шеберлік пен көркем әде­биет элементтері қолданылады. Дегенмен көркем гегемонияға поэзия, әсіресе лирикалық поэзия жатады. Алдыңғы, Ортаңғы, тіпті Оңтүстік Азиядағы лирика­ның дамуына арабтардың қосқан үлесі зор. Әсіресе, исламға дейінгі дәуірге жататын араб дәстүрі (Х ғ. дейінгі қасыдалар) үлкен маңыздылыққа ие болады.

Ү-ҮІІ ғ. бәдәуи поэзиясын «Жаһилия» («қараңғылық») ғасыры­ның поэзиясы дейді. Қай­сы­бір халықтың болмасын қараңғылық кезеңді басынан өткергендігі даусыз. Бірақ оларда ауыз әде­биеті болған жоқ еді деген қате пікір. Өйткені кез келген әдебиет өзінің бастауын ерте кезең­дердегі ауыз әдебиеті үлгілерінен іздейді.

Көшпелі бәдәуилер арасында өлең шығару өнері батырлықтан кем саналмаған. Өз тайпа­сының, руының даңқын шығаратын ақын­дар болғандық­тан, өлең өнерін білетіндерге қоғамы өз төрінен үлкен орын берген. Бәдәуи дүниесінде жазба әдебиеті болмаған­дықтан ақындарының шығармалары тек қана ауыздан-ауызға көшу арқылы сақталып қалды. Мыса­лы, Қурайш тайпа­сында сан мыңда­ған өлең жолдарын жатқа айтатын Махрама ибн Нуфл, Хубайтаб ибн Абд әл-Азза секілді, Хаммад ар-Рауиа (YIII), Халаф әл-Ахмар (YIII), Абу Саид әл-Хассан ас-Суккари (IX), Абу Бакр Мұхаммед ибн әл-Қасым әл-Әнуари (X) сынды үлкен дарын иелері болған.

Шындығында, бәдәуи ақындарының шығармалары ұшан-теңіз десек те, қазіргі күні бәдәуи ақындарының бізге жеткен бірнеше ірілі-уақты жинақтары жеткен. Олар Хаммад ар-Рауиа (694-772) құрастырған «әл-Муаллақат» антоло­гиясы; Муфаддал ад-Дауи (780-867) құрастырған «әл-Муфаддалиат» атты өлеңдер жинағы; Абу-л-Фараж әл-Исфаһанидің (897-967) «Китаб әл-ағани» («Ән кітабы») антологиясы; Ибн Қутайбаның (828-889) «Поэзия және ақындар» («аш-Шиир уа-ш-шуара») еңбегі; Абу Таммамның (805-886) «Китаб әл-Хамаса» («Батырлар жы­ры») антологиясы.

Араб өлең өлшемі (аруд) латын, грек өлеңі секілді квантита­тивті (созылыңқылары әрқи­лы буындардың ауысып келуі). Қысқа және созылыңқы буындар жиылып бунақ құраса, екі және үш бунақ жарты өлеңді, ал екі жарты - өлең міндетті түрде үзілістік арақаты­наспен бөлініп - бәйітті /төрт жол/ құрайды.

Классикалық араб өлеңдері, негізінен, моноримді. Сондықтан да олар көбінесе ұйқас­тың атымен (мысалы, барлық өлең жолдары: дауыссыз «ләм»-ге бітсе «ләмийа») аталатын болған. Күні бүгінге дейін қолданылып жүрген қасыданың (көлемі кішігірім поэма) ірге тасы исламға дейінгі кезеңде қаланған. Қасыда, әдетте, елу не жүз бәйіттен тұрған. Сондай-ақ бір тақырыпты сөз ететін жеті-он өлеңнен ғана құралған қыта'а өлеңі де болған.

Бәдәуи бәйіттері әдетте атты не түйелі екі жолаушының ұшы-қиыры жоқ кең далада кетіп бара жатып бір жерге түстенуінен, не көшкен бәдәуи жұрты­ның ізін көруі, өткен өмірді еске алып күрсінуінен, не қуануынан басталады. Жантақты күрт-күрт шайнап жатқан түйенің қасында отырып, ақын бақытты күндерін еске алады. Сүйіктісімен қайта кездескендей сезім­де болады. Ақын өзінің сүйген жары жайлы, сондай-ақ, араб даласы тіршілігінің алуан сыры туралы толғанып, сыр шертеді. Сүйгенінің мінезін, кескін-келбетін суреттеп өтеді. Сонан кейін ол әңгі­ме­сін кілт өзгер­тіп түйесін не тұлпарын мақтауға көшеді. Тұлпарының жүйрік­ті­гін, шыдамды­лығын, сұлулығын айтады. Мұнан соң бірден өз руының батырларын, жау­ла­ры­ның әлсіздігін айтып, бәдәуи өмірін баян­дауға көшеді. Тайпа бірлігін қорғаған, жаулармен арпалыста ерлік көрсеткен баһадүрлерді суреттейді.

Бәдәуи поэзиясында хиджа («сатира»), ғазал («махаббат жыры»), уасф («табиғатты су­рет­­теу»), мадх («мадақ»), фахр («өзін-өзі мақтау»), риса («элегия»), хамрийат («шарап жы­ры»), тардийат («аңшылық суреттері»), зухд («діни сарындағы жыр­лар»), нақаид («мыс­қыл»), насиб («әйел сұлулығын жырлау») секілді т. б. жанрлар болды. Әрине, поэзияның осы аталған жанрла­ры­ның өсіп-өркендеуіне, кең тарауына, ең алдымен, көшпелі бәдәуи өмірі ба­рын­ша әсер етті. Мысалы, әйгілі ан-Набиға өзінің дұшпаны Әмірге: «Әмірдің сөзінен ақыл­сыз­дықтың исі шығып тұрса, оған таңданудың реті жоқ, өйткені ол - надан. Әмір, сен әкеңе ұқсашы, сонда ғана ес біліп, қара айырар біреуге тартарсың. Әй қайдам, сен адам болам деген­ше шашың да ағарар. Қара қарға аппақ болар»,- дейді. Бұл өлең жолдарын поэзияның «хиджа» жанрына жатқызуға болады.

Риса жанрының шығу тегі де әріде. Жауымен арпалыста мерт болған ер жүрек бәдәуиді әйелі, туысқаны дауыстап жоқтайды. Бәдәуи ақыны батырдың ерлігін, мәрттігін, мінезін, кіші­пейіл­­ділігін айтып мадақтайды. Өздерінің қатарында оның жоқтығына қабырғасы қайыса қайғы­рады. Мәселен, бәдәуи поэзиясының тағы бір талантты өкілі әл-Ханса май­дан­да қаза болған ер жүрек ағасы Әбу Хасан Сахарды: «Жоқ, сенің ардақты атыңды ұмытпаспын! Абу Хасан Сахар қаза тапқан күннен бері мен барлық қуаныштан айрылып, бақытыммен біржола қоштастым. О, залым тажал! Қалай ғана біздің ыстық құшағы­мыздан Абу Сахарды алып кеттің» деп жоқтайды.

Бәдәуи поэзиясының көп, әрі тез өріс алған жанрының бірі - ғазал. Сүйіктісі әрқашан батыр бәдәуидің қорғанышына зәру, неме­се оның көңіліне қызғаныш уын себуші. Бәдәуи ақыны өзінің махаббатын, сүйіспеншілігін жырына арқау етеді. Мұндай лирика­лық өлең шы­ғару­шылар ішінен «поэзия падишасы» аталған Имру-л-Қайс және ибн Шаддадты атауға болады.

Поэзияның өзге жанрларымен қатар «фахр» жанры да өмір сүрді. Мұнда ақын өзінің ерлігін, руының шығу тегін, тайпа өкілде­рінің көптігін айтып мақтанады. Мысалы, Әмір ибн Кулсум өз тайпасы жайлы: «Жер жиһанды түгел жайлағандықтан бізге енді жер үсті тар­лық қыла бастады. Теңіз бетін де кемелерімізге қаптаттық. Бұл дүниедегі күнге қыздыры­на­тындардың бәрі де бізге бағыныш­ты. Біз шабуыл жасасақ, жауларымызбен арыстанша алысамыз» - деп мақтанады.

Бәдәуи ғұмырында дүниеге келген осы жанрларда бертін келе белгілі араб шайырлары Абу Нууас, Хассан ибн Сабит, Абу-л-Атаһиа өз өлеңдерімен араб әдебиетінің тарихында есімдерін қал­дырса, Андалусия, Парсы, Үнді, Орта Азия халықтарының әдебиет­те­рінде де осы жанрларда жазып, поэзия аспанында жарқыраған ақын­дар толып жатыр.

Көрнекті ақындар аш-Шанфара, Имру-л-Қайс, Әмір ибн Кул­сум, Антара ибн Шаддад шығармашылықтары бәдәуи өмірі мен тұрмысымен тығыз байланысты болса, YI ғ. екінші жартысында өмір сүрген ан-Набиға аз-Зубиани, әл-Ааша секілді шайыр жырла­ры­нан сарай өмірі мен өзге ел мәдениетінің әсер-ықпалы байқа­лады. Алайда сарай ақындары бәдәуи ша­йыр­ла­рының ежелгі дәстү­рін әлі де жадында ұстаған. Сарай ақындары шығармашылық­та­рын­да тек мадх жанрына жататын өлеңдер басым болған. Сөйтіп, бірте-бірте бәдәуи өмірін жыр еткен ақындардың орнына, сый-сияпаттарды алу мақсатында түрлі әмірлерді жырлаған ақындар көбейе бастайды.

Бәдәуи поэзиясында лирикалық өлеңдер, әдетте, қасыда кіріс­пе­сінің қызметін атқарып, өзінің жеке дара мазмұны болмайтын. Ал умаййалар тұсында лирикалық шығармалар жеке жанрға айналады, ақындар лирикалық өлеңдерге қасыданың жеке формасы ретінде қараған лирикаға көптеген жаңа эле­мент­тер қосылған, шайырлар махаббатты, ғашықтықты, махаб­баттың адам көкіре­гінде тудыра­тын қайғы-мұңын, үміт, төзім секілді сезімдерін жырлайды.

Арабияның махаббат лирикасын қалалық (умарлық) және дала­лық көшпелі бәдәуилік (узрлық) деп екіге бөлуге болады. Бәдәуи лирикасында қаймағы бұзылмаған, адал да таза махаб­бат жырланған. Оның көрнекті өкілдері деп Бусайна сұлуды жыр еткен Жамил ибн Маамар, Тауба ибн Хумайир­дың сүйіктісі Ләйлә әл-Ахийалия, екінші бір Ләйлә есімді аруға ғашық болып Мәжнун атанған әл Амирилерді айтамыз.

Жалпы, аббасилер әулеті билеген ғасырлар әдебиеті шартты түрде «Жаңару», «Ежелгі дәстүрге қайта оралу», «Әдеби синтез дәуірі» деген үш кезеңге бөлінеді.

Жаңа қоғам келуіне байланысты әдебиетте де жаңа тақырып туады. Музы­канттар мен әнші, бишілер ерткен сарайлардағы­лар­дың түрлі қабылдаулары, отырыс, ойын-сауықтары т.б. поэзия­дан кең көрініс таба бастайды. Шарап тақырыбы шарықтау шегіне жетеді.

Атақты төрт жолды өлең жанры - рубаи таза ирандық болып табылады. Бұл жанрдағы өлең­дердің біразын ұлы парсы ақыны әрі философ Омар Хайямның шығармашылығына жатқызады. Бұл тамаша филосо­фиялық лирика исмаилизм сияқты еретикалық идеологиядан, философиялық еркін ойлау мен сопылықтан нәр алады. Атақты сопы ақындардың төрт жолды өлеңдерінде сопылық мистицизм (құдайға деген махаббат, даналық бұлағынан су ішу және т.б.) бойынша түсіндірілетін эротика мен шарапты мадақтау үлкен маңызға ие болған.

Исламға дейінгі кезеңде арабтар батырлар жырын білмеген. Сондықтан да ежелгі араб ақындары Антара мен Мәжнүн туралы аңыздар эпостың кейінгі даму кезеңіне жатады.

«Сират Антара»²⁷ («Антараның өмір жолы») атты шығарма араб әдебие­тіндегі керемет үлгіде жазылған батырлық-романдық эпос болып табылады. Ол - тарихи оқиғаларға негізде­ліп өлеңмен жазыл­ған шығарма. Сираттың бас кейіпкері - атақты бәдәуи ақыны Антара ибн Шаддад әл-Абси. Бұл ескерткіш жанры жағынан неміс және француз эпостарын еске түсіреді.

Прозаикалық эпос жағынан арабтар шығыс, әсіресе, үнді халық ертегілері мен үлгі-өнегеге толы повестерді («Калила мен Димна», «Варлаам мен Иоасаф» пен ирандық «Тоты­құс ерте­гілері») жеткізуші ретінде үлкен маңыз­дылыққа ие болды. Бұл дәстүрмен «Мың бір түнде» келті­рілген ертегілер де байла­нысты. Орта ғасыр­ларда туған прозалық шығармалар қатарына жатып, ертегі, әңгіме, новеллалар жинағы әлем әдебиетінің классикасына айналған.

«Мың бір түн»²⁸ - араб, үнді, парсы халықтарының әр ғасырда туған ертегі­лерінің жиын­ты­ғы. Дегенмен батыс ориенталистерінің бірі Сильвестер де саяси араб филология­сы­ның өзекті мәселелеріне арналған зерттеулерінде «Мың бір түнді» белгілі бір автор жазған деп айта отырып, ертегілерде кездесетін парсы, үнді элементтерін жоққа шығаруға тырысса, Барье де Мейнар керісінше «Мың бір түн» ертегілеріне негіз болған деп парсы, үнді тілде­рі­нен араб тіліне ауда­рылған ертегілер мен түрлі тарихи жылнамаларды атаған. Сондай-ақ ол парсы халқының «Хазар афсана» (Мың ертегі) атты жинағының орта ғасырларда араб тіліне «Альф хурафат» (Мың ертегі) деген атпен аударылған, кейінірек оның «Альф лайла» (Мың түн) боп аталып кеткеніне баса назар аударған.

Дамыған қала мәдинетінің негізгі жемісі ретінде алғашында араб, кейін еврей және пар­сы әдебиеттерінде кең тараған мақама жанрын атауға болады. Мақамалар таңдаулы айла­кер­лік, қулық-сұмдық, тапқырлық жайлы новеллалар, онда сауатты, әрі білімдар, тапқырлар мен кезбе, қайыршылар жайлы өзіндік сипат беріп, орта ғасырдағы мұсылман қалала­рын­да­ғы өмір мен тұрмыс-тіршілікті сатиралық кейіппен бейнелейтін прозалық жанр болып табы­лады. Орта ғасырлардағы араб әдебиетіндегі поэзия мен прозалық шығармалар осы кезеңмен тұстас еуропа­лық әдебиетпен ұқсастығы байқалады. Мақама - арабтың төл жанры. Арабтық ықпалмен Шығыс халықтары арасына тарап, тек қысқаша сюжеттік үйлесім­ді­лігімен еуропа тапқырлық новелла­лармен сәкес келуге жақын.

Сондайларға арналған мақаманың бірі - «Бану Сасан» (Сасан балалары)²⁹, тарихтағы ирандық билеуші әулет атымен аталған.

YII-YIII ғ. арабтар Иран, Византия, Орта Азия, Солтүстік Афри­ка, соны­мен қатар Испа­нияны да басып алады. Арабтар Испанияны әл-Андалус деп атаған. Ислам дінін жергілікті халық­тың көбі қабылдағанымен, хрис­тиандардың біршамасы өз дін­де­ріне берік боп қала бер­ген оқтын-оқтын көтерілістерге шығып отырған. Әйткенмен, Андалу­сияны умаийа әулеті билеген дәуірде Кордова сауда мен мәдениеттің ірі орталығына айналады. Ал әдебиет пен ғылым жағынан андалусия­лықтар Бағдат пен Каирдың жазушы, ақын, ғалым­дарының алдын­да ғана бас иген. Арабтар испандықтарды басып алғанымен, оларға терең маз­мұнды әдеби шығармалары мен мәдениетін ала келеді. Испаниядағы араб әдебиеті «еліктеу» (YІІІ-Х), «жаңару» (ХІ-ХІІ) және «құлдырау» (ХІІ-ХYІ) деп аталатын үш кезеңге бөлінеді.

IX ғ. аяғында Андалусияда Шығыс әдебиетіне бейтаныс муашшах³⁰ және заджал аталған жаңа жанр пайда болады. Иби Халдун муашшах жанрын Муқаддам әл-Қабри деген ақын дүниеге әкелгенін айтса, И.М. Фильштинский бұл жанрдың шы­ғуы­на белгілі бір дәре­жеде арабтанған испан халқының арасында өмір сүрген роман халқы поэзиясының әсері болған деген жорамал жасайды. Әл-Қабриден кейін бұл жанрда Убада әл-Қаззаз, ибн Рафа ар-Рассах, әл-Ағма ат-Тулайтили, Ибн Баджа, Абу Бакр ибн Зухр, әл-Мукр ибн әл-Фарас, ибн Сана әл-Мулк секілді Гранада, Толедо, Альмериялық ақындар қоштаған.

Қорыта келіп, жалпы Таяу Шығыс әдебиеті бір жағынан Батыс Еуропадағы ортаға­сыр­лық әдебиетке тән кезеңдерден өткенін, екінші жағынан дамыған қала мәдениеті, филосо­фия­лық еркін ойлау мен еретикалық ағымдардың әсерімен Батыс үшін тек Қайта өрлеу дәуірінде мүмкін болған адамгершілік үлгілерін ерте негізге алғанын атап өту қажет.

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. Әлем әдебиетіндегі ортағасырлық Шығыс әдебиетін жіктеу мәселелері.

2. Араб поэзиясындағы ақындар мен олардың шығармашылық ұстанымдары.

3. Араб халифаты кезіндегі (YІІІ-ІХ ғ.) араб тілді әдебиеттің қалыптасуы.

4. Араб-иран әдебиетінің синтезі.

5. Ортағасырлық Шығыстағы сарай поэзиясы (ІХ-ХІІ ғ.).

6. Орта ғасырдағы повесть (араб, парсы, үнді).

Орта ғасырлардағы парсы-тәжік әдебиеті (ІХ-Х ғ.)

Парсы тіліндегі парсы-тәжік әдебиеті шығыс ирандықтар мен тәжіктер мекендеген тер­ри­­то­рияда пайда болып, кейіннен батыс ирандықтар, яғни парсылықтар жеріне де тара­лады. YІІІ-ХY ғ. парсы әдебиетінің дамуына басқа халықтар, әсіресе орта азиялықтар, оның ішінде Иран және Әзербайжан тұрғындары ат са­лы­сады. Иранмен шекаралас үнді және түрік жерле­рін­де де фарсы тіліндегі әдебиет қалыптасады.

Иран және Орта Азияны арабтардың басып алуының ұзаққа (635 ж. басталып тек YІІІ ғ. 20 ж. ғана аяқталған) созылуы күрделі де, қиын тарихи оқиға болып, жергілікті тұрғындар­дың қоғам­дық-экономикалық, саяси, мәдени өміріндегі үлкен өзгерістерге себепкер болады.

Дін мен мемлекеттің рес­ми тілі ретінде ол бүкіл Араб халифатына жалғыз жалпыға міндет­тел­ген әдеби тіл болып қалыптасады. Араб тілінің енуі ислам мәдениеті мен араб поэ­ти­касының кейбір элементтерін қабылдаған тәжік-парсы әдебиетіне айтар­лықтай өзгерістер әкеледі. Сонымен қатар бұл әдебиет ежелгі иран­дық дәстүр мен өзіндік ұлттық ерекшелігін сақ­тап қала алған. Y-ІХ ғ. басқа мәдениетпен етене араласқан араб тілді парсы-тәжік әдебиеті айтар­лықтай байи түседі. Бұл үдеріс тек араб әде­бие­тін жаңа сатыға көтеріп қоймай, кейіні­рек­те пайда болған парсы тіліндегі классикалық әдебиеттің негізін де қалайды. YІІІ-ІХ ғ. араб тілді, шығу тегі жағынан ирандық ақындар әл-Хурайми, Башшар ибн Бурд (714-783) жә­не Абу Нууас (762-813) өздерінің лирикалық, панегирикалық және сатира­лық өлеңдерінде қа­­ла­лық­тардың көңіл-күйін, Иран жеріне деген махаббат сезімдерін біл­дір­ген. Аталған ақын­дар­дың шығармашы­лық­тары арқылы поэзияда парсы тілді әдебиеттің негіз­гі бөлігіне айналған адамгершілік құндылықтары мен махаббат тақырыбы пайда болады. YІІІ-ІХ ғ. ирандықтар мекен еткен Хорасан мен Мауереннахр (Трансок­сиан) аталған ауқым­ды аймақта (әсіресе Самарқан, Бұқара және Мервте) парсы әдебиеті пайда болады. Парсы-тәжік әдебиеті ирандық әулеттің (Тахирилер, Саффарилер, Саманилер) билікке келуі­не себепші болған және иран тілі мен дәстүрінің пайда болуына септігін тигізген анти­араб­тық толқынның негізінде дамиды.

Х ғ. басында мемлекеттің экономика саласын нақты феодалдық формаға келтірген Араб халифатынан тәуелсіз, орталықтандырыл­ған шығыс ирандық Саманилер мемлекетінде (887-999) әде­биет­тің дамуына қолайлы жағдай қалып­тасады. Мәдениет шарықтау шегіне жетіп, жергілікті және керуендік сауда қарқынды дамиды. Бұқара мемлекеттің тек астанасы ғана емес, сонымен қатар бүкіл Орта Азия және Шығыс Иранның мәдени өмірінің орталығына ай­на­лады. Дәл осы Бұқарада алғашқы фарсылық поэзия және проза мектебі негізделіп, гүлден­ді. Бұл мектептің мұрасы әдебиет дамуында классикалық дәстүр ретінде маңызды орынға ие.

Атақты ақындар ежелгі иран дәстүрін басшылыққа ала отырып, таза ирандық поэтика­лық формадағы (маснауи) ауқымды шығармалар жазып, халықтық дубейтиге негізделген, бірақ аруд өлең өлшемімен жазылған (парсыша аруз) лирикалық және философиялық төрт жол­ды өлеңдер шығарады. Негізінен, олар екі тілді ақындар болды: Абу Шукур Балхи, Абу-л-Хасан бен Ильяс Ағаджы Бухари, Хаким Хаббаз, қолөнершілер қатарынан Нишапури, атақты ақын әйел Рабиа бинт Кааб Куздари Балхи және т.б.

Алайда фарсы тіліндегі поэзияда Рудаки есімі мен оның шы­ғар­машылығы ерекше орын­ға ие. Рудакидің (858-941) өмірі жай­лы мәлімет көп емес. Дегенмен Рудаки ұзақ өмір сүріп, қартайып қайтыс болады дейді.

Жас ақын Саманилер әулеті сарайына танымал болғанға дейін, халық арасында есімі әрі әнші, әрі музыкант ретінде таралады. Жазбаша поэзия ол кезде тек сарай ішінде ғана дамы­ған. Кейін Саманилер сарайында қызмет еткен кезінде байлық пен сый-құрметке бөленеді. Рудакидің көр соқыр болуының дәлелі мен өмірінің қайғы-қасіретке толы болғанын оның өлеңдеріндегі автобиографиялық фрагменттерден, әсіресе «Исаның үш көйлегі» тура­лы аңыздан көре аламыз. Көр соқырлығының неден, қалай болғандығының себе­бі белгісіз. Оның шамамен 300 000 (кейбір мәліметтер бойынша 1 300 000) болатын екі шумақты өлеңдерінен біздің зама­ны­мыз­ға тек жеке өлеңдері мен негізгі үш тақырыпта топтастыруға болатын жекелеген фрагмент­те­рі ғана жеткен. Олар - лирикалық, пейзаждық және махаббат өлеңдері. Сұлу күңге деген терең, траге­дия­лық махаббат сезімімен шабыттанған өлеңдерінің негі­зін­де кейінгі ұрпақ аңыз да шығарған.

Жеті дидактикалық поэма-маснауилерден тек үзінділері ғана сақталған және олардың екеуі­нің атауы ғана белгілі. Бірі - әйелдердің қулығы жайлы тәрбиелік мәні бар поэтикалық шығарма «Синдбад-наме» - «Күн айналымы»; екіншісі - араб тілінде сақталған «Калила және Димна» атты пехлевейлік шығарманың поэтикалық көшірмесі. Рудакидің «Калила және Димна» шығар­масы 12000 бейттен (екі шумақты өлең) құралған. Соңғы онжылдықтарда аталған шығарманың жаңа үзінділері табылып, барлығы шамамен 120 бейт, яғни поэманың 100/1 бөлігі белгілі болады.

Рудаки өзінің мадақтарында қалыптасқан ұйқас нормаларын бұзып, онда патша мен ақсүйек­терді мадақтау арқылы, олардың адамгершілік қасиеттерін оятпақшы болған. Оның өлеңдерінде қоғамдық теңсіздікке қарсылық көрініс тапқан, халық­тық «біреу және басқалар» сарыны оның тек ізбасар­ла­рында қайталанып қана қоймай, кейін де көптеген атақты ақын­дардың (Насир Хасров, Саади және т.б.) шығармашылығында қайталанады

Саманилердің үстемдік еткен кезеңінде иран көнелігіне қызы­ғу­шылық пайда болып, әсіресе араб басқыншылығына дейін өмір сүрген тарихи батырлар мен патшалар жайлы парсы тілінде аңыздар мен мифтік хикаялар жарық көреді. Бұл мифологиялық жинақтарды, әдетте «Шах-наме» (Патшалар туралы) деп атайды.

Ежелгі ирандық мифтер, аңыздар мен хикаялар Фирдоусидің «Шах-наме»³¹ эпопея­сын­да жаңа сарынға ие болады. Абу-л-Қасим Фирдоусидің өмірі - басқа иран классиктерінің өмірі сияқты, көптеген аңыздарға толы. Болашақ ақын 932-941 ж. арасында Хорасан­дағы Туса қаласында дүниеге келген деген болжам­дар кездеседі. Фирдоуси шаруа отбасында, өзінің әкесінің үйінде білім алады. Ол араб тілі мен орта парсы тілін білген. Кейін де оны «хаким» - «ғұлама», «дана» деп атаған.

Фирдоусидің жастық шағы Саманилердің шығыс-ирандық феодалдық мем­ле­кетінің кемел­денген кезеңімен сәйкес келеді. Бұл иран халықтары тарихының жарқын кезеңі болған. Дәл осы кезде Фирдоуси өз эпопеясын жазуға кіріседі, бірақ ол эпопеясының бірінші үлгісін 994 ж. бітіре салысымен, Саманилер мемлекеті көшпенділер соққысынан құлдырайды. 999 ж. түрік-қарахандықтар мемлекет астанасы Бұқараны басып алып, Саманилер билігі аяқталады.

Фирдоуси өмірлік құбылыстарды, табиғат пен адамды ішкі және сыртқы деңгейде бейнеледі. Сырттай батырлар «Шах-намеде» эпикалық түрде бейнеле­неді. Бұл жерде ақын халық дәстүріне сүйенеді. Халық түсінігінде қалыптасқан батыр бейнесін алады. «Шах-намеде» драмалық бейне­лер де кездеседі. Ерекше сипаттағы диалогтар арқылы батырлардың жан дүниесі көркем бейне­ленеді.

Парсы тіліндегі әдебиеттің қалыптасып, дамуы Хорасан мен Орта Азия аймағында орын алса, Батыс Иранда жаңа әдеби тіл тек Х ғ. басында ғана тарайды. Алғашында Батыс Иранда Хора­сан­мен салыстырғанда араб тілінің орнына парсы тілі емес, оған жақын тараби тілі (ежелгі мазендералық) тарап, алғашқы араби емес шығармалар тараби тілінде жазылған болатын.

Батыс Иран ақындарының шығармашылығы туралы өте аз көлем­де сақтал­ған өлеңдер арқы­лы ғана талдау жасауға болады. Бұл өлеңдер гедонистикалық, мадақтау және сарай поэзиясының үлгілері болып табылады. Шығыс Иран шығармашылығынан ол өзінің поэтикалық формасының көркемділігі, терең мәнділігі мен күрделілігі арқылы ерекшеленеді.

Батыс Иранның әдеби тілдерінің негізінде, араб және парсы тілдерінде және жергілікті диалекттерде өлең жазған - Камалиддин Бундар (1010) мен оның ізбасары Газаири (шамамен 1040 ж. қ.б.) болды. Олар Хорасанның атақты панагериктерімен бәсекеге түсе алған. Екі әдеби орталықты байланыстырған ұлы ойшыл Ибн Сина­ның кере­мет философиялық-лирика­лық шығарма­шы­лығы болатын. Ол өзінің шығармашылық өмірін Бұқа­ра­­да бастап, Батыс Иранда аяқтайды. Оның философия, логика, әлеуметтану, әдебиеттану, поэзия, лингвистика, жараты­лыс­тану мен медицина салаларының дамуына қосқан үлесі зор. Ибн Сина филосо­фиясын оқымай, классикалық парсы поэзиясын түсіну қиын. Ибн Сина Декардтан алты ғасыр бұрын өзінің «Ишарат» атты еңбегінде «Мен ойламын, ендеше мен өмір сүремін» деп жазған. Бұл оның прогрессивті тенденцияға айналған күрделі дүниетанымдық көзқарасын көрсетеді.

Ол жанның мәңгілігін растап, оны дәлелдеген, барлық нәрсені табиғи тұрғыдан түсін­дір­ген. Ибн Сина Аллаға сенген, бірақ оны абстракцияға айналдырып, мәңгілікті табиғи тұр­ғы­дан түсін­дір­ген. Мысалы, найзағай сияқты аспан құбылыстарын суреттей отырып, оны физи­калық ғылым­дар тұрғысынан түсіндірген. Бірақ оның арғы жағында бәрі бір Алла тұр­ға­нын мойындаған. Ибн Сина – мәде­ни әлемнің дара тұлғасы. YІІ ғ. бастап оның көптеген ең­бек­­­тері латын тіліне ауда­рыла бастап, Авиценна атымен өзі өмір сүрген дәуірдегі атақты ойшыл­­дар мен медицина сала­сындағы ғалым­дардың арасындағы жар­қын тұлға болады.

Көркем прозада да риторикалық стиль жиі қолданыла бастай­ды. ХІ ғ. Радуиннің «Шешендік өнердің түсіндірмесі» атты алғаш­қы поэтикалық жинағы жарық көреді. Сонымен қатар салыс­тыр­малы түрде жеңіл тілмен жазылған «Кабус-наме» кітабы да пайда болады. ХІІ ғ. прозада риторикалық стиль толық көрініс табады. 1144 ж. Ғазнада Абу-л-Маали жазған «Калила мен Димн­а­­ның» жаңа нұсқасы мен 1160 ж. Самарқанда Захирдің «Синдбад-намесі» пайда болады. Әзір­байжан мен Кіші Азияда бір-бірінен тәуелсіз «Марзбан-наме» атты ескі батыс ирандық дидактикалық жинақтың күрделі өңдеу­ден өткен нұсқалары пайда болады. Арабтардың мақама жанрының ерекше сипаттарын мұра еткен ұйқас прозаның көркем үлгісі ретінде Хамидид­дин Балхидың «Макам-и Хамиди» атты шығарма­сын атап өтуге болады.

Мұхаммад ибн Хусейн Абу-л-Фазл Бейхаки (995-1086) ғазналықтар тұсында 19 жыл бойы «Диван-и расаил»-хатшы (мунши) болып, сол әулеттің 30 томнан тұратын «Тарих-и әл-Насыр» атты жылнамасын шығарады. Бейхаки өз шығармасында көптеген аңыздар мен Саманилер тура­лы мағлұмат келтіреді. Жал­пы айтса, бұл шығарма тарихи жылнамадан гөрі күнделік-мемуар­­ға жақын келеді. Бейхакиге дейінгі кезеңде прозаның ерекшелігі пехлевий әдеби дәстүрін сақтап қалуға ұмтылыс болса, одан кейін араб үлгілерімен жақындасу және араб сөздерінің енуі байқа­лады. Бейхаки кітабында тарихи аңыздар мен өсиеттер көптеп кездеседі.

Нәпсі тыюшылық пен тақуалыққа бағытталған сопылық - мистикалық ілім­нің негізі Х-XI ғ. қалыптасады. Ғылымда жаңа ұғымның - «суфизм» термині пайда болды «Асхаб асса­фа», сөзбе-сөз «сафуа» - «таза­лық, қасиетті», грекше «соф» - «даналық», кабалистік ұғымда - «аин соф» - «абсолюттік шек­сіз­дік» деген ұғымдарды береді. Осы заманғы суфизм зерттеу­шісі Идрис Шах болса фонетикалық ғылы­ми бол­жам жасап, терминнің шығуын араб алфави­тіндегі үш дыбыстың – «сод», «уау», «фа» дыбыстарының кезектесіп дыбысталуының өзі адам сана­сына ерекше қалыппен әсер етеді дейді. Оның болжамы бойынша «суфия – сс уу фф адамдары». YIII ғ. бастап «суфий» сөзін «захид» – «құдайға берілген адам» сөзін ығыс­тырып шығар­ды.

Мұсылмандық дәстүрден, мутакаллимдерден, аристотельші-философтардан бөлек, тіпті, шынайы дұрыс жолға түсіп, тазаруда «Құранның» өзі жеткіліксіз дегенді сопылар алға тар­та­ды. Ал, Захид образы исламға дейінгі жаһилийа кезеңіндегі поэзияда дәруіш-диуа­на­лық, сопы­лық кейпінде кездеседі. Ислам келіп, тақуа­лық, шынайылық, дұрыс жолға түсу­ші­лік ор­на­ғаннан кейін дәруіштік, сопылық тәжірибесі христиан шіркеу мектептерінің көмегі­мен дами бастады. YII-YIII ғ. сопылық ілімнің атақты уағыз­дау­шыларының бірі Хасан әл-Басри (624-728) әділет­сіз өмірді, қайырымсыз қоғам өкілдері - жоғары тап өкілдерінен көп қысым көріп, замандастарын сопылық идеяға шақырады.

Суфизмнің кең таралуы X-XI және кейінгі ғасырларда орын алды, оған себеп, бір жағы­нан бір қалыпқа негізделген ислами догмаға және оның орындалуына рухани қанағат­сыздық болса, екінші жағынан исламдық әлеумет­тің және саяси идеалды жүзеге асырылуы­нан күдер үзген еді. Өйткені бұл кезде Ислам әлемінде әділетсіздік пен зорлық-зомбылық және саяси тұрақсыздық үстем­дік құрған заман болатын. Осындай жағдайдан жапа шеккен халық сопылық ағымнан нәр, жаңа ахлақтық бағыт тапқандай болады. Суфизмнің біреулер үшін тек ақыл ой-шабыты болса, енді біреулер үшін өмірлік көріністерді насихаттады, үшіншілерге тек философиялық көркем туын­дылар ретінде қабылдаған. ­Суфизм өмірге өз әдебиетін әкеле отырып, дәстүрлі поэзия канондарын өзгертті, ерекше символикалық стиль тудырды. Суфизм лирикасы­ның басты тақырыбы бір жаратушыға деген ерекше ыстық ықы­лас болған.

Сопылық поэзияның алғашқы өкілдері Абу Сайд Абу-л-Хайри (957-1049) және Баба Тахир Урьян (ХІ ғ. басы) халық поэзиясы­ның алғашқы формалары ғазал мен төрт шумақты өлеңді қолдан­ған. Сопылық поэзия мен прозаның негізін қалаушы Балхтан шыққан Абдалла Ансариді (1006-1086) атауға болады. Алғашында орталығы Бағдатта, кейінірек Нишапур мен сол­түстік-шығыс Иранда орнайды. Негізгі жетекшісі Балха ибн Ибрахим әл-Иджли (777 ж. қ.б.) болды. Ол араб отбасынан шық­қан. Шәкірттері арасынан кейінірек танымал болған Шаких әл-Балха және басқалар бар. Аңызға қарағанда, Балха ибн Ибрахим әл-Иджли құдайдың ерекше рақымына ие болып, мейіріміне бөленген әрі оған «жоғарыдан» уәһи түскен соң, ол биліктен кетіп, кезбешіл-жиһанкез өмір кешкен. «Төзімділік кітабында» («Китаб аз-Зудх») Пайғамбар Мұхаммед (с.а.с) төзімділік, сабыр жайлы айтқан хадистері берілген.

Сопы ақындарға «Хадиқат әл-хақаиқ» («Ақиқат бағы», 1131) атты алғашқы көлемді со­пы­лық дидактикалық поэма авторы Санаи (1070-1140) жатады. Басқа сопы ақындарға қара­ғанда, ақында болмысқа, ақиқатқа риза болмау мен гуманистік құлшы­ныстар айқын көріне­ді.

Нишапурлық Аттар да сопы ақын болған. Өзінің сопылық адам­гер­шілік уағыздарында Аттар халық шығармашылы­ғын пайдаланған. Оның «Мантик ат-Тайр» поэмасы («Құстардың сұхбаты», 1175) – сопылық сарында жазылған тамаша әдеби ескерткіші, ол Джалаладдин Руми, Навои және т.б. сияқты көптеген ақындардың шабытына арқау болған.

Сопылықтағы үлкен реформаны сопылықты мұсылман орто­док­сия­сымен ұштастырып, оған аскетизм мен тақуалықтың форма­сын берген ХІ-ХІІ ғ. теолог-энциклопедист Абу Хамид Ғазали болған. Х-ХІ ғ. ақындардың бір қатары қармат ілімінің жақтастары болған. Қармат ілімінің филосо­фия­лық-этикалық қырларын Рудаки, Фирдоуси, Ибн Синалардан да байқауға болады.

Гуманистік бағыттағы поэзияның шыңы ұлы ақын, мате­матик және философ Омар Хайям Гиясаддин Абу әл-Фахт ибн Ибраһим (1048-1131) есімімен тығыз байланысты. Біздің заманымызға дейін Омар Хайямның есіміне жазылған 2000-ға жуық рубаи­лар жеткен.

Хайям өзінің философиялық трактатын Эзоп тілімен, Фарс провинция­сының төреші­сінің сұрақтарына жауап түрінде өзіне қатысты құдай болмысы мен діни рәсімдерді орындау қажет­тілігін мойындамайды деген күмәндарды сейілту үшін жазған.

Қозғалыс, мәңгіліктік және тұтастық – болмыстың заңы, Хайям да осыған орай таби­ғат та топырақтан қайтадан өмір басталатынын айтады. Рубаиларынан Құдайдың әділетсіздікте­рінің айқындалу пафо­сымен қатар діни рәсімдерге деген мысқылдау байқалады. Осыған сәйкес адам тұлғасының жеке қадір-қасиеті, оның бостандығын терең түсінуі көрінеді.

Хайямның рубаиларына дұрыс және жан-жақты баға беру үшін, оның рубаиларының кейбірінің сопылық типтерін ерекше көр­сету керек. Бұл – бірін­шіден олардың философия­лық әсемдігі мен оларға тән астарлы, символикалық тіл. Хайям таза философиялық және діни-сопылық емес, ғылыми-философия­лық, өз дүниетанымы негізінде рационалды элемент­тері бар рубаи­лар жазған.

Бір ақынның шығармашылығында халықтық, аристократтық, клерикалық бағыттардың қиылысып, ұштасуы көбінесе ортоксаль­ды-діни жазбалардың арасында емес, көркем әде­биет­тен байқала­ды. Бұл толығымен тұлғаны догматтық-мұсылмандық кемсітуге қарсы, адам тұлғасының жеке қадірінің гуманистік идеясының дамуында көрініс тапты. Осымен парсы тіліндегі классикалық поэзияның әлемдік маңызын түсіндіруге болады.

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. Парсы тілді әдебиеттің қайнар көзі.

2. Парсы поэзиясының негізгі жанрлары.

3. Рудаки поэзиясының әлеуметтік мазмұны.

4. Фирдоусидің «Шах-наме» атты эпопеясы.

5. Омара Хайям поэзиясының гуманизмі.

Ортағасырлық Күнгей Кавказ әдебиеті

Күнгей Кавказ халықтарының жазба ескерткіштері бізге Y ғ. бастап белгілі бола баста­ды. Осы кезден бастап пайда болған Күнгей Кавказ мәдени аймағына грузин, армян, әзірбай­жан халық­­та­рының тарихы жатады. Бұл халықтар әуел бастан әлем өркение­тімен байланыс­ты бола­ды. Вавилон, Ассирия, Мидия, Персия, Грекия, Рим секілді дамыған мемлекеттер кав­каз халық­тары үшін барлық жағынан үлгі бола алған. Кавказ және оның халқы туралы Геро­дот, Страбон, Плутарх сияқты атақты Грекия, Рим тарихшы­лары мен араб, парсы жыл­на­ма­шылары да жазған.

Кавказ мәдениетінің дамуына ежелгі иран мәдениеті, элли­низм, христиан дінінің қабыл­да­­нуы, ұлттық жазудың пайда болуы мен Грузия, Армениядағы христиан мәдениеті де тіке­лей әсер еткен. Кейін YII-IX ғ. арабтар мен көшпелі оғыз тайпаларына қарсы күрестер ұлт­тық сананың құры­луына жол ашады. Бұл құбылыс өз кезегінде X-XII ғ. көркем өнер шығар­ма­шы­лығының (Наре­каци, Руставели, Низами, Хаган) гүлденуіне себепкер болады.

Y ғ. басында Армения мен Грузияда халықтардың әдебиеті мен тарихы, философиясы мен ді­ни ілімінің қарқынды дамуына негіз болған ұлттық жазулар қалыптаса бастайды. Ал YII ғ. Әзір­байжан сияқты мұсылмандық тараған аймақ­тарда араб әліпбиі орта парсы, яғни пех­ле­вилік әліп­би­ді екінші орынға ығысты­рады. Әзірбай­жанда исламның кең таралуы тек діни емес, сонымен қатар ғылыми және көркем жазба әдебиеттердің араб тілінде болуына ық­пал етеді. Кейіннен араб тілімен қатар парсы тілі де кең қолданысқа ие болады.

Кавказ әдебиетінің жалпы ерекшеліктерінің бірі осы аймақтағы халық­тардың өз ұлттық шы­ғар­машылықтарын сақтап, оларды әрі қарай дамыта отырып, сол дәуірге тән көптеген эсте­ти­ка­лық тәжіри­белерді бойына сіңіріп, ежелгі әлем өркениетімен тығыз қарым-қатынас орната алуын­­да жатыр. Кавказ халқының еңбек сіңірген ақындарының шығармашылығында батыс хрис­тиан дінінің әсерін (Византия мәдениеті) ғана емес, сонымен қатар мұсыл­мандық шығыстың әсе­рін де байқауға болады.

Кавказ халықтарының тарихи дамуының бірлігі мен эллиндік, византиялық және иран­дық мәдениеттердің ықпалына қарамастан олардың әдеби мұрасында көрініс тапқан әрбір халықтың мәдени қалыптасуы түрлі деңгейде болған.

Мысалы, Армения ассириялық және ежелгі ирандық дәстүр­лерден бастау алады. Бұл Арме­ния­ның тарихи қалыптасқан терри­то­риялық жағдайына ғана емес, сонымен қатар ха­лық­тардың ұлт­тық ойлау жүйесі де осы ежелгі дәстүрлерге негізделуіне байла­нысты болады.

Y-YI ғ. армян мәдениетінің гүлдену кезеңі болып табылады. Осы кезде армян шіркеу­ле­рі­нің маңы­зы арта түседі. Бұл дін Армения мен Кавказ елдерінде арабтардың басып кіруі (YІІ-ІХ) мен көшпелі оғыз тайпаларының шапқыншылығы кезінде де маңыздылығын жой­мады. Бұл құ­бы­лыс ислам дінін қабылдауға шектеу жасайды. Грузиялықтар өздерінің бастан кешірген тарихи жағдайларына қарамастан, өздерінің монарх билеген мемлекеттік басқару жүйесін сақтап қала­ды. Грузиядағы феодализм көп жағынан еуропалықтарға ұқсас болған. Ол әлеуметтік типология жағынан ғана емес, сонымен қатар мәдениет жағынан да байқала­тын. Грузин мәдениеті тұтастай эллиндік және византиялық мәде­ниеттерге бағытталады. Дегенмен Грузия мен Армения Визан­тия­­ның саяси үстемдігіне қарсы күресін тоқтатпайды. Грузия поэзиясы өзіндік ерекшеліктерін сақ­тай отырып, өздерінің ұлттық дүниета­ны­мына қарай өзгертулер мен өңдеулер арқылы парсы лирика­сының кейбір элементтерін де бойына сіңіреді. Қалыптасып келе жатқан әзірбайжан әде­бие­тінде көркем әдебиеттің дамуына қолай­лы алғы шарттар жасалған: түркі тайпаларының кере­мет үлгі­дегі халықтық эпосы, мұсылман мәдениеті, оның ішінде өте ауқым­ды ғылыми және көркем әдебиеті және иран мәдениетінің асыл мұрасы мен оның жоғары эстетикалық деңгейі.

IX-XIII ғ. Армения, Грузия және Әзірбайжан елдерінде сауда мен қолөнер дами түседі. Кавказ территориясы Шығыс пен Батыс арасын байланыстыратын Ұлы сауда жолдары то­ғыс­қан жерде болады. Бұл жолдар арқылы Қытай, Үндістан, Иран, Констан­тинополь және бас­қа да еуро­палық елдер байланыс жасайды. Осы әлемдік байланыстар арқылы қалар да­мып, мемлекеттер пайда болады және сол кездің рухани құндылықтары бой көтереді. Осы жол­дардың тоғысында роман-германдық әлемнің, Шығыс пен Кавказ халықтарының тілде­рі пайда болып, мәдени және әдеби байланыстар қалыптасады. Грузиядағы Артануджи, Тби­ли­си, Кутаиси, Армениядағы Ани, Двин, Ван, Каре, Әзірбай­жандағы Барда, Ганджа, Нахи­че­вань, Табриз, Марага қалалары жаңа мәде­ниет­тің орталықтарына айналады.

Мұның барлығы поэзия, әдебиет, философиялық-ғылыми ойлар сияқты рухани мәде­ниет­тің дамуына жол ашады. Осы жағ­дай­лар Арменияда Григорий Нарекаци, Нерсес Шнорали, Мхитар Гош және Вардан Айгекци, Грузияда Чахрухадзе, Иоане Шавтели және Шота Руста­вели, Әзір­бай­жанда Бахманяр, Хагани Ширвани және Низами Ганджеви сияқты сол кезде атақ пен даңқа ие болған гуманист-ақындар мен ақын ойшылдардың пайда болуыны әсер етеді. Олардың шығар­машылығында гуманистік бағыт білінеді. Гоштың «Армян заң­дардар жинағы» атты шығармасы мен мысалдары өзінің замандас­тары Низами мен Руставелидің поэтикалық шығарма­ларымен сарындас болған. Бірнеше ғасырдан кейін «Ар­мян заңдардар жинағы» туындысын грузин патшасы, әрі ақыны YI Вахтанг өзінің «Жинақ» атты шығармасында пайдала­нады. Мазмұны мен саяси-әлеуметтік жағынан да, кейде жанр­лық формасы бойынша да Низамидің «Хамса» атты алғашқы поэма­сындағы аңыздар Гоштың мысалдарымен үндессе, ал оның басқа поэмасындағы поэтикалық бейнелер мен оның роман­дық сипаты Руставелидің монументальды поэмасын еске түсіреді.

Армян әдебиеті. IX ғ. аяғынан X ғ. басына дейінгі кезеңде араб үстемдігіне қарсы ұзақ әрі қиын күрестің нәтижесінде Армения саяси дербесті­лікке қол жеткізді. Елдің саси тәуел­сіз­дігінің қалыптасуы эконо­мика мен мәдениеттің гүлденуіне қолайлы жағдайлар туғызады. Мұндай оң өзге­ріс­тер Батыс Еуропа елдерімен тығыз байланыс жасаған Киликиядағы Рубе­нид­тердің (1080-1375) шамамен 300 жыл бойы өмір сүріп, патшалық еткен кезеңінде айқын көрінеді. Визан­тия­­лықтардың жаулаушылық саясаты мен түрік-селжұқтары­ның басып алу жорық­тарына байла­ныс­ты Арменияның шығыс бөлігіндегі мемлекет дамуы XI ғ. ортасында уа­қытша тоқырау­ды бастан кешіреді. Бірақ XII ғ. Арменияның Солтүстік Шығыс аудан­да­рында Грузияның көмегі­мен Захарид патшалығы құрылғаннан кейін қайта қалпына келеді. Сол кезде бұрын-соңды болма­ған музы­ка, әдебиет пен ғылымның гүлденуі басталады.

X-XII ғ. ғылым мен мәдениетте жоғары мәртебелі адамдар маңызды рөл ойнай бас­тай­ды, оның ішінде ғалым, педагог, әскери қоғам қайраткері князь Григорий Магистростың (990-1059) алатын орны ерекше. Ол антикалық филосо­фия мен мифология, әдебиет, нақты және жара­ты­лыс­тану ғылымдарын меңгер­ген ғалым болған. Оның мектебіндегі оқу жүйесі схолас­тика мен догматизмге қарсы бағытталып, онда жаратылыстану мен гуманитарлық ғылым­дарға үлкен көңіл бөлінген. Магис­трос армян әдебиетіне жаңа эпистолярлық жанрды енгіз­ген. Оның «Хаттарында» әдеби негіз­дерден алынған және өзі жазған көптеген мысалдар мен аңыздар келтірілген. Магистростың «Хат­та­ры» стилі жағынан көркем-публицистикалық және эмоционалды болып келеді.

Сол кезеңнің ұлы ақындарына Григорий Нарекаци және Нерсес Шноралиді де жатқыза­мыз. Григорий Нарекацидің (945/950-1003 ж.) өмір сүрген кезеңі көптеген қайшылық­тар мен келең­сіздіктерге толы болған. Бір жағынан кейде мистикалық дәрежеге дейін жететін діни және аскеттік ойлардың кең тарауы, екінші жағынан шіркеулік жоралғылар мен ғұрып­тардан толықтай бас тарту мен зиялы өмірге қарай ұмытылыс болады. Осы келеңсіздіктер ақын­­ның ой-өрісі мен оның шығармашылығына әсерін тигізбей қоймай­ды. Нарикаци Арме­нияның Васпуркан облы­сында, ғалым-епископ Хосров Андзевацидің жанұя­сында дүниеге келген. Ол Нарекс монасты­рында замандастарының ара­сында «ұлы ойшыл» атанған немере ағасы Ана­ний Нарекацидің қолын­да тәрбиеленеді. Нарака­ци оқуының соңында сол монастырьде монах болып қалады. Көп уа­қыт ұзамай өзінің білімі мен шығармашылығы арқылы аты шығып, көзі­нің тірісінде де ол туралы аңыздар айтылады. Дегенмен бізге жеткен жазбалар бойынша, сол дәуірдің өзінде Нарека­ци қуғын-сүргінге ұшырап, тіпті сотқа да тартылған. Ол өзі тәр­биеленген монастырьде жерленіп, ұлы ойшыл-ақынның қабірі ғасырлар бойы халық ара­сын­да киелі жер деп есеп­телінген.

Нарекаци үлкен әдеби мұра қалдырған, олардың арасында «Гандзы» (құдай мен әулие­лерге арналған ұрандар), «Апарандық кресттің тарихы мен әулие Крест пен әулие Ананы ұлықтау», «Қасиетті апостол­дарды ұлықтау», «Низибийлік епископ, әулие Иаковты ұлық­тау», «Әндер» («Таги») және «Қайғылы діни әндер кітабы» сияқты шығар­малары белгілі.

Нарекацидің шығармаларында оның жаңа эстетикалық тұжы­рым­дамасы айқын көрінеді. Ол армян әдебиетінде бірінші болып, табиғатты поэзияның объектісі ретінде қарастырған. Нарекаци армян әдебиетінде алғашқылар­дың бірі болып адам мен оның жан дүниесін таби­ғаттың бір бөлігі ретінде көрсетеді. Бұл өз кезегінде поэтикалық форманың өзгеруіне әсер етеді. Ақын жасаған әулие Марияның бейнесі адамгершілік құнды­лық­та­рының бастамасын біл­ді­ре­ді. Бұл мәдени-рухани және дәс­түр­лі-діни образдар мен ұғымдарды түсіну мен поэти­ка­лық қолда­ну­дағы жаңа қадам болады. Құдірет күштеріне адамдық қасиет­терді таңа оты­рып, адамзат баласын үлкен құдірет пен күшке ие етіп көрсетеді. Бұл әдіс тек әдебиетте ғана емес, сонымен қатар, армяндық өнердің басқа салаларында да көрініс тапқан. Нарекаци қасиетті Марияның бейнесін қарапайым адамға тән қасиеттермен суреттеп, сол арқылы адам мен құдай арасында белгі­лі бір шектің жоқты­ғын көрсеткен.

Өлімнен құтылмайтынын білген ақын, өлімнің сұмдық тұстарын, яғни адам өмірінің ең үлкен трагедиясын суреттейді. Ол жан-тәнімен құдайдан «ақырзаманның келуін тездет­пеу­ді», «өлімнің ащы дәмін» уақытынан бұрын татқызбауды тілейді. Наре­ка­цидің поэтикалық елестері шексіз, оның көз алдына Ібілістің, қорқы­нышты соттың, тозақтың, тіпті өз өлімінің елесі де келеді.

XII-XIII ғ. мысалдың прозалық жанры пайда болып, дами бас­тайды. Ортағасырлық мысал­шылардың ішінде ерекше көзге түс­кен­дері Мхитар Гош пен Вардан Айгекци. Мхитар Гош (1130-1213) Ганджада туылған. Ол екі рет вардапет дәрежесін алған жоғарғы білімді адам болған. Гош Нор-Гетиктегі шіркеу мен ондағы мектептің негізін қалайды. Армениядағы заң ғылым­да­­рының дамуы Гоштың есімімен тығыз байланысты. «Шіркеулік канон­дар» мен «Қалта­лылардың заңдарынан» тұратын «Армян заңдар жинағы» кең таралады. Гошқа дейін Арменияда қалталы­лар­дың заңы болмаған. Феодалдарға шектеу қойған және мұсылман­дыққа қарсы болған Гоштың заңдары прогрестік мәнге ие болады. Ол жекеленіп кеткен княздықтарды біріктіріп одақ құру керектігін айтып, патриоттық идеяны көтеріп, бұл туралы ол өзінің бірне­ше мысалдарында да айтқан. Гош библиялық заңдарды «мәңгілік» деп ойла­ғаны­мен, оларды Арменияның қоғам­дық өмірі­не негіздеп қолданған. Гош халық пен мемлекет арасындағы тыныш­тықты жақ­тау­шы болып алға шыққан.

Армяндық лириктердің ішінде Фриктің (XIII ғ.) алатын орыны ерекше. Оның ең үздік туындылары әлемдік поэзияның маржаны болып табылады. Фрик Шығыс Арменияда тұрған және моңғол шап­­қын­­шы­лығының куәгері болған. Ақынның 50 астам өлеңдері сақталып қалған. Фриктің шығар­­ма­­шылығы ортағасырлық жазу­шы­лардың шығармашылығы сияқты қайшылыққа толы. Ол бес күндік дүниеде кездесетін сынақ­тар мен қайғы-қасіреттер туралы өлеңдерін христиан ілімінің негі­зін­де жазған. Алайда Фрик бұл өлеңдерінде құдайға сеніп, оның рахымдылығы мен мейірімділігінен үміттене отырып, жатжер­лік және жергілікті құлиеленушілердің ашкөздігін қатты сынға алып, қатыгез жауыздар мен екіжүзді діндар сымақтарды әшкерелейді. «Тағдыр дөңгелегі» мен «Шағымдар» атты өлеңдерде автор езілген тап өкілдерінің құқығын қорғайды. Осы өлеңдерден ел­жан­ды, ұлы ойшыл, үлкен гуманист ақынның асыл бейнесін де кө­ре аламыз.

Y-XIII ғ. Арменияда жазба әдебиетпен қатар ауызекі әдебиет те дамиды. Ғасырлар бойы түрлі жанрларда ауқымды фольклорлық шығармалар пайда болады: аңыздар, ертегілер, эпи­ка­лық өлеңдер мен әңгімелер, гусандық өлең­дер, әлем кезушілер туралы өлеңдер, бесік жырлары, әдет-ғұрыптық, әскери, сонымен қатар, аңыздар мен мақалдар, мәтелдер және т.б.

«Сасундық Давид» («Сасунци Давид») эпосы армян халқының ауыз әдебиетіндегі жар­қын үлгілердің бірі болып табылады. Кемеңгер халықтың ең жақсы қасиеттерін бойына сіңір­­ген бұл шығар­ма дүниежүзілік фольклордың ұлы эпикалық ескерткіш­те­рінің қатарына кіреді.

Армян эпосы ырғақ дауыспен, ал кейбір ұйқас өлеңмен айтыл­ған эпизодтар әнмен айты­лады. Айтушы бір не екі бөлімін әндетіп, ал соңында эпоста мадақталған барлық батыр­лар­дың есімдерін көтеріңкі дауыспен айтқан. «Сасундық Давид» эпосының құрылу уақыты ІХ-ХІІІ ғ. сәйкес келгенімен, оның тарихи түйіні ІХ ғ. орта­сындағы оқиғалар болған. Бұл мону­ментальдық шығарма армян халқының көп ғасырға созылған азаттық күресінің өзіндік бір жыл­на­­масы болып табылады. Бұл эпос абыз-гусандар арқылы құрылып, ұрпақ­тан-ұрпаққа таралып, қазіргі күнге дейін жеткен. Онда елдің негізгі идеялары мен мақ­сат­тары, еркіндікті сүю мен елжандылық, қайраттылық пен ерлік, халықтың жарқын бола­шақ­қа және әділдік пен мейірімділіктің жеңісіне деген сенімі көрініс тапқан. Осы арқылы эпостың халықтық сипаты анықта­лады. Елжандылық идея­сы, әсіресі Давидтің образында айқын көрінеді. Бұл туындыда орта ға­сыр­дағы армян елінің ұлттық әдет-ғұрыпы мен салт-дәстүрі, діни ұстанымы, тұрмыс-тіршілігі мен әлеуметтік қарым-қатынастары суреттелген.

Грузин әдебиеті. Грузияда жазудың пайда болғанына дейін халық әдебиетіндегі түрлі аңыз­дар, эпикалық ертегілер, лирикалық өлеңдер кең тараған. Құдайлармен соғы­сып, аспан отын ұрлап, кейін Кавказ тауындағы жартасқа байланып жазасын алған Амирани (Про­метейдің егізі) батыр туралы айтылған аңыз ерекше сұра­нысқа ие болған. Амира­ни ерліктері жайлы аңыз жергілікті мәдени ескерткіш­тер мен ежел­гі грекиялық әдебиетте де көрініс тапқан.

Грузин халқының поэзиясымен қатар біздің заманымызға дейін­гі кезеңдер­дің өзінде олардың жазу үлгісі де болған. Бірақ бұл жазу үлгісіндегі ескерткіш­тер бізге дейін жетпеген. ІY ғ. алғашқы жартысында (337 ж.) христиан діні Грузияның мемле­­кеттік діні деп танылды. Грузин жазу үлгісіндегі ескерткіш­терден Y ғ. ортасына жататын эпиграфиялық жазбалар сақ­тал­ған. Сол ғасырдың 70 жылдары Яков Цуртавелидің грузин халықтары­ның әдеби тілінде жазыл­ған «Шушаниктің азабы» атты әдеби шығармасы жарық көреді. Әдеби тілмен және шіркеулік грузин жазуымен жазылған алғашқы шығармалар стилінің жетілуі бұл жазу үлгі­сі­нің ежелгі шығу тегін дәлелдейді.

Ежелгі грузин әдебиетін шартты түрде 3 кезеңге бөліп қарастыруға болады: Y-ІХ ғ. (феода­лизмнің алғашқы даму кезеңі); ХІ ғ. басы мен ХІІІ ғ. екінші ширегі (феода­лизмнің дамыған кезеңі) мен ХІІІ-ХYІІІ ғ. аралығы (кейінгі феодализм кезеңі).

Y-ХІ ғ. қамтитын грузия әдебиетінің алғашы кезеңі грузин халқының тұрмыс-тіршілігі­мен анықталатын діни сипатқа ие бол­ған. Көршілес армян және албан (әзірбайжандықтардың ата тегі) халықтары сияқты грузин тайпа­лары да жатжерлік қанаушылардың езгісіне ұшырап, үлкен қайғыға душар болады. Кавказ аймағының үстемдігіне парсы мемлекеті мен Шығыс Рим (Визан­тия) империя­сы таласқан. YІІ ғ. екінші жартысында Грузия елі араб-мұсылман­дарының билігіне көшеді. Ал ХІ ғ. Грузия жеріне көрші селжұқтар басып кіреді. Қаңырап қалған елде тек христиан шіркеуі ғана бір орталықтанған күшке ие болады. Феодалдық-иерар­хиялық негізде құрылған христиан шіркеуі қоғамдық дүниетаным мен грузия мәде­ние­тіне айтарлықтай әсер етеді.

Шіркеуге керек кітаптың барлығы грузин тіліне аударыла бас­тайды. Інжіл («Псалтирь», Евангелия және т.б.) грузин тіліне аударылды. Георгий Святого­рец немес Афонскийдің (1009-1065) шығармалары мен аудармаларын грузин шіркеуі канондық деп мойындайды. Аударма­лар көбіне грек не сирия тілдері­нен ауда­рылған.

Жалпы христиандық әдебиеттің көп бөлігі грузин тіліне алғаш­қы кезеңде аударылып біткен. Грузияда Иоанн Мосханың «Физио­лог» (армян тілінен ауда­рылған), «Лимонарий» (араб тілінен ауда­рылған) сияқты аудармалары үлкен сұранысқа ие болады. Кейбір маңыз­ды ескерткіштер бірнеше рет ауда­рылған (Иоанн Дамас­киннің «Білімнің қайнар көздері» атты шығармасының жеке бөліктері 3 рет аударылған). Інжілден басқа кітаптардың барлығы жергі­лік­ті қоғамдық-сая­си және мәдени сұраныстарға сәйкестен­діріліп, оларға айтарлық­тай өзгерістер енгізіліп отырған.

ХІ-ХІІ ғ. грузин діни-философиялық әдебиеті дами түсіп, «философиялық ойлаудың жа­ңа бағыттары» пайда болады. Соны­мен қатар ежелгі Грузияда сәуегейлік әдебиеттің аудар­ма­­ла­рымен айналысу кең тарайды. Бұл құбылыс христиан қоға­мы­ның қажеттілігі мен идеологиялық талапта­рынан туын­дайды. Бұл – историография мен беллетристиканың кейбір эле­мент­­терінен тұратын сәуегейлік (агиографиялық, мартирологиялық) немесе та­ри­­хи-биог­ра­фиялық әдебиет. Осындай ескерт­­кіштер грузин халқының көрші елдермен болған соғысы жайлы баяндайтын.

Сәуегейлік әдебиеттің ең ежелгі ескерткіштерінің бірі - Яков Цуртаве­лидің «Шуша­никтің аза­бы» атты туындысы. Бұл шығарма 475-484 ж. аралы­ғында жазылған. Онда аса көркем түрде картлий басшысы Варскеннің әйелі мен оның қайғы-қасіретке толы тағдыры жайлы айтылады. Жеке мүддесі мен саяси мақсаттарды көздеген Варскен парсы шахының билігін мойындайды, христиан дінінен алшақтап, маздаизмді қабылдайды. Кейін ол жанұясындағы барлық туысқан­да­рын христиан дінінен бас тартуға мәжбүрлейді. Тек әйелі Шушаник қана күйеуіне мойынсұнбай, оның талаптарын орындаудан бас тартады. Шушаник осы әрекеті үшін түрлі қиындықты басы­нан өткізіп, 475 ж. азапталып өлтіріледі.

Яков Цуртавели қайратты да батыл, ержүрек те шыдамды әйел образын сомдайды. Автор түрлі метафора, теңеу, салыстыру тәсіл­дерін кең қолданып, өз еліне, дініне сенген байсалды Шу­ша­­никті өз дінінен бас тартқан, елін сатқан, қатыгез де жауыз Варскенге қарсы қояды. «Шуша­ник­тің азабы» атты шығарма историографиялық ескерткіш ретінде де өте бағалы. Бұл шығар­мадан сол кездегі парсы әмірінің қол астында болған Грузияның саяси, экономи­ка­лық, әлеумет­тік, діни және мәдени ахуалын көре аламыз. Сонымен қатар онда халықтың күнделікті тұрмыс-тіршілігінен де жарқын көріністер келтірілген.

Х ғ. басында Василий Зарзмели Смацх аймағындағы (Грузия оңтүстігі) Зарзм монас­тырының негізін қалаушы өзінің көкесінің әрекеті туралы жазады. Автор Смацх аймағын мекендеген халықтың әлуеметтік жақтары мен тұрмыс-тіршілігін суреттеуді басты орынға қоя­ды. Василий Зарзмели өз шығармасында шаруалардың жақсы жерлерге иелік ететін монахтарға деген жеккө­ру­шілік сезімдерін де жасырмайды.

Грузияда гимнография да жоғары даму дәрежесіне жеткен. Салттық, литур­гиялық, құ­дай­ға табыну ән шерулері негізінде аударылып отырған. YІІІ ғ. алғашқы түпнұсқалы гру­зиндік әнұ­рандар әдебиетінің ескерткіштері пайда болады (мысалы, Иоанн Сабанисдзенің «Або Тбилелидің азабы» атты шығар­ма­сының төртінші бөлімі).

Ежелгі Грузияның өзіндік тарихи әдебиеті ХІ-ХІІ ғ. жататын ескерткіштерден көрінеді (Леон­тий Мровели, Джуаншер, Давидтің ұлы Сумбат, Арсений, тарихшы Давид Құрылысшы мен Тамара және т.б.). Барлық грузин жазушылары мен тарихшылары ішкі ала­уыздық пен феодалдар арасындағы талас-тартыстарды қатты сынай отырып, елдің бір тудың астына бірігіп, бір жеңнен қол, бір жаға­дан бас шығару идеясын ұстанады.

ХІ-ХІІ ғ. Грузияның қоғамдық құрылысы дамыған феодализм сатысына өтеді. Жан-жақ­тан төнген сыртқы жауларына ауыр соққы бере отырып, ел біртіндеп бірігіп, саяси тәуел­сіз­дікке қол жеткізе бастайды. Давид Құрылысшы (1089-1125), Георгий ІІІ (1156-1184), Тамара пат­шайымы (1184-1213) билеушілерінің тұсында Грузия жеке тәуелсіз ел ретінде танылып қана қоймай, соны­мен бірге Шығыс елдерінің тарихында да маңызды орын ала бастайды. Осы уақытта шір­кеу­лер қайта құрылып, толық мемле­кеттік билікке көшеді. 1122 ж. бастап Тби­лиси елдің саяси және мәдени орталы­ғына айналады. Осы кезең Грузин халқының мате­риалдық және рухани дамуының биік белесі болады.

Осы дәуірде Грузияда түрлі ғылымдар дамып, схоластика мен шіркеу догматикасынан тыс қоғамдық-саяси және дін философия­лық ойлар қалыптаса бастайды. ХІІ ғ. Грузин ортағасырлық мәде­ниетінің тарихында классикалық кезең болып саналады. Зайырлы әдебиет көрші халықтар­дың әдебиетімен, әсіресе Шығыс мұсыл­ман­дарының парсы тілді әдебиетімен тығыз байланысты сақтай отырып өзіндік сипатқа ие болады. ХІ-ХІІ ғ. грузин тіліне көптеген антикалық дәуір, парсы, тәжік әдебиетінің ескерткіштері аударыла бастайды. Мысалы, Фирдоусидің «Шах-наме», Унсуридің «Вамек пен Азра», Низами Ганджевидің дастандары («Ләйлі-Мәжнүн», «Хосроу мен Шырын», «Ескендір-наме»), Гурганидің «Вис пен Рамин» сияқты шығармалары грузин тіліне аударылады. ХІІ ғ. дамыған ұлттық грузин мәдениеті Низами мен Хагани шығарма­ла­рында да көрініс табады. Грузияның классикалық дәуіріндегі шығар­маларының көп бөлігі моңғол-татар шапқыншылығы кезінде жоғалып кеткен. Бірақ кейбір сақталған ескерткіштерге қарап, ежелгі грузин зайырлы әдебиетінің бай, сан алуан болғандығын нық сеніммен айта аламыз.

Ежелгі грузин зайырлы әдебиетінің алғашқы ескерткіштеріне «Амиран-Дареджаниани» ерте­гі­сін жатқызуға болады. Бұл шығар­ма­да пехлеван Амиран-Дареджанисдзенің қиял-ғажап сая­хат­тары, оның сарбаздары мен ержүрек жауынгерлері жайлы айтылады.. Бұл әңгіме қиялға негіз­дел­генімен, онда сол уақыттағы грузин қоғамының әлеуметтік, саяси, адамгер­шілік мәселесі сурет­те­леді. XII ғ. грузин патша сарайларында сарайлық тарихшылар жылна­ма­­лар мен тарихи шы­ғар­­малар жазып, заңгер-ғалымдар патша билігінің құдіреттілігін растап, салтанатты сарай мерекеле­рінде одалық ақындар көркем мадақтау өлеңдерін оқыған.

XII ғ. ең беделді одалық ақындар ретіне Шавтели мен Чахру­хад­зені мысал­ға келтірсек бола­ды. Иоанн Шавтели - «Абдул Мессия» (Христос құлы) атты панегирикалық поэманың авторы. Онда мадақталғалған тұлғаның кім екені (Дәуіт Құрылысшы неме­се Дәуіт Сослани) әлі де нақты белгісіз. Шавтели өзінің қамқор­шысы-мәртебелі билеушісін көркем тілмен суреттеп, оның асыл бейнесін салтанатты түрде әсем сипаттайды.

Чахрухадзе «Тамариани» атты панегирикалық өлеңдер жина­ғын жасаған. Автор Тамара патшайым мен оның өмірлік серігі Дәуіт Сосланиді мадақтай отырып, грузин патшайы­мының хрис­тиан әлемін сақтаудағы миссиясы туралы сөз қозғайды. Панегирикалық үлгіде жазылған «Тамариани» шығармасында сол кездегі Грузия­ның қоғамдық ойлау жүйесінің даму сатысы көрсетілген. Чахрухадзе мен Шавте­лидің білім­ділігі мен дүниетанымының кеңдігінен ХІІ ғ. грузин мәдениетінің даму деңгейін көре аламыз.

Классикалық дәуірдегі грузин поэзиясының ең көркем туын­дысына Шота Руставелидің «Жолбарыс бейнесіндегі батыр» атты поэмасын³² жатқызамыз. Руставели өмірі туралы нақты деректер өте аз. Бұл шығарма туралы басты тарихи-әдеби дерек - поэманың прологы. Шота Рус­та­вели шығармасын Тамара ханшайымға арнап, кіріспе шумақтарда (3-4) ханшайым мен оның жары Давид Сосла­ниді мадақтаған. Осы арнаудан туындының XII ғ. 80 жылдары мен XIII ғ. бірінші онжылдығына дейінгі уақыт аралығында жазылғаны туралы болжам жасай аламыз. Прологта (7-8 жолдар) Руставели есімі екі рет кездеседі.

Әзірбайжан әдебиеті. Кавказ халықтары - грузиндер, армяндар мен әзірбайжандар түр­лі басқын­шылардың басып кiруiнен жерлері мен өз тәуел­сіздіктерін қорғап қалу үшін бір тудың асты­на бірігеді. XII ғ. бастап олар өзара саяси, экономикалық және мәдени тығыз бай­ла­­­ныста бола­ды. Бұл халықтардың мәдениет өкiлдерi бiр-бiрiнің мәде­ни және әдеби өмір­лерін жақсы білген. Грузиндер мен армяндар арасында әзірбайжан тілі мен ауызша халық әдебиеті, махаббат поэзиясы мен халық әндері кең тарап, үлкен сұранысқа да ие болған.

XII ғ. әзiрбайжан лирикасы қарқынды дамиды. Сол кездегі Фалактер, Муджираддин Бейлак­ан, Иззаддин Ширван секілді ақындардың шығармашы­лығында гуманистiк және демок­ратиялық сарындар маңызды орынға ие болады. XI ғ. феодалдық сарайларда, сарай поэ­зиясы гүлдеп оның негізгі жанрлары қасыдалар мен ғазал болады. Сонымен қатар рубаилар (төрт шумақ өлең) және маснауи­лер (эпостық поэзия) құрылады.

Әзiрбайжан феодалдарының сарайларында панегириктер қыз­мет көрсет­кен. Әдетте олар­ға «ақындардың патшасы» (Малик аш-шуара) басшылық жаса­ған. XII ғ. сарай поэ­зиясының белгiлi өкiлі­не талантты ақын Абу-л-Ала Гандже­виді жатқызамыз. Ол Ширван­шах Манучехрдің тұсын­да өмір сүріп, оған қыз­мет еткен. Оның Ф. Ширван және Х. Ширван атты дарынды шәкірттері болған.

Абу-л-Ала (1120-1149) Манучехра Ширваншахтың тұсында ақындардың патшасы атанады. Бiзге дейiн оның әр түрлi антология­даларғы ақындық дарыны туралы және әдеби ортасы мен өмі­рі туралы кейбір қасыданың үзінділері ғана жеткен. Ақынның шығармашы­лы­ғында оның астро­номия, медицина, филосо­фия және теология сияқты қазіргі ғылымдармен таныс болғанын көруге бола­ды. Абу-л-Аланың қасыдасы түрлі образдар мен метафораға толы. Ол өлең өлшем­дерін шебер пайдаланып, әсерлi әрі көркем тілді өлең ұйқастарын жа­рық­­қа шығарған. Ол өзінің таланты арқылы тек өз Отанында ғана емес, сонымен қатар басқа да халықтар арасында да үлкен атақ пен зор құрметке ие болған.

Абу-н-Низам Мұхаммед Фалақи Ширван (1108-1146) Ширваншах астанасы Шемахта дүниеге келедi. Ол туған қаласын­да­ғы медреседе оқып, сол жерде өз заманына сай терең білім алады, араб филологиясы мен теология ғылымын да жақсы меңге­реді. Лақап аты Фала­қи (яғни, аспан және жұлдыз) болғандығына қарағанда астрономияны да жақсы білгенге ұқсайды. Бiзге дейiн оның лирикалық өлеңдерінің қасыдалар, ғазалдар мен рубаиалар­дан тұра­тын аз ғана бөлігі жеткен. Фалақидің қасыдасы панеги­рика­лық тақырыптарға жазылған және жоғары көркем шеберлігі мен терең ғылыми мәні арқылы ерекшеленеді.

Өзінің мұғалімі Абу-л-Ала мен досы Хагани сияқты Фалақи да өз патша­лы­ғында бақытсыз күндерді бастан кешеді. Ол өз қызме­тінде жеткiлiктi адалдық көрсетпегені үшін айыпталып, Шаба­­­­­ран түрмесіне қамауға алынады. Мұның барлығы ақынның денсаулы­ғына қатты әсер етіп, оның өмірiнде өшпестей iз қалдырады. Түрмеде отырып хабсийе («түрме жолдары») жанрындағы қасыда жазады. Ақын өз шығармаларында әділетсіздік пен заман­ның қаталдығы тура­лы жырлай­ды. Фалақидің ғазалдары мен рубаиаларының ерекшелігі махаббат туралы суреттеулерінен айқын көрінеді.

XII ғ. әзiрбайжан поэзиясындағы ең iрi ақындардың бiрi Хаган Ширван бол­ған. Афзаладдин Бадиль Хаган Ширван 1120 ж. да Шемахта дүниеге келедi. Оның әкесі Әли ағаш шебері, ал атасы тоқымашы болған. Хаган балалық шағында ақылдылығы мен шапшаңдығы арқылы көзге түседі. Оның анасы христиан дінін ұстанып, кейін ислам дінін қабылдаған. Хаган әкесі жағынан немере ағасы Кафиэддиннің тәрбиесiнде болған. Ол өз уақытының медицина, астрономия, жаратылыс­тану, логика, грамматика, әде­биет сияқты түрлі ғылым саласын терең меңгерген iрi ғалым және мұсылман заңдарын жақсы білген заңгер де болған. Хаган 1156 ж. Меккеге барып, қажылық жасауға рұқсат алады. Бұл Иран, Ирак, Сирияның жер­лерін, сонымен қатар Хамадан, Медаин, Бағдат, Дамаск сияқты тарихи қалаларын кө­руіне де үлкен мүмкіншілік туады. Ширва­нға қайтып келген соң Медаин шахта­ры­ның бұрын­ғы бас қаласының қираған орындары туралы филосо­фиялық элегия жазады.

Ақынның «Медаин қаласының қираған орны» атты қасыдасы халық ара­сын­да кең тарайды. Онда билік басындағылар мен халықтың тұрмыс-тіршілігі суреттелген. Ақынның философиялық ойы мен лирикалық классикалық үлгiсi шығыстың ең iрi ақындарын да қызықтырған. Хаган өз заманындағы феодал таптың өкілдеріне үлкен сабақ берді: қандай күштi құдiреттi болса да, барлығына ортақ апаттан ешкім құтыла алмайды.

Ақын батыл новатор болған. Ол дәстүрлі поэзиялық жанр­лардың тақырып­тық шекара­сын кеңейтіп, өз шығармаларында әлеу­меттік идеялар мен филосо­фия­­лық мәселелерді де қарасты­ра­ды. Хаган көбіне мұсылмандық моральдерге қарсы тұрып, махаббат әншісі ретінде адамның сұлулығы мен сезімін жырлай­ды. Бірқалыпты формада, әрі көркем құралдарға толы оның шығарма­лары өзінен кейінгі әзірбайжан ақындарына ғана емес, бүкіл Таяу Шығыс ақында­рына керемет үлгі бола алған.

Ильяс ибн Йусуф Низами Ганджеви (1141/43-1203/05 ж.) Ганджада дүниеге келген, сол жерде білім де алған. Сол уақытта Ганджа қаласының қолөнер­шілері топтарға бірігіп, феодал қанау­шы­ларға қарсы көтеріліс жүргізеді. Сол көтерілістердің жаңғырығы Низами шығармаларында да көрініс табады. Сол кезеңде Ганджа қаласы мәдениет пен білімнің орталығы болған. Онда көптеген білімді ғалымдар мен ғұламалар өмір сүрген. Низамидің өлеңде­рінен оның түрлі ғылымдардан хабардар екенін көре аламыз. Оның дәлелі ретінде Низамидің шығармаларындағы астрономия, астро­ло­гия, математика сияқты нақты ғы­лым­дарға жасалған сілтеме­лерді келтіруге болады (мысалы, математи­калық «иррационалды тү­бір» термині «Жеті сұлу қыз» атты поэмасында орынды қолда­нылған). Сондай-ақ ақынның тарих пен философия жайлы да терең білімі болған. Ол мұсылман теологиясын, заң ғылы­мын, логика­ны біліп қана қоймай, антикалық философияға да қызығушылық таныт­қан. Оның соңғы поэмасы «Бестікте» Ескендірдің жорық­тарын, ақынның география жайлы түсінігін сипаттайды, ал «Ләйлә мен Мәжнүн» поэмасындағы жұлдызды аспан­ды керемет сипат­тауы оның астрономиядағы білі­мі­нің жоғары екенін дәлел­дейді. Низами араб және парсы тілдерін жетік меңгерген болатын, сондай-ақ осы тілдердегі әдебиеттермен жақсы таныс болған. Ақын­ның жеке өмірі жайлы мәлі­меттер бізге белгісіз. Низамидің әдеби мұрасы ретінде «Бес­тікте» («Хамса») біріктірілген эпика­лық шығармалары, ғазалдары, қасыдалары, өлең шумақ­тары және лирикалық жанрда жазылған басқа да шығармаларын көрсетуге болады. Кейбір деректерге сүйенсек (Доулат-шах Самар­қан­ди), Низамидің 20 мың бәйттен тұратын лири­калық өлеңдер жинағы болған, бірақ өкінішке орай бізге үлкен лирикалық мұрадан тек 6 қасыда, 116 ғазал, 30 рубаи ғана жеткен.

Низами өмірінің соңғы 30 жылын «Хамса» - «Бестік» атты өткен және сол заманғы та­ри­хи оқиғаларды қамтитын кең көлемді эпикалық шығармалар жинағын жазуға арнаған. «Хам­са» – бес маснауи - поэмадан тұратын жанрлық форма. Оның біріншісі – «Сыр санды­ғы» (1173-1180), екін­­шісі - «Хосроу мен Шырын» (1181), үшіншісі – «Ләйла мен Мәжнүн» (1188), төртіншісі – «Же­ті сұлу қыз» (1197) және соңғысы – «Ескендір-наме» (1203). «Хамса­ға» енген алғаш­­қы шы­ғар­масы «Махзан әл-асрар» («Сыр сандығы») 1173-1179 ж. аралы­­ғын­да жазылған. Ол - Шығыс Иран­дағы (Хорасан мен Орталық Азия) атақты дидактикалық-фило­со­фиялық жанрмен жазылған поэма. Кітап кіріспеден және мақала деп аталатын 20 бөлімнен тұрады. Бірінші мақала Адам атаның жаратылуы туралы - адамның әлемдегі негізгі қызметі жайлы ойлардан, екінші әңгіме билеу­шілерге арналған әділеттілікке алып келетін ру­хани игілікті сақтау жайлы кеңестерден, үшінші әңгіме өмірдің құбылма­лылығы мен ақын­ның қайғы-қасіретке толы жырларынан тұрады. Кейін ақын кәрілік, «құдайдың жаратқан мақұлығы», адам мен жануарлар арасындағы қарым-қатынас, адамның әлемге деген қарым-қатына­сы сияқты маңызды мәселелерді де сөз етеді.

Бұл бес поэма тек әзірбайжан халқының ғана емес, сонымен қатар бүкіл Таяу Шығыс халықтарының әдеби қазынасына айналған. Осындай керемет үлгідегі туындыны жарыққа әкел­ген ортаға­сырлық ақын-классик Низами Ганджавидің шығармашы­лығы әлем­дік мәде­ниетті толықтырып, оның алтын қорына енеді. Низами шығармалары Таяу және Орта Шы­ғыс ақындарының шығарма­шылығына үлкен ықпалын тигізеді.

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. Кавказ халықтары мәдениетінің дамуына әсер еткен факторлар.

2. Григорий Нарекаци шығармашылығындағы этикалық тұжырымдама.

3. Ш. Рутавелидің «Жолбарыс бейнесіндегі батыр» поэма­сын­дағы кейіпкер­лердің бейнесі.

4. Низамидің «Хамса» атты дидактикалық-философиялық поэмасы.

Еуропадағы батырлар дастаны мен куртуаздық лирика

Кемелденген орта ғасыр дәуірінде халықтық-эпикалық әде­биет­тің даму үдері­сі әлі де жү­ріп жатты. Ортағасырлық әдебиетте батырлар дастаны маңыз­ды орын алып, үлкен тарихи сипатқа ие болады. Кемелденген орта ғасырдағы батырлар дастанында сол дәуірдегі қоғамда қалып­тасып келе жатқан вассалдық қатынастар, ұлттар мен мемлекеттердің бірігуі көрініс табады. Дастан­дардағы тарихи тақырыптардың ауқымы кеңіп, ертегілік-мифологиялық са­рын­­дарды ығыстыра отырып, христиандық мотивтердің маңыз­ды­лығы арта түседі, патриот­­тық пафос күшейіп, жаңа эпикалық формалар пайда бола бастайды. Бұл құбылыс әдеби шы­ғар­ма­лар­дың таза фольклордан бөлініп шығуына әсер еткенімен, оқиға желісі мен мифоло­гия­лық-поэтикалық бейнелеудің бірі­гіп, рыцарь­лық романдардың халық әдебиетіндегі фан­тас­тикалық элемент­тер­ге қайта жүгінуге әкеліп соғады. Дастандардың даму тарихындағы осын­дай өзгерістер өзара тығыз байланысты болады. Мемлекеттік тұтастыққа ерте қол жет­кіз­ген халықтардың дастандарында мифтер мен ерте­гілерге тән элементтер жойылып, тарихи аңыздардан алын­ған сюжеттер қолданыла бастайды.

Рулар мен тайпалардың негізгі арманы ұлттық тұтастықты сақ­тап қалу болғандықтан да, көп­теген эпостық ескерткіштерден жат­жер­лік жаулаушылар мен басқыншыларға қарсы кү­рестен туын­дайтын патриоттық рухты көруге болады. Осындай патриоттық сарындар кей­де хрис­тиан­дар мен мұсылман­дардың арасындағы қарсылықтардан да көрінеді (роман­дық, славяндық).

Дастандағы басты бейне елдің бірлігін қамтамасыз ететін пат­ша бейнесі болып табы­ла­ды. Ол халық арасынан шыққан халықтың қиялындағы батырға қарсы қойылады. Патшаға де­ген адал­дық патшаның әділетсіздігі, сарай маңын­да­ғы­лардың жауыздығы мен феодалдар ара­сындағы өзара талас-тартыстармен қатар суреттеледі (мысалы, Гильом Оранжский тура­лы француздық дастан). Онда сонымен қатар ақсүйектерге қарсы тенденциялар да көрініс тап­қан («Менің Си­дім ту­ра­лы ән»). ХІІ-ХІІІ ғ. батырлар жырына куртуаз­дық (рыцарьлық) романның да әсер еткені белгі­лі (мысалы, «Нибе­лунг туралы ән» атты шығармада). Батырлар жы­рына шектен тыс әсірелеу, батырлардың барлық қиындықтарға төзуі мен үлкен траге­дия­ға ұласатын драматизм сияқты түрлі теденциялар тән.

Дастанның стилистикалық ерекшеліктері оның фольклордан алшақ­тауы мен фольклор­лық дәстүрлерге терең өңдеулердің енгізі­луі­мен байланысты бола­ды. Ауызша әдебиеттен қол­­жазба­ларға көшу барысында синонимдік қатар­лар ұлғайып, түрлі эпикалық формалар пай­да болып, шығарманың құрылымы жинақтала бастай­ды. Ауызша әдебиетке де жоғары өрке­ниет тән бол­ғанымен, эпика­лық шығармалардың көпшілігі қолжазбалардың пайда бо­луы­мен дами түседі.

Француз және испан халықтарының эпосы Х-ХІІІ ғ. шегімен сәйкес келеді. ІХ ғ. бастап романдық тілдер пайда болып, осы тілде әдеби шығарма­шылық та қалыптаса бастайды. Дас­тан­дарда кездесетін тарихи оқиғалар YІІІ ғ. ІІ жартысында орын алады. Бірақ бұл роман ха­лық­та­рының ұлттық поэзиясы осы аймақтарда алғаш «вар­варлық мемлекет» құрған неміс хал­қының фольклор дәстүр­леріне тән элементтердің де әсер еткенін жоққа шығармайды.

IX‑XI ғ. Францияда ерте орта ғасыр әдебиеті кезеңі болып табылады. Бұл кезеңде фран­цуз ұлтының бірлігі пайда болып, мемле­кеттік жүйе құрылып, сондай‑ақ феодалдық қоғам­ның мәде­ниеті мен әдебиеті қалыптаса бастайды. Осы дәуірде Францияда негізінен шаруа­лар, феодалдық рыцарьлар мен шіркеу қызмет­керлері сияқты үш тап өмір сүріп, олардың әрқай­сысы мәдениет пен әдебиетке өз үлестерін қосады. Шаруалар фольклорлық дәстүр­лерді сақтап, оларды тасымалдаушылар болса, рыцарьлар батырлар дастанының дүниеге келуіне қолайлы жағдайлар жасайды. Бірақ оларды зиялылардың қатарына жат­қы­зуға болмайтын, себебі ол мәдениет пен білімнің ошағы тек шіркеу болатын. Сол кезде латын тілінің қолда­ныста болуы антикалық дәстүрлердің ерте ортағасырлық әдебиетке әсер етуінің себебі болады. Бұл тіл тек оқу-жазу тілі болып қана қойған жоқ, сондай‑ақ бұл тіл дұғаларды оқуда, сот, білім жүйелері мен күнделікті сөйлеуде қолданылған. Ал француз тілі жаңа қалыпта­сып, көптеген диалектілерге бөлінетін тұрмыстық тілдің қызметін атқарды. Сондықтан да IX-XI ғ. латын әдебиеті негізгі әдебиет ретінде қолданылып, ал француз тілінде сақталған ескерт­кіш­тердің саны өте аз болған, ол тек латын тілінде жазылған шығармаларға еліктеу немесе олар­ға қосымша ретінде ғана пайда болады.

XII-XIII ғ. Франция өмірінде жаңа тап пайда болады. Ол қала­ның тұрғын­дары ‑ буржуа (франц. bourg - қала), жаңа әлеуметтік таптың қалыптасуына негізінен қолөнершілер мен сату­шы­лар әсер етіп, олар ортағасырлық қоғамның дамуында өте маңызды орынға ие бола­ды. Жергілікті мырзадардан саяси тәуел­сіздікті талап етіп, қаланы басқаруға қол жеткізеді. Бұл тап өкілдері рыцарь­лық мәде­ниеттен бөлек өздерінің мәдениетін қалыптастырады.

XII-XIII ғ. рыцарьлардың, қала тұрғындарының, патша билігі мен шіркеу құнды­лық­та­рының динамикалық тепе‑теңдігі сақталған кезең болып саналады. Рыцарьлар мен буржуа­зияның әлеу­меттік көтерілуі шіркеудің білімге деген монополиясын жоғалтуға алып келеді. XII ғ. шір­кеулік мектептермен қатар қала­ларда тәуелсіз мектептер ашыла бастап, шіркеулік мектептер Батыс Еуро­па­да уни­вер­ситеттерге айналады. Зайырлы мәдениеттің мәртебесі өсе бастай­ды. Визан­тия және араб елдерімен қарқынды қарым‑қа­ты­нас­тарының нәтижесінде фран­цуз қоғамы­ның ғылы­ми ой‑өрісі де кеңи түседі. XII ғ. грек және мұсылман ғалым­да­ры­ның шығарма­лары қарқынды түрде латын тіліне аударыла бастайды (Аристо­тель, Гиппократ, Евклид, Архи­мед, Птолемей, Аверроэс, Авиценна шығармалары), ал ол өз кезегінде еуропа­лық ғалымдар­дың география, математика, астрономия, медицина, заң, тарих, филосо­фия салаларындағы жетістік­тер­ді толық­ты­ра түседі. Осындай өзге­рістер француз диалектілерінде жазылған поэзияның қарқынды дамуы­на әсер етіп, француз тілінің диалектілері «тұрмыстық тіл­дің» шегінен шығып, латын тілімен бәсекеге түседі, бірақ латын тілімен толық теңесуі мен оны ығыстыруы тек XYI-XYII ғ. мүмкін болады.

Осы кезеңде голиардтардың латын поэзиясы, рыцарьлық поэ­зия, батырлар дастаны, қала­лық әдеби жанр басты орын алады.

XII ғ. шіркеулік мектептерден білімді клириктер шыға бас­тай­ды. Олар қоғам­да мәдени топ құрады, олардың қатарында голиард­тар да болады. Голиардтар поэзиясының ортақ сипа­ты оның ғы­лы­­ми стильмен жазылғанды­ғында жатыр. Бүкіл латын әдебиеті сияқ­ты, голиард­тардың поэзиясы бір шетінен антикалық дәстүрлерге сүйенетін (махаббат лирикасында Ови­дий­ге, ал сатирада Ювенал­ға) болса, ал екінші жағынан інжілдік сарындар мен латын тілін­де­гі діни поэзия­­лық сарындарға сүйенеді. Голиардтардың шығармашы­лығы белгілі бір ортағ­а (рыцарьлық, халықтық немесе қалалық) бағыт­талып, антикалық және діни топиканы күн­делікті өмірде қолданады.

Латын тілінен ежелгі француз тіліне өту француздар үшін этни­калық бірлік­тің баста­масы болады. Францияда феодалдық құры­­лыстың алғашқы кезеңі Каролингтер дәуіріне (YІІІ-ІХ ғ.) сәйкес келеді. Бұл дәуір батырлар поэзиясында өзіндік эпикалық дәуір ретінде көрініс тапқан. Каролингтердің ішінде 800 жылы патша тағына отырған Ұлы Карл қайы­рым­ды эпостық патшаға айна­лады.

IX-Х ғ. француз эпосы халық әдебиеті негізінде қалыптасады. Француз эпосы қысқаша эпостық өлеңдердің (кантиленалары) күр­де­лі өңдеулерден өтіп, дамуы арқылы бізге дейін ұзақ дастандар түрiнде жетедi. Француз халық әдебиетінде эпостық дәстүрлерді таратушы­лар неміс шпильмандарына жақын кезбе халық әншілері - жонглерлер болатын. Жонглерлер әуездi тақ­пақты дастандарды кiш­кентай арфа немесе виоланың сүйемелдеуімен орындайтын. Олар жәр­мең­­ке­лер кезінде қала алаңдарында немесе рыцарьлар сарайында өз өнерлерін көр­сеткен. Француз шығармаларында эпостық сөз орамдары, тұрақты эпитеттер мен қайталау­лар жиі кездеседі. Мысалы, әскерлердiң жан-жақтан жиналуы, семсерлер мен сүңгiлер арқы­лы сайыстар, жекпе-жек күрестер, соғыс алдын­дағы айтыстар, жау қолынан қаза тапқан жауын­герлерге арналған жоқтаулар, әскердің қарулануы туралы көріністер жиі суреттеледі.

XII ғ. ортасынан XIY ғ. дейінгі кезеңде эпостық поэзия кең таралады. Эпостық поэмалар ер­жү­рек жауынгерлердің соғыстары мен олардың ерліктері, сондай‑ақ YІІІ ғ. бас кезінен X ғ. дейінгі та­ри­хи оқиғалар сипатта­лады. Ең атақты батырлар дастаны «Роланд туралы жыр»³³ (шама­мен 1170 ж.) болып табылады, онда жауын­гер­лік ержүректілік пен сүйікті Франция үшін қолбас­шының Карлға деген вассалдық адалдығы жырланады. Француз эпосының биік шыңы болып санала­тын «Роланд туралы жыр» ең көне поэма болып табылады.

ХІІ ғ. Германиядағы дамыған феодалдық қоғамда неміс тілін­дегі әдебиет пайда болады. Ол көп жағдайда француз тіліндегі үлгілердің негізінде жазылған рыцарьлық романдармен бай­ла­нысты болады. Дегенмен феодал сарайларында ежелгі дәстүрлер сақталып қалған Дунай маңын­дағы аймақтарда (Бавария мен қазіргі Австрия жерінде) шпильмандардың орын­дауымен жазбаша поэмалар мен батырлар дастаны қалыптаса бастайды. Ежелгі эпостар түр­лі әдеби өңдеулер арқы­лы көптеген өзгерістергі ұшыраған. Шпильмандық эпостардан куртуаздық романдардың да әсері байқалады. Онда христиан­дық, феодалдық қоғамда ғасыр­лар бойы қалыптасқан дәстүрлер көрініс табады. Неміс эпосының ең биік шыңы 10 өлеңнен тұратын 39 бөлімнен құралған атақты «Нибе­лунг­тар туралы ән»³⁴ атты поэма болып табылады.

XII-XIII ғ. түрлі өзгерістер мен ерекшеліктерге толы болады. Біріншіден, феодалдық құры­лыстық қалыптасуы аяқталып, рыцарь­лар табы ең үлкен маңыздылыққа ие болады. Кемелденген орта ғасырда Батыс Еуропаның феодалдық қоға­мын­да куртуаздық лирика кең тарайды. Батыс Еуропаның куртуаз­дық лирикасында шығыс мәдениетіне тән сипаттар да кезде­седі. Куртуаздық, сарай ақындары Тан және Сун әулетттері тұсындағы Қытайда, хэйандық Жапо­ния мен Иранда да кездеседі. Батыстың куртуаздық лирикасына ІХ-ХІІ ғ. арабтардың махаббат поэзиясы өте жақын болып келеді (Абу Фирас, Ибн Зәйдун, Ибн Хамдис және т.б.).

Дамыған феодалдық қоғамда пайда болып, күрделі әрі бай рухани мәде­ниетпен сусын­даған куртуаздық әдебиеттің өзіндік сипаты ХІ-ХІІІ ғ. пайда болған прованс поэзиясына, трубадур­лар­дың (trobador - табу, ойлап шығару) шығармашылығына айтарлықтай әсер етеді. XII-XIII ғ. рыцарьлық әде­биеттің, соның ішінде трубадурлар мен труверлер лирикасының гүлден­ген кезеңі болып табылады. Трубадурлардың рыцарьлық лирикасы Франция­ның оң­түс­ті­гіндегі Про­ванста пайда болады. Трубадурлар поэзия­сы­­ның тарихи‑мәдени мәні оның Батыс Еуропадағы алғашқы халықтық (провансаль тіліндегі) зайырлы поэзия болуында жатыр. Бұл поэзия «дұрыс норма­ларды» қалыптастырып, оның жоғарғы жетістіктерге жетуі­не әсер ете отырып, ортағасырлық әдебиеттің жаппай халықтық тілге көшуіне негіз болады. Бізге мәлім алғашқы провансальдық трубадурларға Гильем Аквитан­ский (1071-1127), Джауфре Рюдель (XII), Маркабрюн (XII), Бернарт де Вента­дорн, Гираут де Борнель (1162-1200) жатады. Бізге дейін трубадурлардың 2500 өлеңі жеткен.

Трубадурлар лирикасы құлдырауының бірден бір себебі крест жорықтары болып табылады, оның салдарынан Прованс қаласы талқандалып, трубадурлар Италиға, Пиреней мен неміс жер­леріне қоныс аударады. Осы жерде поэзиялық негізде трувер лирикасы пайда болады. Ең атақты труверлер қатарына Кретьен де Труа (1130-1191), Конон де Бетюн (1150-1220), Готье д'Аррас (ХII ғ.), Рауль де Удан (ХII-ХIII), Жан Бодель (XII ғ.), Гас Брюле (ХII-XIII), Тибо Шампанский (1201-1253 ж.) және т.б. жатқызуға болады. Трубадурлар мен труверлердің шығармашы­лығынан бір жағынан фольклорлық өлеңдер мен салт-дәстүрлер, екінші жағынан, Овидий­дің «махаббат өнері», сондай‑ақ неопла­то­­низм, діни мистика мен араб‑мұсылман поэзия­сына тән сипат­та­рды байқауға болады.

XIII ғ. қалалық әдебиетке фаблио, «жануарлар жайлы эпос» (ең көлемдісі «Ренар (түлкі) туралы роман»), дидактикалық және аллегориялық поэзия («Роза туралы роман») және т.б. жатқызуға болады.

Фаблио³⁵ - XII ғ. соңы мен XIY ғ. басында көп қолда­нылған жанр. Фаблио­лар өте көп болға­нымен, бізге дейін шамамен 150 ғана сақталған.

«Ренар жайлы романның» бас кейіпкері – қу түлкі Ренар мен жануарлар­дың патшасы Нобль арыстан, Изенгрим қасқыр, Бодуэн есек, Тибер мысық, Шантек­лер қораз, Пинта тауық сияқты қосалқы кейіпкерлерден тұратын жануарлар туралы эпостың үлгісі. Бұл шығарма халықаралық фольклор, соның ішінде жануарлар туралы ертегілер мен ортағасырлық латын әдебиетінде кең тараған гректік-римдік («эзоптық») мысалдардан негіз алады.

«Роза туралы роман» XIII ғ. кең тараған дидактикалық-алле­го­риялық поэзияның шыңы, орта­ға­сырлық шығармалардың ұлы­сы болып табылады. Романның бірінші бөлімін 20-шы жыл­дары Гильом де Лоррис жазып бастаған, бірақ оны соңына дейін аяқтап үлгермейді (4058 өлеңде үзіледі). 60-70‑ші жылдары клирик‑ғалым Жан де Мён (шамамен 1237-1305) 18 000 жуық өлең­нен құралған екінші бөлімін аяқтайды. «Роза туралы романның» басты тақы­ры­бы - сол дәуірде үлкен сұранысқа ие болған куртуаздық махаббат. Сол кезеңдегі қоғамда ма­ңыз­ды орынды лири­ка алады. Куртуаздық лириканың сын­да­рына қарсы XIII ғ. труба­дур­лар негізін салған лири­ка­лық қайғыру үлгі­лері сақталып, XIY ғ. да өз күшін жой­май­ды. Со­ны­мен қатар француз ақындары про­ванстық дәстүрлерді сақтай отырып, жанрлық форма­лар­ды байыта түседі. Бірақ кейін өз­гер­мелі трубадурлар жанрының орнына қалыпты жанрлар, про­ван­­саль­дық махаббат өлеңінің орны­на баллада мен патша өлеңдері қолданылады.

Жоғарыда айтқандай, куртуаздық лириканың Прованста пай­да боуы кездейсоқтық емес еді. Жерорта теңізі жағалауындағы Испания мен Италия аралығында жатқан кең байтақ ел Прованс айма­ғында ХІ ғ. басында ауқымды әдеби қозғалыстың туып дамуына ерекше ықпал еткен мәдени құбылыс белең алады. Рим империясы кезінде-ақ маңызды рөл ойнаған Прованстың көптеген қалала­ры құлдық әлемді жайлаған дағдарыс кезінде Галлия қала­ла­ры сияқты айтарлықтай қиын­шы­­лықтарды өткермейді. Бұл аймақ ХІ ғ. өзінде жанданып келе жатқан экономикалық және мәдени өмірдің орталығына айналады. Прованстық қалалар Таяу Шығыс пен Еуропа елдерінің арасындағы айырбас сауда орындары, ортағасырлық табысты қолөнердің орталығы болады.

Прованс өркениетінің жоғары деңгейде дамуына бұл елдің Каталония, Испания, Италия, Сицилия, Византия секілді елдермен қарым-қатынасы ғана емес, сонымен қатар мұсылман және христиан елдерімен, әсіресе, арабтың мәдени әлемімен өзара қарым-қатынасы да себеп болады. Осы Прованс арқылы түрлі шығыстық және оңтүстік еуро­па­лық ықпалдастықтар өзге континенттерге, француз жері­нен солтүстікке қарай тарала бастайды.

Трубадурлар лирикасының маңызды жанры сервентес сол кезең­де орын алған қо­ғам­дық мәселелерге нақты және өткір баға беретін, саяси мазмұндағы сатиралық өлеңдер болып табы­лады. Халық шығармашылығының көне форма­ларына, сонымен қатар плань (жоқтау), айтыс өлеңдері, тенсона (араздық өлеңі) сияқты трубадур лирикасының түрлі жанрлары жа­та­ды. Бірін­ші Крест жорығы кезінде бұқара халықтың жоғарыға көтерілуі олардың осы жорықтарға байла­нысты арман, қиялдары пұтқа табынушылардан жерді қорғауға шақырған Крест жорықтары туралы өлеңдерде баяндалады.

ХІІІ ғ. италия әдебиетінің қалыптасуына трубадурлардың қос­қан үлесі ұшан-теңіз. Про­ван­с­тық ақындардың кейбірі әуел бастан италия тілінде өлең­дер жазатын болса, ал ита­лия ақын­дары болса, прованс тілін куртуаз­дық поэзияға өте қолайлы әрі дамыған тіл ретінде қолданатын болған. Прован­с мәдениеті үлкен қайғыны бастан кешіргеннен соң трубадурлар поэзиясы Ита­лия­да жандана түседі. Осы жерде ұлттық поэтикалық мектептер ашылып, бұл поэзия Сицилия мен Оңтүстік Италияны қамтып, бір жағынан Испания мен Оңтүстік Франция, екінші жағынан Таяу Шығыс және Византиямен байланысты үлкен мәдени аймақта қалыптасады.

XII-XIII ғ. неміс поэзиясындағы миннезанг (махаббат әні) деп аталатын куртуаздық ли­ри­ка­ның дамуы типологиялық тұрғыдан прован­с және солтүстік француздық лирика­сы­ның тарихы­мен тікелей байла­нысты болғанымен, өзіндік ерекшеліктерге де ие.

Миннезанг прованстық трубадурлар лирикасына қарағанда кешірек қалыптаса бастады. Бұл неміс жерлерінде рыцарьлық сарай мәдениетінің кешірек қалып­та­суымен байланысты. Неміс жерле­рін­де миннезанг ақындары трубадурларға қарағанда көбіне рыцарь­лық атақты министе­риал­дардан шыққанымен, олар өздерінің фео­дал қамқоршыларына айтарлықтай тәуелді болады. Осы жерден олардың труверлермен ұқсастығы байқалады. Миннезингердің арасында қоғам­да жо­ға­ры орындағы атақты әулеттерден шыққандар да болған. Бірақ оларды Германияның куртуаз­дық ақындарының арасынан кездестіру өте қиын.

Министериалдар 1150-1160 ж. куртуаздық лириканың жоғары дамыған кезінде өз қожайын­дары мен олардың отбасына қызмет етуге тиісті болады. Өз қожайындарының көңілін көтеретін өлең­дер­ді шығару да министериал-ақын­ның міндетіне кіреді. Сондық­тан да миннезингердің ли­ри­ка­сы ресми түрде болып, тру­ба­дур­лардың поэзиясына қарағанда өздерінің сүйікті әйелдері мен оларға деген ыстық сезімдерін суреттеу абстракты әрі шартты түрде беріледі. Министериал­дар­дың лирикасымен қатар ХІІ-ХІІІ ғ. неміс рыцарьлық лирикасына үлкен атақ әкелген және атақ­ты неміс ақыны Вальтер фон дер Фогельвейденің есімімен тығыз байланыс­ты күрделі әрі терең сипаттағы шығармалар пайда бола бастайды.

XII ғ. ортасында пайда болған миннезанг өз дамуында айқын көрінетін негізгі төрт ке­зең­нен өтеді: осы кездері гүлдене түскен трубадурлардың өнерінен тыс қалыптасқан ерте миннезанг (1150-1180); романдық, әсіресе Солтүстік Франциядағы рыцарьлық поэзияның әсе­рі­не ұшыраған миннезанг (1190-1200); Фогельвей­де мен оның замандастарының шығар­машылығы кезіндегі минне­занг­­тың гүлденген дәуірі (1200-1230) мен мәдени дағдарыс кезеңі (1230 жылдан XIY ғ. дейін).

Миннезангтың алғашқы үлгілері куртуаздық поэзияның көрнекті өкілі Генрих фон Фельдеке шыққан Рейн аймағындағы неміс тілді аймақтарында, Швейцария мен Оңтүстік Германияда, әсіресе Австрия мен Баварияда пайда болады. Миннезингтердің әдеби мұрасы бізге неміс елде­ріндегі феодалдық лириканың ертедегі ескерткіштері мен шпильмандар, кез­бе әншілердің қалта шығармалар жинағына негізделген «liderbuch» - «Ән жинағы» арқылы жеткен. Бұл «Әндер жина­ғы» - неміс орта ғасыр мәдение­тінің тамаша ескерткіштерінің бірі. Осыған қарап, ортаға­сыр­­лық Германиядағы поэтикалық және музыкалық мәдениет деңгейі­нің жоғарлығын ғана емес, соны­мен қатар миниатюршы­лардың тамаша өнерін де байқауы­мыз­ға болады (мысалы, Гейдельберг­тің атақ­ты «кіші» және «үлкен» қолжазбалары). Осын­дай манускриптер минне­зангтардың ерек­ше сипаттары мен ортағасырлық минниа­тюр­шылар­дың өмірлік қуаныш­тары туралы түсінік бере­ді.

Біртіндеп миннезанг өткен дәуірдің өнеріне айнала бастайды да, оның орнына мейстер­занг пайда болады. Мейстерзанг неміс қала тұрғындарының поэзиясы мен әні болған. Мин­не­зангтың тәжірибесін пайдалана отырып, мейстерзингерлер өздерінің өмірге деген көзқа­рас­тары мен бейне­леу жүйесін оларға қарсы қояды.

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. Еуропадағы ортағасырлық эпостардың көркемдік ерекшеліктері.

2. Куртуаздық әдебиет анықтамасы және оның жанрлары.

3. Прованстық лириканың ерекше сипаттары.

4. Неміс куртуаздық лирикасындағы миннезанг пен мейстерзанг жөнінде.

Еуропадағы Қайта өрлеу дәуірі

Бүкіл әлемдік әдебиет тарихындағы келесі кезең ХІІІ ғ. аяғы мен ХYІ ғ. дейінгі ара­лықты қамтиды. Осы кезеңде Еуропаның бір қатар елдерінде феодалдық құрылыс ыдырап, капита­листік қоғам­ның алғашқы белгілері пайда бола бастайды. Феодалдық қоғамның ыды­рауы мен шіркеу­дің рухани диктатурасының құлдырауына қарамастан, әлі де буржуазиялық идеология қалыптаса қоймаған еді. Осындай қоғамдық төңкерістер жүріп жатқан кезде мәде­ниет пен әдебиеттің дамуы­на қолайлы жағдайлар туады. Мәдениет тарихындағы ең жемісті кезең Қайта өрлеу дәуірі деп аталады. Қайта өрлеу дәуірі (Ренессанс) Батыс және Орталық Еуропа елдері мәдениеті тари­хындағы ортағасырлық мәдениеттен жаңа заман мәдениетіне өту дәуірі болған. Адамзат мәде­ние­тінің тарихында ерекше орын алған бұл дәуірдегі түрлі географиялық ашылулар мен эконо­ми­калық өзгерістер Жаңа әлемге қадам басудың алғы шарты еді. Қайта өрлеу дәуірінде «адам мен әлем» төңірегінде көптеген жаңалықтар болады. Рухтың дүмпуі, мәдениеттің адамдық сипа­ты осы дәуірде айрықша гүлденіп, адамзат пісіп-жетілген мәдениет жемістерін өз игілігі үшін толық қолдана бастайды. Гегель Ренессанс идеясын бүкіл адамзаттың «алтын таңы», жер бетін­дегі мәдениетінің жаңа дәуірі деп атаған. Осы дәуірде шіркеу диктатурасы мен түрлі феодалдық идеоло­гия­лық жүйелердің құл­ды­рауы мәдениеттің жаңа сатыға көтері­луіне жол ашады. Осындай төңкерістер адамдардың феодалдық қоғам мен түрлі діни идеология­лардан бас тартып, адам дамуының үйлесімділігі мен оның интел­лек­туалды, рухани және материал­дық сұраныстарының негізінде туындайды. Бұл дәуір әлем мәде­ние­тінде ортағасырлық дәуірден жаңа заманға көшу кезеңі болады.

Еуропадағы Қайта өрлеу дәуірі өндіріс күшінің бұрын-соңды болмаған жетістікке же­туі­не байланысты жүрген. Ол өз кезегінде жаратылыстану мен нақты ғылымдардың даму­ына айтар­­лықтай әсер етіп, Батыстың көптеген елдерінде өндірістік күштер, ғылым мен техни­ка­ның осы күнге дейін байқалмаған жетістікке қол жеткі­зуіне негіз болады.

Қайта өрлеу дәуіріндегі әдебиетте сол кезеңде өмір сүрген көптеген адам­дарға тән ерлік істер, алып қуат пен феодалдық сипат­­тардың және жауыздық­тың үйлесімділігі көрсетілген. Жырт­­қыштық пен жауыздықтың көрінісі Мексиканы жаулап алушы Эрнон Кортестің, санда­ған отаршылдар мен буржуа­зия­лық орта өкілдерінің, патшалар мен мырзалардың, тіпті папа­лар­дың бейне­ле­рінде де байқалды. Данте, Босх, Дюрер мен Микеланджело сияқты Қайта өрлеу дәуірі­нің көрнекті өкілдері осындай адамдардың төрешісі іспетті болған.

Қайта өрлеу дәуірінің суретшілері, әсіресе ағылшындық Кристофер Марло мен Шекс­пир сол кезеңдегі индивидуализмнің қалай жауыздыққа айналғанын көрсететін аты аңызға айналған тари­хи кейіпкерлерді дүниеге әкелді. Мысалы, Марлоның Жаулап алушы Темірлан мен өсімқор Варвва және Шекспирдің Иоаннадан бастап ІІІ Ричардқа дейінгі тарихта болған шынайы патша­лар мен Эдмунд, Яго, Шейлок сияқты қарапайым кейіпкерлердің бейнесі­нен сол дәуірде орын алған қатыгездік пен жауыздықты көруге болады.

Қайта өрлеу дәуіріндегі мәдениеттің негізгі ерекшеліктері шынайылық, гуманистік дүниета­ным, көне мәдени мұраларға ден қою мен оны қайта «жаңғырту» болған. Қайта өрлеу адамдарына шіркеулік қағидалар, феодал­дық қатынастар мен орта­ға­сырлық дәстүрлер тар­лық ете бастап, қорша­ған орта мен табиғатты басқаша көретін болады, оны пайымдап баға­лауы, эстети­ка­лық талғамы, шындық пен өткенге деген көзқарасы өзгереді.

Қайта өркендеу заманы жаңа гуманизмді қалыптастырады: адамның ерікті және бақыт­ты болуға, теңдік, әділдік және пара­сатқа ұмтылуына құқығы бар екенін алға тартады. Кайта өркен­деу мәдениеті батыстық адамның уақыт пен кеңістікті игеру тәсілі кызметін атқарған. Ұлы географиялық жаңалыктар осы адамның әлем туралы түсінігін кеңейтіп, техникалық жетістіктер тіршілік тербе­лісін тездетеді.

Данте, Джотто, Петрарка, тіпті Боккаччодан бастап еуропалық гуманистер өздері өмір сүрген кезді ортағасырлық дәуірмен салыстырғанда адамзаттың даму тарихындағы жаңа кезең деп қа­был­дай отырып, оны мақтан тұтқан және бұл дәуірді антикалық кезеңмен салыс­тырған.

Батыс Еуропадағы Қайта өрлеу кәсіптердің табыстары, ману­фак­­ту­раның пайда болуы, ішкі және халықаралық сауда мен қалалардың экономикалық тұрғыда даумының негізінде пайда бол­ды десек болады. Қайта өрлеу дәуірін­дегі әдебиеттің нағыз ұлы туындыларының ғажайып әсем­дігі мен көркемдігі келесі ғасыр­лар­да да асқан таланттар мен біртума дарын­дардың шығарма­шы­­лы­ғына арқау болған.

Италия әдебиеті. Қайта өрлеу дәуірінің алғы шарттары ХІІІ ғ. Еуропаның көптеген елде­рін­де пайда болады. Бұл құбылыс, әсіресе феодал­дарға қарсы күрес айқын көрін­ген және қоғамдық мәдени өмірдің негізінде халық тұрған Италияның дамыған қалаларында кең тарайды.

Италияның дербес қалаларында ХІІІ ғ. соңынан бастап алғаш­қы капита­лис­тік қаты­настар пай­да болып, Еуропада Кемелденген орта ғасырда дамыған мәдениеттен тым өзгеше мәдинет қалыптаса бастайды. Қайта өрлеу дәуіріндегі әдебиет пен орта ғасырдан Жаңа заман мәдениетіне өтудің ең жарқын көрінісі ретінде Дантенің шығарма­шы­лығымен қатар падуандық гуманизм, Петрарканың шығар­ма­­лары мен «Жағымды жаңа стиль» лирикасын да қарастыруға болады. «Жағымды жаңа стиль» («стильновизм») - ХІІІ ғ. Болоньеде пайда болып, Флоренцияда тір­кел­ген поэтикалық мектеп. «Жағым­ды жаңа стиль» поэзиясы­ның жаңа заман поэзиясына жақын­дата түсетін негізгі ерекшелігі оның бір поэтикалық мектепке жататын түрлі шығарма­шы­лықты қамтуында жатыр. «Жаңа стиль» поэзия­сындағы тың өзгеріс поэтика мен көркем стиль болған. Бұл мектепке жататын ақындар поэтикалық тілді жарыққа шығарған.

Жаңа поэтика тек поэзиядағы бұрынғы формаларға жаңа өңдеу­лер жасау арқылы емес, соны­мен қатар «Жағымды жаңа стиль» ақындарын трубадурлар­дың куртуаздық лирика­сы­мен емес, италиялық Қайта өрлеудің алғашқы кезеңін­дегі жазушылардың ізденістеріне жа­қын­да­та түсетін белгілі бір идеялық-эстетикалық және дүниетанымыдық бірліктің негізінде пайда бола­ды. «Жағымды жаңа стиль» ақындарының поэтикасы мен поэзиясына эзотеризм тән. Бұл олардың жергі­лікті қарапайым халықтық сөйлеу тілінен жоғары көтерілуге деген ұм­тылысынан туындаса керек. Осылайша «Жағымды жаңа стильдегі» аристократизм Қайта өрлеу дәуіріндегі ақын­дардың ұлттық әдеби тіл үшін күрестері нәтижесінде пайда болады. «Жағымды жаңа стиль» мекте­бінің басында Гвидо Гвиницелли (1230-1274) тұрған. Ита­лияның әдеби тарихында Г. Гвиницелли шығармашылығы - жаңа заманға жақын келетін ал­ғаш­қы ұлы ақындардың бірі. Оның өмірі жайлы мәліметтер көп емес. Ол Болоньеде дүниеге келіп, сол жердегі университетте білім алып, әкесі сияқты заңгер болады. Гвиницелли оған жау болған саяси партия оны өзінің туған қаласынан қуып жібергеннен кейін көп уақыт өтпей-ақ жастайынан қайтыс болады. Оның шығармашылығы кейінгі заманға өшпес мұра болды. Ол ақындар жырлап жүрген махаббат тақырыбына жаңа әр беріп, жоғарғы, рухани жалпы адамның тұтас сезімдерін суреттеді.

Жаңа поэзия үшін күрес Гвиницеллиден бастау алып, про­ванстық трубадурлардың ұмыт болған мұрасын қайта жаңғырту ұранымен ақынның флоренциялық ізбасарлары мен олардың шәкірт­­тері, сицилиялық мектептің сарай ақындары арқылы жалға­сын тапты. Сонымен қатар Гвини­целли мен басқа да «Жағымды жаңа стиль» ақындары бюргерлік дидактиға тән діни-спиритуа­­листік тенденциялармен күресе отырып, ХІІІ-ХІY ғ. Италияның қала­лық және халық мәдениетінің ажырамас бөлшегіне айналған антикалық әдебиеттің ескерткіштерін де ескеріп отырған. Гвиницелли­­дің куртуаздық лирика­ның шекарасынан шығып, өзінің жеке поэтикалық тілі мен стилін құруына классикалық ежелгі дәстүрлерге деген жаңа көзқарасы себеп болады.

«Жаңа стильдің» «жағымдылығы» оның әуенінде емес, ондағы ішкі үйлесімділік пен ой мен форманың, мазмұн мен поэтикалық тілдің, тіл мен стильдің бір-біріне деген поэтикалық сәйкес­тігінде жатыр. Гвиницеллидің канцоналары дидактикалық тұрғыда жазыл­маған, онда ешнәрсе дәлелденбейді және насихаттанбайды. Оның шығармаларында идея поэтикалық тұжырым­дамаға айналған.

Гвидо Кавальканти (шамамен 1260-1300) Флоренциядағы «Жағымды жаңа стиль» мектебін басқарған. Ол Флоренцияда атақты әулетке жататын отбасында дүниеге келген. Флоренция «ақтар» мен «қаралар» деп екіге бөлінген, Гвидо «ақтар» жетекшісі болған. Оның Корсо Донати бастаған «қаралар» тобы арасындағы ұрысы қаланың тыныштығын бұзған­дық­тан кейін, үкімет екі топтың да жетекшілерін қуғынға ұшыратады. Кавальканти кешірім алғанымен, айдауда жүріп қатты науқастанады да, Флоренцияға қайта оралған соң, 1300 жылдың тамыз айында қайтыс болады.

Кавальканти Аристотель мен арабтардан қалған жараты­лыстану ғылымдарындағы теорияларды, медицина мен логиканы терең меңгерген. Ол рухтың мәңгілік екенін жоққа шыға­рып, жұмақ пен тозаққа, о дүниедегі өмірге сенбеген. Қарапайым халық пен білімді бюргер­лер­дің көз алдында Кавальканти нағыз құдайсыз адам болған. Оның Мадонна мүсінінің құдіретті күшін келеке ететін «Менің Мадоннамның сұлу жүзі» атты сонетасы ақынның абыройын арттыра түседі. Оның туындыларында «қайғы», «азап», «сағыныш», «зарығу», «қорқыныш», «махаббат» пен «өлім» деген сияқты сөздер жиі кездеседі. Кавалькантидің лирикасында бұл сөздер тек ұйқастық (Amore – Morte) үшін емес, сонымен қатар жалпы адам тұжырым­дамасы мен оның жер бетіндегі трагедиясын суреттеу үшін қолданылады.

Данте Алигьери. Әлем әдебиетінің қалыптасуының Қайта өрлеу дәуіріне дейінгі тари­хи оқи­ғалар мен жаңа идеяларды «Құдіретті комедия» атты шығармада кеңінен сипаттаған Данте тура­лы Ф. Энгельс былай деген: «Ол - ортағасырлық феодализм соңы мен жаңа капиталистік дәуір­лер тоғысында өмір сүрген ұлы тұлға. Данте – орта ғасылардың соңғы, ал жаңа заманның алғашқы ақыны».

Данте Флоренцияда 1265 жылдың мамыр айында дворяндық отбасында дүниеге келген. Оның тегі дворяндық болғанымен, ол гвельфтер отбасынан шыққан. Флоренциядағы гвельф­терді «попо­ло» халқы қолдап отырған. Жасы­нан теология, философия, астро­но­мия мен ортағасырлық схоластиканы терең меңгерген ақын Флоренцияның саяси өміріне де белсенді араласқан. Ол көпес­­тердің мүддесін жоқтаған «ақтар» партиясының құрамында болды. 1293 жылы Флорен­цияда «әділеттілік ұстанымдары» атты сол кездегі Еуропаның ең демокра­тиялық конституциясы жарық көреді. Дантенің жастық шағы гвельф республикасының гүлденуімен сәйкес келеді. «Жағымды жаңа стиль» мектебінің ең жарқын шығармасы Данте­нің «Жаңа өмірі» болды. Ол арқылы «Жағымды жаңа стиль» дамып қана қоймай, көптеген жетістіктерге де қол жеткізеді.

Данте өзінің «Жаңа өмірінде» флоренциялық Беатриче Порти­на­ри есімді жас әйелге деген зор махаббаты туралы айтады. 25 жасқа келмей жатып қайтыс болған әйелдің өліміне қайғырған ақын шығар­ма­сында тек оған арналған жеке махаббат сезімдерін емес, сондай-ақ, әлемді құтқара алатын жалпы сезімдерді де жыр­лайды. «Жаңа өмір» атты шығарманың желісі жеңіл әрі қарапайым құрылған.

Данте адамдарға тура жол көрсететініне нық сенімді болған. Осы сенімі арқылы ол тек Флоренция халқымен емес, соған қоса бүкіл Италия халқымен тығыз байланыста болған. Осылайша, ол қуғын-сүргін кезінің алғашында канцоналар мен «Ұлттық тілдегі поэзия өнері», «Той» атты философиялық шығармаларын және «Монархия» атты саяси еңбегін жазады. Осылайша «жағымды жаңа стильдің» орнына Данте атағандай «көркем немесе тамаша жаңа стиль» келеді. «Тамаша стиль» Қайта өрлеу дәуірінің ұлттық бет-пердесіне жол көрсеткендей болады.

Дантенің дүниежүзіне даңқы шыққан әйгілі шығармасы - «Құдіретті комедия»³⁶ (1307-1321). Бұл поэма - Италия қоғамы­ның өтпелі дәуірін жан-жақты сипаттаған, бүкіл ортаға­сыр­лық мәдениеттің философиялық түйіні, көркем синтезі іспеттес шығар­ма. «Құдіретті» деген сөз Данте поэмасының діни мазмұнын емес, оның поэтикалық шеберлігін көрсету үшін қолданылған.

«Құдіретті комедияның» астарында көп мағына жатыр. Бұл - Данте поэтикасының бір түрі. Кейбір мағынасы жеке және саясатпен байланысты болып келетін «Құдіретті коме­дия­ның» қысқаша мазмұнына тоқталар болсақ, ну орманнның ішінде үрейге толы кезеңде, тү­нер­ген қараңғылықта жолдан адасқан Данте тау-қыратқа шығуға ұмтылады. Тау-қырат - әділдік пен халықтың аңсаған береке-бірлігінің нышаны. Дантеге бұл қыратқа шығу оңай көрініп, ол оған тез көтеріле бергенінде жалғандық, сатқындық пен нәпсіқұмар­лықтың ны­ша­ны болып табылатын бабыр алдынан шыға келеді. «Құдіретті Комедияның» саяси тұжырым­дамасы бойынша бұл аң олигархиялық басшы­лық­тың, әсіресе, Флоренция үкіметі­нің көрінісі іспеттес. Дегенмен Данте үмітін үзбей, бабырды айналып өтуге бел буып, жолын жалғастырып келе жатқанда, енді оның алдынан арыстан мен қасқыр шығады. Арыстан – тәкаппарлық пен зорлықтың, жауыздық мен қатыгез монархтардың аллегориясы, ал қасқыр - өзімшілдік пен ашкөздіктің белгісі. Бұл қасиет, Дантенің айтуынша, елбасы­ларға, шіркеу шенеуніктері мен «қалтасы қампиған» халық өкілдеріне тән. Дантені ең қатты шошытқан да дәл осы қасқыр, өйткені қасқыр үшін Данте қайта­дан төмен түсіп, қараңғы орманға, яғни адамзаттың қайғыға батқан жеріне оралады. Ну орманның түнегінен Данте Вергилийді көре­ді. Ол – адамзат ақылы, «данышпан көп тәңірлікке сенуші, көреген, дана», оған қоса, ол - ақын. Мұндағы Вергилий жай ғана ежелгі мифологиялық кейіпкер емес, ол адам туралы ғылымдардың – studia humanitatis көрінісі сияқты. Қайта өрлеу дәуірінің ғалымдары бұл ғы­лымға қарсы «діни ілімді», теология мен жалпы ортаға­сыр­лық шіркеулік түсінікті қояды.

«Құдіретті комедияның» алғашқы екі өлеңінде Дантенің өмір­лік тәжіри­бесі көрініс тапқан. Яғни Данте еңбегін халық тілінде жазу арқылы филосо­фиялық, қоғамдық-саяси және өмір шындығы арасындағы қайшылық­тарды шешкен. Шындығында, ол болашақ­тың «моде­лін» салып кеткен. Оның тәжіри­бесін Петрарка мен Боккаччо, Чиквеченто сияқты ұлы тұлғалар да қайта­лаған.

Данте 1321 ж. 14 қыркүйегіне қараған түні көз жұмады. Ол өмірінің соңына дейін өз мойнына алған әділет ақыны миссиясынан танбай, өмірде қандай қиындықтар мен ауыртпа­лық­тар кездессе де, ешқашан ақиқаттан жалтармаған.

Джованни Боккачо - Еуропаның қайта өрлеу дәуіріндегі гума­нис­тік әдебиет­тің Пет­рар­ка­дан кейінгі екінші негізін салушы. Екеуі дос болғанымен, Боккаччо өзін Петрарканың шәкірті деп санаған. Қайта өрлеу гумманизміне Боккаччо мүлдем басқа жолмен жеткен. Оның шығармашылығы кейінгі ортағасырдың халықтық–қалалық мәдениетіне байла­ныс­­ты болып, осы себеппен батыс жазушылары Боккаччо шығармаларын, тіпті «Декамеронды» да орта ғасырға жатқызады

Боккаччо 1313 ж. II жартысында Чертальдо қаласында қара­пайым шаруа отбасында дүниеге келген. Боккаччо 1330 ж. Неапольге қоныс аударып, әкесінің қалауымен сауда ісін, кейін құқықты оқыған. Ал оны тек қана поэзия қызықтырған. Әкесінің байлы­ғы­ның арқа­сын­да оған патша Роберт Анжуйскийдің қарамағын­дағы ғылыми-әдеби үйірменің есігі ашылады. ХІҮ ғ. бұл үйірме Батыс Еуропаның ең маңызды мәдени орталық­тарының бірі болған. Неа­поль­де болған жылдары Боккаччо ақын-гуманист ретінде атағы шыққан.

Жас ақын ақыл, қайырымдылық, батылдық, адамның тағдыры туралы көп толғанады. Оның «Декамерон» мен басқа да шығарма­ларында орын тапқан басты ерекшелік – поэтика­лық фантазияға деген құмарлығы да Неаполь әсерінен оянды десек болады. Боккаччо шығар­ма­шылығының құрылуына патша Роберт билігі кезіндегі сарай ортасы да өз әсерін тигізеді. Роберт патша сарайында Боккаччо Мария Д’Аквиноны кездес­тіріп, оған ғашық болған жазушы кейін өзінің көптеген туындыла­рында қызды Фьяметта есімімен әлемге танымал етеді. Неаполь маңайындағы табиғатқа және Фьяметтаға арналған көпте­ген өлеңдер мен «Дианаға аңшылық» атты поэмасынан басқа Дан­те­­нің «Жаңа өмір» туындысының әсерімен Боккаччо 1336-1340 ж. аралығында прозалық «Филоколо» романын және екі үлкен «Филос­трато» мен «Тезеида» поэмаларын жазады. Осы аталған шығармалардың барлығы дерлік XIY ғ. үлкен сұранысқа ие болып, жаңа италиялық әдебиеттің құрылуына айтарлықтай әсер етеді. Жас ақын ортағасырлық әдебиеттегі халық шығармашылығына тән формалар мен антикалық риторика, Вергилий, Овидий, Стацийлар­дан алынған поэтикалық тәсілдерін өз тәжірибесінде пайдалана отырып, әдебиеттің дамуына өз үлесін қосады. Сонымен қатар антикалық поэзияның кейбір жанрларын жандандырып, оларды латын тілінде емес, италия тілінде жазып шығарады.

Флоренциялық цехтағы қаызметіндегі араласқан халық пен олардың өмірлік, қоғамдық, саяси және эстетикалық идеалдары ақынға гуманизмге арналған алғашқы еңбектерін жазуға негіз болады: «Амето» (1341-42 ж.), «Мадонна Фьяметта элегиясы» (1343-44 ж.), «Фьезо­лан­дық нимфалар» (1344-46 ж.), «Ғашықтық елес» (1342 ж.) және т.б.

«Декамерон» (грек тіліндегі мағынасы «он күн») - новеллалар кітабы. Құрамында 100 новелла бар. Ол 10 күн бойы 10 жас жігіт пен қыздың ортасында оқылады.

«Декамерон» шығармасының жазылуына оба ауруы себеп бол­ды. 1348 ж. бұл дерт елдің шығысынан бастап Флоренцияға дейін тарайды. Бұл көрініс 100 жылдық соғыстан да қорқынышты болған. «Қара өлім» Флоренция тұрғындарының үштен екі бөлігін өзімен бірге алып кетеді. Осы індет кезінде Боккаччо әкесі мен туған қызынан айырылады. Бұл індетті барлығы құдайдың қаһары­нан деп, Х–ХІ ғ. қорқыныштан жүрегі ұшқан тұрғындар ақыр заман келді деп ойлаған.

1348 ж. Боккаччо Флоренцияда болып, осы індеттен туындаған «сұрапыл өлімді» өз көзімен көреді. Боккаччо індетті тарихшы сияқты емес, жаңа заманның алғашқы ұлы прозаигі секілді көркем суреттеген. Шығармада індет қайғылы тарихи оқиға емес, дүниенің тоқырауы ретінде көрсетіледі.

1348 ж. бастап жазылған «Декамерон»³⁷ шығармасы 1351 ж. аяқталады. Бұл шығарма қарапайым әрі түсінікті халықтық флорен­циялық тілмен жазылған проза болып табылады.

ХYI ғ. Фаблио мен антиклерикалдық (дінге қарсы) қалалық новеллаларға қарағанда Боккаччо монахқа күлгені үшін емес, оларды жан-жақты бейнелегені үшін «Декамерон» өткір сынға ұшырайды.

Декамерон новелласындағы әзіл сол кездегі оба ауруына қара­мастан өмірге деген сүйіс­пеншілік пен қуанышқа толы болады. Бұл әзіл жаңа гуманистік қоғамның өліп бара жатқан орта ғасырмен қоштасу әзілі етін.

Ортағасырлық аңыздар мен мысалдарға қарағанда «Декаме­рон­да» айтыла­тын әңгі­ме­лердің діни, саяси, философиялық және т.б. мақсаты болмаса да, бұл әңгімелердің жарамсыз­дығы мен мәнсіздігін көрсетпейді. Әдетте әңгімелер шынайы айғақтар мен қоғамдық талқыға түскен идеялардан басталады. Сонымен қатар «Декамерон» баяндаушылары өмірде кездесе­тін айғақтарды өмір­дің қарапайым жағдайларынан алшақтатпай, ешқандай да әсіре­леусіз жеткізеді. «Декамеронда» өмірдің өзі қалай өмір сүру керекті­гін үйретеді. Шыншылдыққа тал­дау жасай отырып, «Декаме­ронда» жаңа дүние, жаңа адам, және жаңа әдебиет қалып­таса­ды. Яғни ол тек қана қиял емес, «тәрбиелік мәні бар роман». Боккаччо адамды тәрбиелеу неме­се қайта тәрбиелеу мүмкіндігіне құдайға қарағанда қатты сенген. Кітапта барлық кейіп­керлер, тіпті баяндаушы­лар қауымының өзі де жаңадан тәрбиеленеді. Бұл шығарма үлкен табысқа қол жеткізіп, бүкіл Еуропада кең тараған. «Декамерон» бір ғасырға озып, ондағы жаңа қоғамның идеялары, тілі мен стилі тек жүз жылдан кейін ғана жаңа италиялық проза­ның идеясы мен тіліне айналады.

Франческо Петрарка (1304-1374) – көрнекті ақын, ойшыл, ғалым. Оның шығармашы­лы­ғын­да Италиядағы қайта өркендеу дәуірінің ерекшеліктері айқын сезіледі.

Петрарка 1304 ж. 20 шілдеде Ареццо қаласында дүниеге кел­ген. Оның отбасы 1312 ж. Авиньонға қоныс аударады. Петрарка жас кезінен рим әде­бие­тін көп оқиды. Әкесінің айтуы бойынша, ол әуелі Монпельеде, соңынан Болонья университетінің заң факультетінде оқыған. 1326 жылы Петрарка әке-шешесінен айырылғаннан соң заңгер қызме­тінен бас тартып, Авиньонда дін қызметкері болып тағайындалады да, Папаның сарайына жақындайды. Оның материалдық жағ­дайының жақсаруы ақынға ренессанстық гуманизмнің болмысы жағынан антиклерикалдық мәдениетін қалыптастыруға мүмкіндік берді. Көп ұзамай ол өз заманын­дағы әйгілі ақындардың біріне айналып, оның алдына барлық Авиньондағы аристократия­лық үйлердің есігі ашылады. Мұндағы асқан байлық пен екіжүзділікті Петрарка бірнеше шығар­ма­ларында әшкерелеген.

1327 ж. Петрарка әулие Клара шіркеуінде сұлу әйел­мен кездеседі. Оған арналған өлеңдері Лаура деген атпен тарихта қала­ды. Бұл әйел туралы нақты мәлеметтер сақтал­маған, бірақ ақынның оған деген махаббаты өмірінің соңына дейін сақталады.

Негізінен Петрарканың шығармашылығын 3 кезеңге бөліп қа­рас­тыруға болады. 1318-1333 – оның білім алу жылдары. Петрарка­ның ең ерте жеткен өлеңдері латын тілінде жазыл­ған, бірақ 20-шы жылдары Петрарканы Цицерон және Вергилийге қарағанда, өзінің халық тілінде жазған ақындар қызықтырған. Оның поэтикалық негізі кейінгі «жаңа стиль­мен» байланысты болған. 1333-1363 ж. Петрарка шығармашылығының кемелденген кезі болған. Бұл аралықта «Канцоньереге» енген италия тілінде жазылған көптеген өлеңдері мен латын тілінде жазылып, аяқталмай қалған «Африка» (1339-1341) атты батырлар дастаны, «Атақты­лар туралы» (1338-1358) тарихи–биографиялық шығармасы, «Өлеңмен жолдау» (1350-1352), «Жалғыздық өмір туралы» (1346) трактаты сияқты шығармалары жарық көрген.

Петраркалық «классицизм» латындық гексаметриялармен жа­зылған батыр­лық поэма «Африкада» толық көрініс тапқан. ХІY ғ. гумманизм үшін «Африка» бағдарламалық шығарма болып табы­лады. Петрарканың мақсаты ұлттық эпопеяны жасау болғандықтан, ол Италия халқының өміріндегі басты оқиға, Римнің Карфагенді жеңгендігін және Сципион триумфын бейнелейді. Петраркада афри­калық Сципион халықтың бетке ұстары ретінде ғана бейне­лен­бей, сонымен қатар ол Италияны «жабайылардан», жатжұрттық­тардан азат еткен халық батыры болған. Осыдан біз поэманың қазіргі заманмен және Петрарканың саяси гум­ма­нистік бағдарла­масымен байланысын көре аламыз. Поэмада республикалық Рим тарихы ұлы бір бейне ретінде көрсетілген.

Петраркалық «классицизмінің» келесі бір көрінісі оның «Танымал адам­дар» атты тарихи шығармасында бейнеленген. Мұнда Петрарка антикалық тарихшылардың шығарма­ларын баян­дай отырып, «ұлы республикан­дық­тардың» бейнесін жасап, осы арқылы өзінің замандастарының ұлттық санасына әсер етуге тырысады. Осылай гуманистік тарихнама мен көркем-философия­лық биографияларды тарихи құжаттар негізінде көрсету бастау алады.

Петрарканың Миланға қоныстануына оған ғылыммен емін-еркін айналы­суға жасалған кең мүмкіндіктерден басқа да себептер болады. 1361 ж. Петрарка Венецияға қоныс аударады. Өмірінің соңын Франческа да Каррардың қонағы ретінде Падугада және Евганей тауларын­дағы Арквада өткізеді. Петрарка 1374 ж. 19 мау­сым түні Арквада мәңгілікке көз жұмады.

Петрарка шығармасының соңғы кезеңі де ұлы периадалармен байланысты болған. Өмірінің соңғы кезіндегі негізгі шығармалары - «Жеке өмір ісіндегі хаттар» және «Қарттық хаттар».

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. Ренессанс өнерінің маңыздылығы.

2. Қайта өрлеу дәуіріндегі мәдениеттің қалыптасуна жасалған алғышарттар.

3. «Жағымда жаңы стиль» поэтикасы.

4. Дантенің «Құдіретті комедиясына» тән аллегория.

5. Ф. Петрарка шығармашылығында көрініс тапқан гуманизм идеясы.

Неміс, голланд, француз әдебиеттері

ХІY-ХY ғ. неміс империясының феодалдық жүйесіндегі дағда­рыс­қа байла­нысты бүкіл неміс феодалдық-рыцарьлық мәдениет тоқырауға ұшырайды. Елде аймақтық князьдардың толқулары орын алып, империялық рыцарьлар қарақшыларға айнала бастай­ды. Халық ара­сында ақыры Реформация дәуірі мен Ұлы шаруалар көтерілісіне әкеліп соқтырған бүліктер көбейе түседі. Рыцарь­ларға қарсы ХІY ғ. соңында өзара одақтарға бөлінген (швабтық қала­лар одағы және Рейн одағы) тұрғындар көтеріліске шығады. ХY ғ. шаруалар көтерілісі бірі­нен кейін бірі орын ала бастай­ды. Бүлікші­лер­­дің өз ара­сын­да уағыздаушылары мен пайғам­бар­­лары болған. Осындай тол­қу­­ларға толы уақытта импе­ра­торлық билік басындағылар фео­дал­дарды жақтап, сауда және қолөнер салаларында өз жетістіктерімен танылған неміс қалалары гүлдене бастайды.

ХY-ХYІ ғ. Германияның мәдени өмірінде қалалар үлкен маңыз­ды­лыққа ие болатын. Мә­дени дамудың дәлелі ретінде ХY ғ. ортасында кітап баспа ісінің пайда болуын мысалға келтіруге болады. ХY ғ. соңына қарай Германияның қалаларында 53 типогра­фия мен бірне­ше университеттердің негізі қаланады. Енді елдің рухани өмірінің негізгі ошағы қорғандар емес, қалалар болады. Мұндай жағдайлардың барлығы кейінгі орта ғасырдағы неміс әдебие­тінің дамуы­на өз әсерін тигізеді. Орта ғасырдың соңғы кезеңдерінде Германияда кей кездері рыцарьлық поэзияның өкіл­дері де өз шығармалырында куртуаздық қағидаларды бұзып, шынайы өмірдегі күнделікті тір­шілікті де суреттейтін болған. Сондай талантты ақындардың бірі ретінде Освальд фон Волькештейнді (1377-1445) атап өтуге болады. Ол көбіне куртуаз­дықтан бас тар­тып, дидак­ти­калық және сатиралық шығармалар жазған бюргерлік орта жазу­шы­ларымен қатар айты­лады. Кейінгі орта ғасыр бюргерлік әдебиеттің кең таралған жанр­ла­рына дидак­ти­­калық жанрды жатқызуға болады. Ақындарды неміс империясында орын алған ұйым­сыздық пен алауыздық алаңдатады. Олардың көбісінің шығарма­шылығы өсиетті са­рында жазылғаны­мен, онда қоғамдық ортада оппози­циялық көңіл-күйдің өскенін көрсететін әлеу­меттік қайшы­лық­тар туралы да айтылады. Мұндағы «дидактика» «сатиралық дидак­тикаға» айна­лады. Олар қоршаған орта мен өмірдің барлық тұстарын қамтуға ұмытылады.

Бюргер поэзиясында мысал өлеңдер үлкен маңыздылыққа ие болады. Ол бюргерлік әдебиеттің эстетикалық, өсиеттік талапта­ры­на сай болатын. Осы жағдай аллегориялық поэмалардың пайда болуына әкеледі. Аллего­рия­лық поэмаларда түрлі мәселелер қарастыры­латын. Осылайша, білімділік пен жақсылық тақырыбына арналған Мюгельннен шық­қан Генрихтің (1371 ж. қ. б.) «Қыз тәжі» атты поэмасы жарық көреді.

Орта ғасыр мен Қайта өрлеу кезеңдеріндегі неміс әдебиетінің тарихында неміс шванк­тары³⁸ ерекше сипатқа ие болады. Олар қарапайым ертегі сарынында жазылған, керемет рыцарьлық эпос­тар­ға қайшы келетін формада жазылатын. Француздық фаблиомен қатар келетін неміс шванктарында қарапайым адамдардың әзіл-қалжыңы, айлакерлік пен қулыққа толы өмірі суреттеледі. Онда түрлі тап өкілдері, тіпті басшылар да ақымақ етіп көрсетіледі. ХІІІ ғ. Штрикердің бас кейіпкері тапқыр әрі айлакер, әзілқой әрі қу шіркеу әкейі болған «Поп Амис» атты кітабы жарық көріп, халық арасында кең тарап, үлкен маңыздылыққа ие болады.

Германияда, әсіресе ХY ғ. соңғы онжылдығында елдің буржуа­зия­лық дамуы орын алып, неміс Ренессансы жайлы айтуға мүмкін­дік берген жаңа мәде­ниет қалыптасады. Неміс гуманизміне бірқатар ерекшеліктер де тән болатын. Ол қоғамдық қайшылықтар өрши түскен алдағы Реформация кезеңінде дами түседі. Осы құбылысқа байланысты ендігі жерде сатираға бет бұру кең етек алады. Неміс гуманис­тері католиктік клирдің обскуранттігі мен ұятсыздығына қарсы шыға алады. Осы тұрғыдан, олар тіпті өздерінің италиялық ұстаз­дарынан да асып түседі. Олар ежелгі дәстүрге де италиялық гуманистері сияқты қарамаған. Ертедегі авторлардың ішінен діни наным-сенімдерді әшкерелеген сатирик Лукиан үлкен атаққа ие болады. Оның ойлап тапқан сатиралық диалог формасы неміс гуманистік әде­бие­тінде кеңінен қолданылады.

Гуманистік қозғалыс ХІY ғ. ортасына таман Италияда орын алып, біртіндеп Солтүстікке таралып, ХY-ХYІ ғ. басына қарай Орта­лық және Солтүстік Еуропаны, Франция, Германия, Голландияны, кейін­нен Англия­ны да қамтиды. Жаңа әлеуметтік, ұлттық және идеоло­гия­лық шындық­пен беттесе оты­рып, олар мазмұны жағынан өзгере бастайды. Бұрынғы италиялық гуманистер қатаң түрде филологиялық және этикалық сұрақтарға тоқ­тал­са, кейінгі гума­нистерді натурфилософия, саясат, жараты­лыстану ғылым­дары қызықтыра бастайды.

Неміс гуманизмінің бастауы ХІY ғ. соңында Карл ІY (1346-1378) тұсында император резиденциясына айналған Прага қаласында тамырын жайған. Дәл осы жерде жаңа неміс әдеби тілінің ерте үлгілер мен Заацтан шық­қан қалалық жазушы Иоганның (ш. 1350-1414) «Богемдік диқан» сияқты Ренессанс қарсаңындағы неміс прозасының тамаша ескерткіштері пайда болады. Бұл шығармада ортағасырлық дүние­та­ныммен қатар жаңа гуманистік са­рын­дар да кездеседі. ХY-ХYІ ғ. адам мен өлім арасындағы диалог ретінде жазылған бұл шығар­ма халық арасында кең тарайды.

Неміс гуманизмінің ең жарық әрі сөнбес жұлдызы Франкония тұрғы­ны, шаруа отбасы­нан шыққан Конрад Цельтис (1459-150) болған. Цельтис болашақ гуманистік мәдениет үшін мықты күрескер ретінде түрлі қалаларда (Гейдельберг, Краков, Вена) әдеби және ғылыми қоғам құрған. Сонымен қатар ол қажымайтын педагог, ескі жазбаларды жинақтаушы тарих­шы әрі музыкант ретінде де танымал болған. Өзінің саяхаттауға деген құштар­лығы мен білім­ге деген құмарлығының арқасында Цельтис қаладан қалаға көшіп отырған. Ол Вена университетінде поэтика мен риторикадан дәріс бере жүріп, өзінің айналасына жергілікті ғалымдар мен ақындарды топтасты­рады. Оның адамгер­шілік жағынан көтеріліп, дамуы да алғаш осы универси­тетте бастау алады. Цельтис лиризмі арқылы өз замандастарынан әлдеқайда алда тұрған. Оған діни мотивтер жат болды деп айтуға да болмайды. Бірақ, неміс гуманистерінің арасынан ешкім де дәл Конрад Цельтис секілді «пұтқа табынушы» болмаған.

Эразм Роттердамский таза неміс жазушысы болмаса да, неміс гуманизмі­нің дамуында маңызды орынға ие болады. Ол неміс қалаларының бірінде тұрып көптеген неміс оқымыс­тылары және атақты жазушыларымен жақын араласады. Оның елдегі абыройы әр кезде туындаған өзінің жаңа дүниеге деген көзқарастарын білдіруге сәтті қадам болады. Ол сатирик ретінде өзінің шығарма­ла­рына ХY-ХYІ ғ. неміс әдебиетіне тән «ақымақтар жайлы әдебиет» атты тақырыпты арқау етеді. Оның ортағасырлық варва­ризм­нен толық алшақтаған латын тілі ежелгі Рим тілінде жазуды дұрыс көрген неміс гуманистеріне қызмет еткен. Оның Евангелия мәтіні­не көзқарасы, адам мен оның мінез-құлқын бірінші орынға қоюы рефор­мация қарсаңындағы үлкен маңыздылыққа ие болады.

Нидерландық әдебиет ХІІ ғ. фольклорлық эпикалық дәстүр мен фламан­дық-бра­бант­тық әдеби дәстүр негізінде қалыптасқан. ХІІ ғ. екінші жартысында Оңтүстік Нидерландта зиялы әдебиеттің халық тілінде жазылған алғашқы үлгілері фламандық ақын Хендрик ван Фельдекенің шығармашылығында пайда бола бастайды. Ол неміс миннезангысының негізін салушы ретінде Генрих фон Фельдеке деген атпен әдебиет тарихынан орын алады.

Дидакти­калық жанр моралистер арқылы ғасырлар бойы қалыптасқан. Соның ішінде Якоб ван Марлант (1235-1300) пен «Түлкі Рейнарт туралы» эпостың авторы сияқты сати­риктердің кезінде дами бастайды. Аллегориялық форма риторлар үшін үлгі болып, оны XYІІ ғ. гуманистері де пайдаланады. Ұлттық тілде жазылған проза­ның алғашқы үлгілерін Хадвейх (Гадвиг, ш. 1200-1269) пен Ян ван Рейсбрук (1293-1381) ссекілді мис­тиктер жарыққа шыға­рады. Жасанды, эмоциональды мисти­цизм сол уақыт­та шіркеулік догмалардан рухани таза­ру­дың бір тәсілі болады.

Мистицизм Нидерландта дін ілімі формасында белсенді құбылысқа айналады. Бұл қозғалыс XIY-XYI ғ. «жаңа тақуалық» деген атқа ие болып, қалыптасып келе жатқан үшінші таптың мүддесін қорғап, осы дүниедегі тақуалық пен әркеттілікке жол ашады. Ол рухты еске ала отырып, тәнді зерттейді. Нидерландтағы алғашқы гуманизм ошағы ретінде «Ортақ өмір бауырлас­ты­ғының» маңызы зор болады. Ол XIY ғ. соңынан бастап Девентерадан (сол­түстік Нидерландтан) бастау алып, ел ішіне кең тарай отырып, тіпті Герма­нияға, Франция, Швей­ца­рияға дейін жет­кен. Кейінірек монастырьларда латын­дық мектептер ашылып, ХY ғ. соңына қарай Девентерадағы кітап баспалары Гесиод, Плутарх, Эзоп, Сенека, Вергилий, Плавт, Пет­рарка барлы­ғы 600 инкунабула (incunabula латын тілінен аударғанда бастау деген мағына береді) басып шығарады.

Эразм Роттердамскийдің зор еңбегінің арқасында нидерландық гуманизм әлемдік абыройға ие болады. Эразм латын тілінде жазыл­ған жаңалатындық прозаның асқан шебері бол­ған. Ол Еуропаның түрлі елдерінде (Франция, Англия, Швейцария, Германия) өмір сүріп, оқыған. Жазушы жалпы еуропалық гуманистік қозғалыстың көшбасшыларының бірі сана­ла­ды. Эразмның рухани қалыптасуына қасиетті мәтіндерді ғылыми негізде оқып, зерттеуге шақырған оксфордтық гуманистер мен реформатролардың (Джон Колет, Томас Мор, Джон Фишер және т.б.) бір тобымен жақын таныстықтары көп әсер етеді. Англияда Эразм алғаш рет неоплатондықтардың гуманистік идеясын сезініп, грек тілін үйренеді. Эразмның «Жаңа тақуашылық», яғни схолисти­ка­лық әдістерден алшақтаған, Інжілдің жаңа, филологиялық ізде­ніс­­тері Гротенің мәдениетін жалғастырады. Эразм өзінің дінге деген фило­со­фиялық көзқарастарымен шіркеудің негізгі догмаларын жоя отырып, орта ға­сырдағы авторитарлық рухқа қарсы шығып, діндегі еркіндіктен ой еркіндігіне көтеріледі. Эразм құлшылыққа ғылыми тұрғыдан сипаттама беріп, гуманистік баста­ма енгізеді.

1516 ж. Роттердамскийдің «Христиан патшасы» еңбегі жарық көреді. Эразм бұл еңбекте өзінің саяси-әлеуметтік ойларын ашық айтып, патшадан қара басын ойлайтын, халықтың қорқынышын тудыратын қатыгез патша ретінде емес, тек халық­тың мүддесін ойлап, оған қызмет ететін қара қылды қақ жарған әділ патша ретінде елді басқаруды талап етеді.

Оның «Әлемнің арызы» атты еңбегі сол дәуірде басылуға рұқсат етілме­генімен, бұл туынды еуропалық мәдениеттің ең құнды дерек көзіне жатады. Онда сол кездегі қоғамға айтарлықтай әсер еткен жазушының терең ойлары келтірілген. Осындай ойшылдың бастамасымен Ян Амос Коменский, Уилям Пенн, Шарль Ирине де Сен-Пьер, Жан-Жак Руссо, Иеремия Бентам, Имма­нуил Кант сияқты еуропалық ұлы ойшылдар әлемдегі соғысты жойып, халық­тар арасында бейбітшілік орнату мәселелерін жиі көтереді.

ХYІ-ХYІІІ ғ. Эразмның «Христиандық соғысқа басшылық» (1504) атты діни-этикалық трактаты оқырмандар арасында жоғары бағаланады. Бұл шығарма діни наным-сенімдерге, жалпы католиктік шіркеудің күшіне қарсы бағытталып, онда шіркеудің беделі мен оның қасиетті кітабындағы мәтіндер өткір сынға ұшырайды. Эразм ең бастысы «рухани сенім» деп, өзінің ең жемісті еңбегі ретінде грек тілінде жазылған «Жаңа әлем» (1516) туындысы мен оның жаңа латынша аудармасын көрсеткен. Эразм онда «Қасиетті жазба» кітабын тарихи сынның ғылыми әдістерін пайдалана отырып, Інжілді рациональды сыннан өткізуге негіз салған.

«Ақымақтықты мақтау» - Эразмның ең танымал туындысы (1509). Мұнда автор дидактикалық шекаралардан ұялмай қоғамды түрлі жағынан қарасты­рады, ондағы өмірдің на­ғыз мәні мен бақыт, білім, дін сияқты ұғымдарға үлкен көңіл бөледі. Бұл шығарма ұлы әде­би туынды, сонымен қатар философия­лық трактат, психологиялық айна және діни диат­ри­ба да болған. Классикалық схеманың компоненттері мен схоластикалық тәсілдер, түрлі әңгімелер, монолог пен поэзиядан тұратын бұл шығарама құрылымы жағынан ораторлық өнер­дің қатал үлгісіне жатады. Эразм иронияны сыпайылық пен күлкінің, ақылдылық пен ақы­мақтықтың және т.б. бірлігін ашудағы құрал ретінде қарас­тырады. Эразм күлкі әдебие­тін­дегі нидерландық, неміс, орта және ерте гуманистік мәдениетті байытып, одан әрі дамытуға барынша ат салысады.

Философиялық тұрғыда жазыл­ған Эразмның шығармаларында адам­ның қалыптасуы, оның қоғамдағы орны мен жеке ерекшеліктері туралы көп толғанып, оған түрлі атаулар қолданып, оның барлық қасиеттеріне баға берген. Жазушының педагогикалық идеяларын біреулері құптаса, басқа­лары оның әлеуметтік сатирасын және этикасын жоғары бағалады.

Франсуа Вийон. Ортағасырлық француз әдебиетінің қоры­тын­дылаушысы және оның болашақтағы жетістіктерінің бастаушысы Франсуа Вийонның шығармашылығы болады. Вийон (1431-1463) поэзиясы көптеген зерттеушілердің назарына іліккенімен, ол туралы жалпы мәліметтер өте аз.

Вийонның шығармашылығында Ренес­санстың жақындағанын білдіретін жарқын белгі болған. Ақын керемет күші мен өзіндік лирикалық «мені» арқылы өзі өмір сүрген дәуірін шынайы суреттей алған. Вийон поэзиясы ұлттық нақышта, дәстүрлі болып көрінуі мүм­кін, себебі ол синонимдер мен рифмаларды қолдана отырып, баллада, рондо, өлеңдер, калам­бур­лар жазған, жалпы оның шығар­ма­шы­лығы сыртқы құрылысы жағынан ортағасырлық поэти­каның шегінен асып кете алмайды. Ол бірде кенеттен ортағасырлық лирикаға тән иронияға ауысып, бірде керісінше, «рух пен дене» арасындағы сұрақтар мен жер бетіндегі түрлі қиын­шы­лықтарға да тоқталып отырады.

Вийонның негізгі туындысы - «Өсиет», ол кейінірек, ақынның көзі тірі кезінде «Ұлы өсиет» аталып кетеді (1461). Ол 186 сегіз жолдық шумақ, 16 баллада мен 3 рондодан құралған. Мұнда ақынның шығарма­шы­лығы мен өмірлік мақсаты ерекше сипат алған. Ақын өз сүйгенінің қиянатын да, аштық пен қуғын-сүргінді де, түрмені де басынан кешіреді. Алайда сол кезде ақынның шоқты жанарынан күшті, бір тудың астына біріккен Францияны көруге болады. Қаңғыбас ақын патшалық биліктен тек қана дұшпанын емес, сонымен қатар тірегін де көреді.

Вийон өз шығармашылығында ресми феодалдық-діни идеоло­гия­ны көрсе­ту үшін адам­дық жеке тұлғаны ең бірінші орынға қойған. Осы арқылы ол Қайта өрлеу дәуіріне қадам жасап, жарқын жолдарға бағыт сілтеген жаңашыл ақын болған.

Маргарита Наваррская. ХYI ғ. I жартысында Франциядағы ірі гуманис­тік және әдеби орталықтардың бірі Маргарита Наваррскаяның (1492-1549) сарайы болған. Өте білімді және ежелгі тілдер мен италия тілін жетік меңгер­ген Наваррскаяның жазушылық еңбегі өте жеміс­ті болады. Өз шығармашылығы арқылы өзінің гуманистік идеяларын ашық жариялайды. Наваррская адам ойы мен сезімінің орта­ға­сырлық аскетизм мен схоластиканың жәбірінен босауын арманда­ға­нымен, ежелгі адамгершілік және діни дүниетанымнан бас тарта алмайды.

Оның француздық Ренессанс рухындағы Боккаччоның «Декаме­ронына» еліктеп жазылған «Гептамерон»³⁹ (грекше «Жеті күнге арналған күнделік») атты шығармасы халық арасында кең тарап, оның атын тарихта мәңгі қалдырады. «Гептамерон» аптаның жеті күніне арналып, жеті циклге бөлінген, қызықты әрі тәрбие беретін жетпіс екі новелладан тұрады. Ол 1558 ж. «Бақытты ғашық­тар туралы хикая» деген атпен жарық көреді.

«Гептамерон» француз Қайта өрлеуіне тән идеялық қайшы­лықтар мен сипаттарды зерттеуге мүмкіндік беретін маңызды тарихи құжат болып табылады. Шығармада келтірілген новеллалар тұрмыстық материалдармен қоса, дәуірдің түрлі идеялық және адамгершілік ұмтылыстарын айқын көрсетеді.

ХY ғ. басында Қайта өрлеу дәуірінде үлкен маңыздылыққа ие болған әдеби жанрлардың бірі новеллистика қалыптаса бастайды. Францияда ол италиялық үлгілерінің әсерімен шумақтық фаблиодан бастау алады. Кейін ке­ле, айқын сатиралық бағыттағы күнделікті тұрмыстық әңгіме ретінде тарайды. Сол дәуірде кең тараған новеллалар жинағына «Жүз жаңа новелла» жатады. Бұл жинақ Ла Саль атымен де байланысты болған. Жинақтағы новеллалар түрлі әңгемешілерге тиесілі болға­нымен, олар стиль тұтастығымен ерекшеленеді. Осы әзілге толы кітаптың авторы деп саналатын Антуан де Саль (ш. 1388-1461) аван­тю­рист-рыцарьдың ұлы болған. Болашақ рыцарь жас кезінде түрлі жолдардан өтіп, атпен жүруді, сайысқа түсуді үйреніп, геральдика⁴⁰ мен куртуазды заңды жетік мең­гер­ген. Ла Саль прозаның асқан шебері болған. Оның бейнелеу­лері қарапайым болғанымен, оның тілі өте жеңіл әрі түсінікті болып келеді. Ла Сальдің ғажайып неміс рыцарьлары жайлы шытырман оқиғалары Тайгейзер туралы неміс аңызына ұқсатылып жазылған фантастикалық роман іспетті құрылған.

Ла Сальдің келесі шығармасы «Кішкентай Жан де Сентре» романы (1456). Бұл - туынды­ның төрттен үш бөлігі әскери дайындық, әйелге деген серілік қатынас, дворян­дық белгі­лер мен рыцарьлық сайыстар жайлы жазылған дидактикалық шы­ғарма.

Антуан де Ла Сальдің шығармашылығында көркем суреттел­ген куртуаз­дық рыцарьлар мен қалыптасып келе жатқан буржуа­зия­лық ортаның арасында­ғы қайшылық осы дәуірдегі басқа да шығармаларда орын алады.

Франсуа Рабле. Рабленің жан-жақтылығы, білімдарлығы мен шығарма­лары­ның көр­кем­дігі оның француз Ренессансындағы басты тұлға болуына әсер етеді. Рабле қаламы арқы­лы ұлы әдеби төңкеріс болып, жаңа заман романының әдеби жанры, жаңа проза дүниеге ке­ле­ді. Ол ежелгі және жаңа тілдерді жетік біліп, гуманитарлық және жараты­лыс­тану ғылымдарын терең меңгерген. Рабле тек дарынды ақын ғана емес, сонымен қатар дәрігер де болған, елдің қоғамдық саяси өміріне белсене араласып, елшілікте де қызмет атқарған.

1533 ж. Сорбон теологтары оның шығармаларына тыйым салады. Бұған жауап ретінде жазушы өзінің «Гаргантюа» атты келесі туындысын жарыққа шығарады. Бұл туынды Ренессансқа тән жауынгерлік рух пен утопиялық арманға толы шығарма болып табылады.

Ал «Пантагрюэль» шығармасы, ең алдымен, орта ғасырлардағы жанрлар: рыцарьлық роман, патшалар, әскербасылар жылнамасы, әулиелер өмірбаяны және схоластикалық ойлауға пародия ретінде жазылған. «Пантагрюэль» өмірді баяндау мен жылнамалар стилінде басталып, сайқы-мазаққа айналады. Ол тек жылнамаларды ғана емес, сонымен қатар киелі Жазбаларды да келеке етеді. Пантагрюэль мен Анарх патшаның уәзірлері арасындағы өзара күрес сипатталатын кітаптың соңғы тарауларына да рыцарьлық романдардың соңғы өңделген үлгілеріне пародия формасы тән.

Рабле француз әдебиеті тарихында алғаш рет классиктер Вийон мен Маролардан қал­ған ирония тәсілін кең қолданып, Лафонтен, Вольтер, Франс секілді жазушылардың дәстүрлі негізін қалыптастырған.

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. Неміс гуманизмі мен оның басты сипаттары.

2. ХY ғасыр мен ХYІ ғасырдың басындағы гуманистер.

3. Нидерландық әдебиеттің қалыптасуы.

4. Франсуа Вийон шығармашылығының басты сипаттары.

5. ХY ғ. екінші жартысындағы француз прозасы мен драматургиясы.

Ағылшын және испан әдебиеті

ХІY ғасырдың соңына қарай Англияның қоғамдық және мәдени өмірінде озық бетбұрыстар пайда болғанымен, олар ұзақ уақыт қалыптасады. ХІY ғ. соңындағы көне және жаңа салт-дәстүр­лер арасындағы күрес қоғамдық күрестің шиеленісуімен тығыз байланысты болады. Бұл жағдайларға, Уот Тайлердің көтерілісіне Джон Гауэрдың (1330-1408) латын тілінде жазылған «Айқын дауыс» атты поэмасы тікелей үндеу болған. Джон Гауэр ауқатты жер иеленушілердің отбасынан шыққан білімді, дана ақындардың бірі. Оның көлемді әрі атақты бұл поэмасы ақынның классикалық поэзиядағы салт-дәстүрлер туралы білімі мен сол замандағы көпте­ген маңызды мәселелердің куәсі ретінде жазылған шығарма.

Гауэр өз шығармаларында дәстүрлі формалар мен аллегорияны кеңінен қолданады, ондағы жануарлар мен құстар әлемі арқылы айналада болып жатқан түрлі қоғамдық құбылыстарды сипаттайды. Мысалы, оның шығармасындағы «кенттік қабан» көтеріліске шық­қан шаруаларды білдерсе, ондағы мылжың сауысқан Уот Тайлердің өзі. Шығармадағы аллегориялық мысалдар «Түлкі туралы роман­ды» еске түсіргенімен, онда сол кездегі ағылшын қоғамдық өмірін­дегі дағдарыс жағдайы суреттеледі.

Уильям Ленглендтің (ш. 1330-1400) ортағасырлық дәстүрлер негізінде жазылған «Уильямның Петр Пахар туралы түсі» атты поэмасы көтеріліске дейін жарық көріп, елдегі жаппай толқулар кезінде халық арасында кең тараған. Гауэр сияқты Ленгленд те өз шығармаларында аллегориялар мен кейінгі орта ғасырға тән басқа да поэзиялық тәсілдерді қолданады. Поэманың авторы Мальверн төбесінде ұйқыға батып, түс көреді. Осылайша, бір мезгілде ол қоғамда орын алған жағдайлардың бәрін анық көріп, шаруалардың қиын жағдайын дәл суреттейді.

Джефри Чосер (1340-1400) – ІІІ Эдуард патшаның ұлына қызмет екен, жүзжылдық соғысқа қатысушылардың бірі. Ол француздардың қолына тұтқынға түскен кезде, куртуаз­дық лирика­мен танысып, сол арқылы сусындайды. Ол бірнеше жыл бойы ақсүйектер мен оның айнала­сындағылар үшін өлеңдер жазған. Чосер лондондық диалектіге сүйене отырып, жаңадан қалыптасып келе жатқан ағылшын әдеби тілінің негізін салушы болған.

Чосер Италияның өмірімен және ондағы өнермен танысқаннан кейін, ағылшын халқы­ның италия әдебиеті арқылы сусындауына себеп болады. Ол Данте, Петрарка мен Боккаччо­ның шығармаларын аударып, олар­дың тәжірибесін өз шығармашы­лығында тиімді қолдана­ды. Чосер өзінің «Герцо­гиня кітабынан» кейін парламенттің қызметін әшкерелейтін «Даңқ үйі» мен «Құстар парламенті» атты сатиралық поэмаларын жарыққа шығарады. Чосер өзінің Лондондағы кедендік қызметі арқылы астананың қоғамдық өмірімен терең танысып, «Кен­тер­бериялық әңгімелер» атты шығармасына арқау болған көптеген әлеуметтік жағдайларға куә болады. Жазушының «Кентербериялық әңгімелер» жинағы ХІІІ-ХIY ғ. әдебиет сахна­сында пайда болады. Оқиға Кентербериге баратын жолда орналасқан тавернада⁴¹ өтеді. Онда ағылшын қоғамындағы барлық тап өкілдері, феодал­дар­дан бастап, қолөнершілер мен шаруа­лардың бейнесі де сомдал­ған. Шығармада бас-аяғы 29 кейіпкер кездеседі, олардың киім кию үлгісі де, өзін-өзі ұстауы мен сөйлеу мәнері де, әдеттері мен мінез­дері де түрліше. Чосер өз шығармасында адамның күрделі бейнесін жан-жақты, асқан шеберлікпен суреттейді. Жазушының сатирадағы таланты монах пен оның рухани әлемі суреттелген тұста айқын кө­рі­неді. «Кентербериялық әңгімелердің» негізгі ерекшелігі сатқын­дық пен алдау, білімсіздік пен ақымақтық сияқты түрлі кемшіліктерді суреттеу болып табылады. Ақын өз шығарма­шылығында ортағасырлық әдебиеттің антиклерикалық бағыттарын әрі қарай дамыта отырып, оны жаңа сатыға көтереді.

Томас Мэлори (1417-1471) - сол замандағы аса дарынды, әрі атақты тұлға­лардың бірі. Ол кедейленген, алайда, атақ-даңқы мол, білімді әулеттен шығады. Мэлоридің «Артурдың өлімі» атты шығармасы оның ең танымал, кең көлемді туындыларының бірі болып табы­лады. Бұл романда британ ұлы әміршісінің ықпалымен елден үлкен әскердің жиналуы мен өзде­рінің қатарына рыцарьлық талаптарға сай келетіндерді ғана топтастырған ұлы дөңгелек үстел бауырласты­ғының пайда болуы жайында баяндалады. Мэлори өзінің романын жазу үшін кейбір материалды «француз тіліндегі кітаптардан» алады. Гальфред Монмут­ский­дің туындысындағыдай бұл шығармада король Артур Еуропаның билеушісі болады, бірақ онда белгілі бір себептермен рыцарьлық қиял жойылған.

Бұл шығарманың ХІІ-ХІІІ ғ. рыцарьлық романдардан айырма­шы­лығы, ең алдымен, шы­ғарманың өлең түрінде емес, проза түрін­де жазылуы болып табылады. Онда рыцарьлардың әлемі белгілі бір қашықтықтан көрсетіледі. Бұл қашықтық арқылы Мэлори дөңгелек үстелдің тарихта болғанын, бірақ оның қайтып келмеске кеткенін оқырманға түсіндірмекші болады.

Томас Мор - Қайта өркендеу дәуіріндегі ұлы ағылшын ойшылдарының бірі (1478-1535). Ол - бүкіл өмірін әдебиетке арнаған тұлға. Мор жас кезінде өлеңдер жазып, кейінірек түрлі комедиялар құра бастайды. 1510 ж. Мордың ең атақты шығармаларының бірі көпші­лікке танымал «Утопия»⁴² атты туындысы жарыққа шығады.

Т. Мордың идеалды мемлекет пен қоғам туралы пікірлері әлжуаз­дығына, қиялдан шыға­рыл­ғанына қарамастан кейінгі социа­листік ілімдердің қалыпта­суына әсер етеді. Оның «Уто­пия» шығар­масы баға жетпес туындылардың бірі, мұнда оқиға барысы нақты, ақиқат пен шын­дыққа сүйеніп жазылған. Шығармада сол жердегі халықтың мінез-құлқы, армандары мен қиялға толы тұрмыс-тіршілігі сипатталады.

ХYІ ғ. екінші жартысындағы ағылшын мәдениеті шексіз билікті одан әрі нығайту мақсатында, феодалдық католиктік Еуропа мен оның қарсыласта­рының арасында болып жатқан күрестер кезінде дамиды. 1558 ж. Англия мен Испанияның арасын­да болған ұзақ қырғи-қабақ соғыстың нәтижесінде испан әскері жеңіліс тауып, Англия үлкен күшке ие болады. Бірақ елдегі шаруалар көтерілісі толастамайды. 1590-1600 ж. аралығында қаладағы қолөнершілер мен шаруалар бастаған көтерелістің ошағы одан әрі өрши түседі. Дәл осы уақытта зайырлы мәдениет те биік деңгейге көтеріледі. Гуманист-ғалымдардың қатары саусақпен санарлықтай болғанымен, гуманистік ойлау жүйесі осы дәуірдің үлкен жетістігі болып қала бермек.

Поэзия. Қайта өрлеу дәуіріндегі ағылшын әдебиетінің өзіндік дамуы еліктеуден бәсе­келестікке көшу барысында орын алып, сол дәуір адамдары бұл құбылысты жоғары бағалай бастайды. Ертедегі ағылшын поэзиясында Чосер сияқты ұлы ақындардың шығарма­шылы­ғынан қалған баға жетпес асыл мұралары болға­ны­мен, шамамен 150 жыл бойы ағылшын әдебиеті тоқырау кезеңін бастан кешіріп, ғасырлар бойы сақаталып қалған поэзия құндылық­та­рынан да айырыла бастаған еді. Чосер ағылшын, италия және француз поэзияларының қағидаларын шебер үйлесімділік арқылы біріктіріп, ағылшын поэзиясында «корольдік» деп аталып кеткен жаңа ұйқас енгізеді. Осылайша, ХYІ ғ. ортасында өмір сүрген ақын­дардың басты мақсаты ағылшын өлең өлшемін жоғары дең­гейге көтеру болған.

Томас Уайт (1503-1543) пен Генри Серрей (1517-1547) және олардың ізбасарлары француз саңлақтар тобына тең келетін поэти­калық мектеп ұйымдастыр­ған. 1557 ж. осы ақын­дардың өлеңі жинақ­­талған, дәстүрлі түрде құрастырушының есіміне байланысты Тот­тел­дік деп аталатын бұл жинақ Қайта өрлеу дәуіріндегі ағылшын поэзиясының алғашқы ескерткіші болады.

Терцин, катрин, рондели мен сонет сияқты жаңа еуропалық өлең өлшемдері ағылшын поэзиясының негізінде қалыптаса бастай­ды. Тек өлең құрылысы ғана емес, сонымен қатар поэтикалық ойлау жүйесі де жаңа дәуірдің талаптарына байланысты өзгеріске ұшырап, азаматтық рух әрбір адамның жүрегінде орын алады. Петрарка жырлаған Лаураның өшпес бейнесін үлгі ете отырып, ағылшын ақындары да жүректерінде сезім отын жаққан өз ғашық­тары туралы, жер бетіндегі құдіретті махаббат сезімі сияқты тақы­рып­тарды өз шығармашы­лық­тарына арқау етеді. Олардың өлеңде­рінде белгіленген дәстүрлі шектер бұзылып, сағы­ныш сезімдер мен ынтызарлық жалпы халықтың қайғы-қасіретімен, ал махаббаттан туын­даған тәтті, пәк сезімдер елжандылықпен ұштасып жатады.

Келесі тарихи кезең Қайта өрлеу дәуіріндегі ағылшын әдебие­тінің гүлдену кезімен тығыз байланысты болып, осы кезде заман­дастары «ақындардың ақыны» деп атап кеткен Эдмунд Спенсердің (ш. 1552-1599) шығарма­шылығы үлкен табыстар мен зор жетістікке жетеді. Лондондық қарапайым тігіншінің отбасында дүниеге келген ол өзінің ана сүтімен дарыған табиғи таланты мен дарыны арқылы биік шыңдарға да жетеді. Ол өзінің замандаста­рына қарағанда әуел бастан «жаңа тұлға» еді.

Филипп Сидней (1554-1586) білімді гуманист, мемлекет қызметкері, жауынгер, сол дәуірдегі ұлы тұлға болған. Оның ақын және теоретик ретінде жазған еңбектері ағылшын әдебиетінің да­муы­на айтарлықтай әсер еткен. Ол ағылшын поэзиясының алғашқы теоретигі болған. Оның 1580 ж. жазылып, ақынның өлімінен кейін 1595 ж. жарық көрген «Поэзияны қорғау» атты еңбегі тек поэзияда ғана емес, сонымен қатар жалпы әдебиет сала­сын­да да ең құнды шығарма болып есептелінеді. Сидней халық дәстүрлері мен жоғарғы шеберліктің қағидаларына сүйене отырып, жаңа дәуірге тән поэзияны жан-жақты қарастырады. Ол ақын ретінде «Аркадия» романы (1590) мен «Атро­фель мен Стелла» (1591) жинағының құрамына кірген сонеттер мен махаб­бат өлеңдерінің жаңа үлгілерін жазады. Оның бұл шығарма­ла­ры ағылшын әдебиеті тарихындағы жаңа кезеңнің басталуына негіз болған.

Спенсер өмір сүрген ХYІ ғ. 80-90 жылдары Англияда сапасы мен саны жағынан поэтикалық төңкерістер толқыны болады. Англия поэзиясы шарықтау шегіне жетеді.

Лирикалық ақындардың қатарына Шекспир де жатады. Шекспир сонеттері⁴³ өз заманын­дағы жаңа батыл қадам, әлем лирикасының биік шыңы болған. Шыншыл әрі психолог болған Шекспир өз замынын баса озып, әлем әдебиетінің дамуына үлкен үлес қосқан. Шекспир көптеген сонеттер жазған. Сонет (сың­ғырлау, сылдырлау деген италия сөзінен шыққан) – әр шумағы 14 тармақтан құрылатын өлең түрі. Тармақтар екі рет төрт-төрттен, одан соң екі рет үш-үштен топтасады. Оның 154 сонеттен тұратын жинағы сақ­талған. Бұл жинақ ақынның ал­ғашқы, оның көзі тірі кезінде жарық көрген жинағы болып табылады. Кітапқа кірген 126 со­нет ақынның досына, ал 128 қарашашты сұлуға арналған. Зерттеушілердің ойынша, Шекспир­­дің досы ретінде шығатын бейне – граф Саутгемптон, ал қарашашты сұлудың кім екені белгісіз, оның аты тарихта сақталмаған. Сонеттерді бірнеше циклға бөлуге болады. Олардың тақырыптары – достық, сүйіспеншілік, қызғаныш, тағдыр туралы толғау. Сонетте­рінде ақын достықты, сұлулықты, махаб­батты мадақтап, бақытсыз махаббат пен әлеуметтік, философиялық мәселелерді сөз етеді. Оның сонеттері өзінің философиялық тереңдігі жағынан «Гамлет», «Ромео мен Джульетта», «Дауыл» пьесаларынан кем түспейді.

Сонеттер - Шекспирдің артында қалған жалғыз ғана лирика­лық мұрасы. Өзінің драмаларында өз кейіпкерлерімен бірге, біте қайнап кеткенімен, бірде-бір пьесасында өзі туралы ашып ешнәрсе айтылмаған. Ал сонеттерінде өзі, өзінің көңіл күйі, ішкі жандү­ние­сі, қуаныш-реніштері туралы айтып ағынан жарылады. Шекспир өмірін зерттеушілердің де оның сонеттеріне көбірек үңілетіні осыған байланысты.

Қала мәдениетінің гүлденуіне байланысты негізі ертеден бастау алатын түрлі театр­лан­ған ойындар мен көріністер дами бастайды. Қала өміріндегі маңызды тарихи оқиғаларға байланысты ұйымдастырылған ойындар халық арасында кең тарай бастайды. ХІY-ХY ғ. ерте ортағасырлық діни жанр миракль (латын тілінен miraculum - таңғажайып) жанрының әлсіреп, мистериялар дами түсіп, кейін бұл жанрлардың орнына моралите (танымдық драмалық көрініс) келе бастайды. Мистерия, әдетте бірнеше күнге жалғасып, жүздеген орындау­шы­ларды қамтыған.

ХYІ ғ. екінші жартысында, дәлірек айтқанда, 1570 жылдан Англияда театр мен драма­тур­гия­ның қарқынды даму кезеңі болады. «Гамлетте» көрсетілгендей ағылшын театры бастапқы кезде кезбе әртістер тобы арқылы қалыптасқан. Қойылымдарда кәсіпқой әртіс­терден басқа өнер ұйымдары мен университет студенттері де белгі­лі бір рөлдерде ойнаған. Театр жоғары тап өкілдерінің арасында да үлкен беделге ие болады. Италия князьдарының өзін-өзі ұстау мәнері мен олардың сарайдағы көңіл көте­рер ойын-сауықтарын толық қабылдаған ағылшын сарайында үлкен шебер­лік пен кәсіпқой әртістерді талап ететін кең көлемді маскарад-қойылымдар жиі орындалған. Осын­дай қойылымдардың әсерін күшейте түсу үшін мәтіндер қажет бола бастайды. 1561 ж. жас ғалымдар Томас Нортон мен Томас Сек­вил көпшіліктің алдына «Горбодук» трагедиясын қояды. Бұл трагедия ежелгі дәстүрлер мен кельттіктерден мұра болған британдық эпикалық материалдардың қосындысынан пайда болған.

ХYІ ғ. 70 жылдары ағылшын театры қарқынды дамып, қалалық жерлерде орныға бас­тайды. Лондонда кезбе әртістер топтары тұрақтаған түрлі театр ғимараттары пайда бола­ды. Сол кезде Лондонда үш түрлі театр болған: жалпыға ортақ, жеке және сарай маңындағы театр. Ағылшын театрының даму жолында да көптеген кедер­гі­лер кездеседі. Себебі театр буржуазия мен монархия­ның қақтығысу алаңы болып, сонымен қатар театрды жоғарыдан басқарып отырған король билігі де түрлі сылтауларды желеу етіп, пьесаларды қоюға рұқсат бермей, тіпті театрлардың жұмысын тоқтатып та отырған. Ағылшын театры мен драма­тур­гиясының дамуында Томас Кидтің (ш. 1558-1594) 1587-1600 жыл­дарға дейін Лондон сахна­сы­нан түспеген «Испан трагедия­сының» алатын орны зор.

Театр мен драматургияның зор қарқынмен дамуы Шекспир секілді аса дарынды, біртуар азаматтың сахна төрінде пайда болуына ықпал жасайды. ХYІ-ХYІІ ғ. Шекспир шығарма­шы­лы­ғы қалыптасады. Шекспир - қарапайым халық арасынан шыққан дарынды тұлға, орта деңгейлі мектепті бітірсе де, өз қаламынан туған туындылары мен асқан шеберлігінің, бойын­дағы талантының арқасында халықтың біртуар азаматы болған. Шекспирдің асқан дарын­дылығы оның алғашқы еңбектерінен-ақ белгілі болады. Шекспир шығармашылық ор­та­дан өзіне демеу тауып, аз уақыттың ішінде драматургия саласында биік тұлға ретінде танылып, театрдың королі атанады.

Ағылшынның әлемге аты әйгілі драматургы әрі ақыны Уильям Шекспир 1564 ж. 23 сәуірде Эйвон өзенінің бойындағы Стратфорд деген кішкентай қалада дүниеге келген. Оның әкесі айтарлықтай ауқатты қала тұрғыны еді (саудагер болған, қала мэрі болып та сайланған). Уильям Джон Шекспирдің үшінші баласы еді, одан басқа тағы жеті баласы болған. 7 жасында Уильям ең жақсы деп есептелетін Стратфорд грамматикалық мектебінде 1671-1678 жылдары білім алып, латын және көне грек тілдерін терең меңгереді. Әкесінің кедейленуіне байланысты мектепті бітіре алмай, 16-ға толар-толмас жасында жұмыс істеуге мәжбүр бо­лады (ет сатушының шәкірті, ауылдық мектепте репетитор т.б.). 18 жасында Уильям өзінен 8 жас үлкен Анна Хесуэй деген шаруаның қызына үйленеді.

1585-1612 ж. Лондонда әуелі театрға келушілердің атын бағушы, соңынан әртіс, режиссер, драматург болады. Лондонға келген алғашқы күндерінен-ақ Шекспир студент­термен тығыз байланыс орнатады. Оның пьсалары алғаш рет студент-жастардың күшімен қойылып, сол кезден бастап Уильям Шекспирдің барлық өмірі театрмен байланысты болады. 1590 ж. Лондондағы «Глобус» театрының актері болады. Оның драматургтық қызметі осы жыл­дан басталады. 1590-1600 ж. аралығындағы пьесалары оптимис­тік сарында болып ке­леді.

Өзінің «Гамлет», «Отелло», «Король Лир», «Ромео мен Джульетта» және басқа траге­дия­ларында Шекспир қайырымдылық пен әділеттілік туралы ізгі, батыл адамдар арман­дарының жүзеге аспайтындығын көрсеткен. Ол күшті, ер жүрек кейіпкерлерді, олардың жо­ғары сезімдерін – сүйіспеншілік пен дос­тықты, адалдық пен ерлікті мадақтайды. Шекс­пир­дің кейіпкерлері тағдырдың әлсіз құрбандары емес, олар қиналады және күреседі, бірақ дүниені өзгер­туге қабілеті жетпейді.

Жалпы алғанда, Шекспирдің шығармашылығын үш кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезеңге «Ромео мен Джульет­та», «Юлий Цезарь» (1590-1599) секілді алғаш­қы туындыларын жатқызамыз; екінші кезеңге «Гамлет», «Тимон Афинский» (1600-1608) сияқты туындылары, яғни, трагедия­лары жатады. Соңғы кезеңге «Боран», «Генрих YІІІ» (1609-1613) жатады.

Шекспирдің барлық трагедияларының ішіндегі ең күрделісі – «Гамлет»⁴⁴. Әлем әде­биетінде ешбір шығарма мұндай әр алуан пікір туғызған емес.

Көптеген ғасырлар бойы Гамлет образы түрлі пікірлер туғы­зады. Ол әдебиетте әлі адамдарды толғандыратын образдар­дың бірі болып қала бермек.

Шекспир 1616 жылы дүниеден өтеді, алайда артынан өшпес мұра қалдырады. Қазіргі таңда Шекспир шығармашылығы әлем әдебиетінің баға жетпес мұрасы болып қала бермек.

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. Қайта өрлеу дәуіріндегі ұлы ағылшын ойшылдарының әдебиетке қосқан үлестері.

2. Томас Мордың шығармашылығы.

3. Ағылшын поэзиясының даму тарихы.

4. ХY-ХYІ ғасырлардағы ағылшын театры мен драматургиясы.

5. Шекспирдің «Гамлет» шығармасының тарихи маңызы мен әдебиетте алатын орны.

ХYІІ ғасырдағы Еуропа әдебиеті

ХYІІ ғ. батыс еуропалық әдебиеттің даму тарихында 1600-1700 жылға дейінгі күнтіз­белік аралық қана емес, өзіндік ерекшеліктерге толы дәуір болған. Ағылшындық Миль­тон, Драй­ден, Бетлер, Беньян және Германиядағы Опиц, Мошерош, Грифиус пен Грим­мель­сгау­зен, Испаниядағы Гонгора, Кеведо, Гевара, Каль­де­рон мен Грасиан және Кор­нель мен Расин, Мольер мен Лафон­тен, Ларошфуко мен Лабюйер атты француз классиктері, Италия­дағы Ма­ри­но, Кьябреро немесе Базиля, Голландиядағы Бредеро мен Вондел сияқты жазушы­лардың шы­ғармашылықтары Қайта өрлеу әдебиетіне де, ағартушылық әдебиетке де жатпайды. Олар­дың шығармашылықтары батыс еуропалық әде­биет­тің дамуында ішкі қай­шы­лық­тар­дан тұра­тын өзіндік драмаға толы дәуірді бастан кешіреді.

ХYІІ ғ. Батыс Еуропада Ренессанс дәуіріндегі қоғамда пайда болған мәде­ниетті жаңа әрі күрделі әлеуметтік қатынастар негізін­де жандандыра түседі. Бұл ғасырда феодалдық қоғам­ның ыдырауы мен капиталистік қоғамның жаңа формалары пайда бола бастайды.

ХYII ғ. капиталистік қатынастардың дамуы мен отарлау саяса­ты­ның күшеюі Батыстың қоғамдық құрылымына үлкен өзгерістер әкеледі. Отар елдерге қол жеткізген Батыстағы мем­ле­кеттер ара­сын­да күш теңсіздігі пайда болады. Сонымен қоса, ХYII ғ. буржуа­зиялық қаты­настарды қолдайтын Батыс Еуропа елдері (Англия, Голландия, Франция) мен феодалдық қаты­настар сақталып қана қоймай, керісінше дами түскен Орталық Еуропадағы елдердің (неміс) арасын­дағы айырмашылықтар да айқындала түседі. Осыдан ХYII ғ. Еуропа елдерінің даму тарихы түрліше болғанын көре аламыз. Отаршыл елдер­дің арасында күштердің қайта топ­тас­тыры­луы жүріп жатады. Испания мен Португалияның күші әлсіреп, капиталистік қатынас жетістікке жеткен Англия мен Голландия сияқты елдердің арасында бақталастыққа шыдай алмайды. Порту­галия­ның Испаниядан бөлінуі және 1640 жылғы Каталондық көте­рі­ліс нәтиже­сінде «Испан­дық гегемония кезеңі» өз соңына жетеді. Швецияның Балтық теңізін қамтитын жаңа империя құруға талпы­ны­сы сәтсіз аяқтал­ғанымен, ХYII ғ. өзінің халықа­ралық деңгейін көтеріп, ұлы державалар қатарына енеді.

ХYІІ ғ. философия мен басқа да ғылымдар саласында болған жетістіктерге қарамастан қоғамда көптеген қайшылықтар орын алып, діни фанатизм мен наным-сенімдер, сиқырға сену халықтар ара­сында кеңінен таралып, шіркеулер ғылымның дамуына барын­ша кедергі­лер жасап бақты. Бұл құбылысқа Фран­ция­да философ Ванинидің өртенуін, Теофиль де Вио мен Сирано де Бержерак­тың құпия өлімдері, Мольердің уланып көз жұмуы мысал бола ала­ды. Дәл осы кезде Италия мен Испанияда инквизиция орын алады.

ХYІІ ғ. әдебиетте адам және оның қоршаған ортасымен қарым-қатынасы төңірегіндегі мәселелер, әлеуметтік қайшылықтармен байланысқан адам тағды­ры, адамның жан дүние­сін­де жеке және әлеуметтік бастаулардың орын алуы, адамның тіршілік пен қоғамдық өмірдің заң­ды­лық­тарына тәуелділігі сияқты тақырыптар алдыңғы орынға шығады. ХYІІ ғ. жазу­шылары шындықты ескере отырып, тарихи үдерістің қозғалысы арқылы жеке тұлғаны бақыт пен әділдікке жетелейді. Олардың шығармаларында адамдардың ішкі қайшылықтары (Миль­тон­ның «Жоғалған жұмақ» атты шығармасындағы кейіпкерлердің көріпкелдігі), олар­дың мемлекет алдындағы борышы (француз классиктері), қиялдағы қоғамдық қатынастың үлгі­сін ізеу барысында кейіпкерлердің түрлі саяси, әлеу­меттік тәртіпті бастан кешіруі (Грим­мель­сгаузеннің «Симпли­ция Симплицис­симустың жорығы») суреттеледі. Әрине, қоғамдық ортаның адамның рухани әлеміне әсері ХІХ ғ. көркем бейнеленбе­ге­ні­мен, кейін Бальзактың «Әдеп туралы этюд» немесе «физиоло­гия­лық» очерк­­те­рінің пайда болуына алғышарт­тар жа­са­лады. Осындай алғашқы ізденістер Реньенің «Масеттер», Фюретьердің «Буржуаз­­дық романы» мен Матео Алеман­ның «Гусмане де Альфараче» сияқты шығармаларынан да көруге болады.

ХYІІ ғ. қоғамдық күрестің шиеленісе түсуі сол дәуірдегі жазу­шылардың шығармала­рын­да идеологиялық және эстетикалық қай­шылық­тар тудырады. Десе де бұл дәуірде әдебиет қоғамдық күресте орталық орынға шы­ғып, айтарлықтай жетіс­тік­терге де жетеді. Ағылшын төңкерісі кезіндегі түрлі оқиғалар публицис­тиканың дамуына әсер етеді.

Мольер – француз ұлттық комедиясын жасап шығарушы, әлем­дік классик, драматург. Мольер театры - көрермендерді күлкі арқылы тәрбиелейтін үлкен мектеп. Мольердің шын аты – Жан Батист Поклен. Ол 1622 ж. 15 қаңтарда Парижде дүниеге келген. Оның әкесі Мольерді оқуға беруді ешқашан да ойламағандықтан, болашақ драматург тек 14 жасынан бастап оқу-жазуды үйренеді. Жеке шығармашы­лықпен айналысуды ойламаған жас Мольер трагедияда ойнайтын әртіс болғы­сы келді. Сондықтан да ол өзіне Мольер деген лақап ат қосып алады. Оның бірнеше пьесасы 1645 ж. Франция қалаларында, 1650 ж. Нарбонда, 1655 ж. Лионда қойылады. Драматург шеберлігі, міне, осы шығармадан басталады. Міне, осылай атақты француз комедиографы жарыққа шығады. Ол кезде Мольердің жасы небәрі 35 ғана болатын. 1658 ж. Версальдағы патша алдында көрсеткен қойылымнан кейін, оған Паль-Роял залында қойылымдарын көрсетуге рұқсат етіледі. Парижде өткен 14 жылдың ішінде Мольер 30-дан аса құнды әдеби шығармалар жазып, 52 жасында кенеттен қайтыс болады.

«Тартюф» атты комедиясының кіріспесінде Мольер: «Театр-ұлы түзетуші­лік қасиетке ие» деген эстетикалық қөзқарасын білдіреді. 1664 ж. «Тартюф» (Тартюф сөзі екі жүзділік, оңбағандық, фальш, өтірік дегенді білдіреді) комедиясы жарыққа шығады. Мольер Тартюф бейнесін өте шебер көрсетіп, оны масқаралайды. Коме­дия соңғы кезде Париждегі діни топтардың көбеюіне байла­нысты шығады.

1666 ж. 4 маусымда Мольердің терең философиялық ойларға толы «Мизан­троп» атты комедиясы жарыққа шығады. Комедияда екі достың арасындағы келіспеу­шілік көрсетіледі. Осы арқылы көрер­мен­дердің алдына екі түрлі шешім, екі түрлі өмірлік философия ұсынады. Бұл келіспеушілік екі достың адамдарға деген көзқарас­тарынан туындап, Альцист адам­дар­дың барлығын қатыгез, оңба­ған, тас жүрек деп айыптаса, Филинт адамдарды түрлі сипатта көріп, жақсы адамдар да өмір сүреді деп, адамдардың кемшіліктері мен әлсіздіктеріне шы­дам­­дылық таныту керектігін алға тартады. Альцист адамдардан мейірімділік пен пәк сезімді күтіп, кемшілігін көрсе болды, оларға көңілі қалады. Мольер Альцисті мизантроп деп атайды. Ол Селименнің жаман, жеңілтек екенін біле тұра, оны жақсы көрді. Бірақ Селимен оны алдап, ақырында олар ажырасады да, нәтижесінде Альцист махабаттан да, достан да, бақыттан да бас тартады.

ХYІІ ғ. романдар Қайта өрлеу дәуірінде бастапқы орынға ие болған новеллалар мен поэмаларды ығыстыра отырып, үлкен жетістіктерге жетеді. Оның дамуын­да Франция жазу­шысы Сорель, Скаррон мен Фюретьер, Германиядан Гриммельсгаузен, Англиядан Бэньян сияқ­ты жазушылардың қосқан үлесі ұшан теңіз. Осы дәуірдің соңғы кезеңіне қарай Батыс әдебиетінде реализм (Бэньян­ның «мистер Бэдменнің өмірі мен өлімі», Конгриваның «Өмірде осындай бола­ды екен» атты соңғы комедиясы) мен рококо стилі пайда болады.

ХYІІ ғ. Батыста бір жағынан қарапайым адамдардың шынайы өмірінен алшақ, рух­тан­ған бейнелерді дүниеге әкелген классицизм мен барокко траге­диясы, екінші жағынан тұр­мыс­­тық және «көңіл көтерер» романдар үлкен сұранысқа ие болады. Мұнда тағдырдың тәл­кегіне ұшырап, шағын ты­ныш ауылдан үлкен қаланың қайнап жатқан өміріне түскен қара­пайым адамның тіршілік үшін күресі, басынан өткізген қиыншылықтары, тапқа бөліну­ші­ліктің кереғар жақтары бейнеленеді.

Тарихи, әлеуметтік терең ойлаудың арқасында ХYІІ ғ. әдебиетте шындық­ты нақты су­рет­теуде біраз жетістіктерге жеткен жазушылардың қатарына Ганс Якоб Кристоф Грим­мельсгаузенді (1622-1676) жатқызуға болады. Оның барлық шығармалары түрлі лақап аттарымен шығады. Гриммельсгаузен Гессен қала­сын­да бюргерлік жанұяда дүниеге келген. Бозбала кезінде отыз жылдық соғысқа қатысқан. 1667 ж. бастап өмірінің соңғы күнде­ріне дейін Страсбургқа жақын орналасқан шағын Рейхен қаласында өмір сүріп, барлық шығар­маларын сол жерде жазады. 1668 ж. «Симплиций Симпли­цис­симус», одан кейін «Шприн­гинс­­фельд», «Сиқырлы құс ұясы», «Сим­пли­­циандық мәңгілік күнтізбе» сияқты шығарма­лары жарыққа шығады. Оның басты жетістігі «Симплициссимус»⁴⁵ атты туындысы болды.

«Симплициссимус» – Германия тарихындағы тоқырау кезеңді баяндайтын үлкен қоғам­дық-әлеуметтік мәні бар роман. Жазушы бұл романының мазмұны мен көр­кем­дік жетістік­те­рін басқа да шығармала­рын­да дамыта түседі.

ХYІІ ғ. классицизмнің дамуына буржуазиялық ортаның қосқан үлесі зор болған. Осы дәуірде Германия, Италия мен Испанияда классицизмнің кең тарамауы да ондағы буржуа­зиялық ортаның айтарлықтай күшке ие болмауымен байланысты болады. Ал Англияда класси­цизм ХYІІ ғ. кең гүлдене түседі. Классицизм өкіл­дері монументальды шығармаларды жазуға талпынып, өз кейіп­керлерін күшті әрі өздерінің бостандығы мен қабілеті арқасында рухани дүниелеріне талдау жасай білетін, трагедиялық қайшы­лық­тарды шеше алатындай етіп суреттеген.

ХYІІ ғ. Батыс Еуропада белгілі болған классицизм ешбір мемлекетте орасан зор орынға ие бола алмайды, тек Францияда ғана классицизм ең белгілі, ең танымал стильге айналды. Осы мемелекетте классицизм өзінің шығармашылық шыңына жетіп, классицизм теориясы қалыптасады. Осы ғасырдың 10-20 жылдары ағылшын мәдениетінде айтарлықтай өзгерістер болып, ол 90 жылдарға дейін екі түрлі мәдениеттің ара­сындағы шиеленіскен күреске айна­лады. Бірінші мәдениет монар­хия­лық биліктің мүдделерін қорғаса, екіншісі оппозициялық әлеу­мет­тік топтар мен таптардың мүдделерін қорғаған. Екі жақты кезек­ті жеңіспен ұзақ жыл­дарға жалғасқан бұл күрес ғасырдың соңына қарай жаңа мәдениеттің жеңісімен аяқталады. Бұл мәдениет XYII-XYIII ғ. тоғысында ағылшын ағартушы–жазушыларының бір то­бын дүниеге алып келеді. Әсіресе олардың арасында Дж. Свифт пен Д. Дефонның аттары ерекше аталады. Олардың шығармашы­лығы 1688 жылғы төңкерістен кейінгі ағылшын қоғамдық өмірінде орын алған қиын жағдайларды нақты бейнеледі.

Ғасыр басындағы ірі тұлға – Джон Донн (1572-1631) болған. Оның шығармалары іші­нен «Әндер мен сонеттер» атты лирикалық еңбегін ерекше атап өтуге болады. Бұл шығар­мада Реннесанс поэзиясының элементтері де кездесіп, ағылшын қоғамының өмірі, дәстүрі суреттеледі.

XYII ғ. ортасында ағылшын поэзиясында пайда болған «даналық мектебі» (shool of wit), ал кей деректерде «метофизик–ақындар» мектебі деп аталатын тұтас бір мектептің аты Дж. Доннмен байланысты болған. Бірінші атау сол кезде поэзияда ерекше қолданысқа ие болған түрлі парадокстар, афоризмдердің енгізілу тенденцияларына байланыс­ты болса, Донн жо­лын қуған ақындар тобын «метофизикалық мектеп» деп алғаш атаған Дж. Драйден болады. Бұл ақындар тобына Дж. Герберт (1593-1633), Г. Воган (1622-1695), Р. Крешоу (1613-1649), Ф. Квелз сияқты ақындар да кіреді. Олар­дың шығармаларына мистицизм мен діни-этни­ка­лық ізденістер тән.

XYII ғ. 20-30 жылдарында Ренессанс дәстүрі әлі де болса халық арасында кең танымал бо­лады. Оның ең көрнекті өкілдерінің арасында ұлы Бен Джонсонның есімі ерекше ат­алады. Ол ағылшын сахнасын тұтас жаулап алып, көрермендер арасында үлкен құр­метке ие болған. Джонсонның (1573-1637) шығармашылығы ағылшын әдебиетінде класси­цизм­ді жарық­қа әкел­ген. Ғасырдың басында-ақ, 1601 ж. жарық көрген «Жалған ақын» комедия­сында өзінің шы­ғар­ма­шылық көзқарастарын көрсетсе, «Ашылулар» және «Әңгіме­лер» атты еңбектерінде өзінің өнерге деген көзқарастарын білдірді.

Джонсон өзінің пьесаларында төңкеріс қарсаңындағы Англияның жағдайын қатаң су­рет­тейді. Оның «Вольпоне» (1606), «Эписин» (1609), «Алхи­мик» (1610) атты комедия­ларында ағылшын өмірінің жекелеген келеңсіз құбылыс­та­ры су­рет­телсе, «Әулие Варфоло­мей түніндегі жәрмеңке» комедиясында халық өмірі жан-жақты баян­далып, жақын­дап қалған үлкен тарихи оқиғаның қарсаңындағы қоғамдық жағдай шы­найы көрсетіледі.

XYII ғ. 40 жылдардағы оқиғалардың қарсаңында жас ақын Мильтонның (1608-1674) поэ­зиясы халықтың үлкен құрметіне ие болады. Колледжде оқып жүргенде-ақ ол Тибулл мен Проперций­дің ықпалы білінетін латын тіліндегі өлең элегияларын жазып, онда XYII ғ. 20 жылдарындағы ағылшын өмірі суреттеліп, одан ақынның протестанттық қозғалыстың нағыз өкілі мен католицизмнің қарсыласы екендігі айқын көрінеді.

Мильтон поэзиясындағы саяси тізбек «Лисидас» элегиясында да жалғасын табады. Он­да­ғы басты кейіпкер – Англияны жаңарту үшін күресіп жатқан қаһармандардың арасында өзі­не лайық орын ала алмаған, мезгілсіз қаза болған жас уағызшының бейнесі.

Қоғамдық өмірде Англияға қарсы келетін Батыста орналасқан мемлекет Германия бола­ды. Германия үшін ХYІІ ғ. 30 жылдық соғыспен тығыз байланысты кезең болатын. ХYІІ ғ. Германия прозалық романның дамуымен ерекшеленіп, басқа батыс еуропа­лық әдебиеттер қатарынан мықты серпін алады.

Француз, испан, ағылшын романдары үлкен ағынмен Германияға басып кіріп, аудар­ма­шы­лардың еңбектері арқылы оқырмандарға жол табады. Осы жерде неміс поэзиясының ре­фор­маторы Мартин Опицтің қос­қан үлесі зор. Батыс еуропалық жазушыларды үлгі тұт­қан неміс романистері ендігі олармен жарысқа түсіп, қоғамда орын ал­ған маңызды мәселелерді өз шығармала­рын­да көрсете бастайды. Алғашқы неміс ро­ман­дары 1640 ж. шыға бастап, ғасырдың аяғына қарай олардың саны жүзден асады. Тіпті олардың мықты қарсыластарының өздері бұл жанрдың өте танымал болғанын мойындайды.

Германияда бұл жанрдың репрезентативті түрі сарайлық тари­хи роман ежелгі және Інжілдегі тарихи сюжетке негізделеді. Сарай­лық тарихи романдар бір жағынан іс-әрекеттің нақ­ты­лығына, екін­ші жағынан артында шынайы оқиғалар мен тарихта болған қаһар­мандар жасырылған маскарадқа да сүйенеді.

ХYІІ ғ. атақты неміс сатиригі Иоганн Михаэль Мошерош (1601-1665) неміс гуманис­терінің үлгілі оқушысы болып, өз заманындағы қоғамдық өмірді қатты сынға алады. Оның шығарма­сында бас кейіпкер Германиядағы отыз жылдық соғыс кезіндегі өз саяхаты туралы баяндайды. Мошероштың «Филандер көріп­кел­дігі» атты шығармасы барокко принцип­терінің негізінде жазыл­ған. Жалпы, Мошерош шығармаларының жанрын айыру өте қиын, себебі оның шығармашылығында сатиралық памфлет пен суреттеу, сынаулар және т.б. бір-бірімен тұтасып кеткен.

ХYІІ ғ. тарихи тұрғыда Франция үшін абсолютизмнің нығ­айып, гүлденген кезі болды. Әдебиет тарихы бойынша бұл кез шамамен ХYІІ-ХYІІІ ғ. аралығын қамтыса, испан әдебие­тінде ХYІІ ғ. ренессанс реализм бағыты монсе­ризм және барокко әдебиетімен күрделі жал­ғас­тыққа ие болады.

ХYІІ ғ. Испания Батыс Еуропаның дәулетті мемлекеттер қата­ры­на ене алмайды. Гума­низм идеаларына қарсы шыққан Крест жорығын жүргізуші­лердің мақсаттары үшін Испан мемле­кеті өте ыңғайлы жер болды. Испанияға қайта өрлеу дәуірі кешірек келіп, Италия мен Францияда Ренессанс дәуірінің гүлденген кезеңдері аяқталған уақытта Испания елінде сол гүлдену кезеңі жаңа бастау алады. Гуманизм Испаниядағы және бүкіл батыс еуропалық агрес­сияға толы католик діні идеологиясына қарама-қарсы бағыт ұстанады.

ХYІІ ғ. испан әдебиетін үшке бөлуге болады: Лопе де Вега басқарған ренессанс реа­лизмі, ағартушы ғалымдар негізін қалаған классицизм және барокко әдебиеті. Испан әдеби бароккосының фор­масы трагедиялық мазмұнмен байланысты болғандықтан, барокколық шығармалар пессимистік көзқараспен ерекшеленді.

XYII ғ. Испаниядағы ең ірі ақыны Луис де Гонгора (1561-1627) болған. Ол Кордовада дүниеге келген. Гонгораның ақын ретінде атқарған рөлі өте зор, оның шығармашылық тәжі­ри­­бесі тек замандастарына ғана емес, ұрпақтарға да үлгі болған. Кейіннен «гонгоризм» сөзі «культеранизм» сөзімен синонимдес болып кеткен.

XYII ғ. драматургиямен қатар проза да дами бастайды. Испа­ния­ның ірі жазушысы Франсиско Гомес де Кеведо (1580-1645) реалист жазушы атанып, оптимистік көзқарасты ұстанбай, өмірді шындық арқылы бейнелеуге тырысқан. Оның шығармаларында скептицизм басым.

1630 ж. испан драмасы, әсіресе Кальдерон шығармаларының арқасында, үлкен жетіс­тік­­терге жетеді. Оның «Өмір деген түс» атты тарихи драмасы контрреформациялық шыдам­ды­лыққа қарсы жазылған драмаларының бірі болып табылады.

Испандық классицизм, тек оқу орындарының аясында орын алып, әлемдік атаққа ие бола алмаса да, испандық барокко XYII-XYIIІ ғ. Испания мен бүкіл Батыс Еуропада қалып­тас­қан мемлекеттік ішкі және сыртқы тарихи жағдайларға байланысты қоғамда маңызды орынға ие болған күшті әдеби ағымға айналады. Испандық барокко ағымының өкілдері өз шығармаларын тек мәдениетті, көзі ашық қауымға арнап шығарған. Барокко ағымы үшін адам бойындағы ең құнды қасиет мәдениеттілік пен білімділік болады.

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. ХYІІ ғасырдағы Батыс Еуропа елдерінде орын алған тарихи және мәдени дамулардың біркелкі болмауының басты себептері.

2. Адам өмірінде кездесетін әлеуметтік мәселелер.

3. Классицизм принциптері.

4. Барокко әдебиетінің ерекше сипаттары.

XYII ғасырдағы Шығыс елдеріндегі әдебиет

XYII ғ. Шығыс және Орталық Азияда орналасқан мемлекет­тер­дің тарихын­да ең ауыр кезеңдердің бірі болады. Ғасырдың басында Амурден оңтүстікке қарай, өз иеліктерін кеңей­ту мақсатында соғыс бастаған маньчжур тайпаларының бірлігі күшейе түседі. 1618 ж. мань­чжур әскері Қытай территориясына, ал 1627 жылы Кореяның территориясына басып кіреді. Соны­мен қатар моңғол жерлерін де жаулап алады. Бұл соғыстардың нәтижесінде Қытай мен Моңғолия­ны маньчжурлар жаулап алып, Корея олардың вассалына айналады.

Бұл ғасыр ірі шаруалар көтерілістері мен жергілікті феодалдар­дың арасындағы өзара қырғи-қабақ соғыстарымен ерекшеленеді. Қытайда 1620 ж. бастап шаруалар көтерілісі бірі­нен соң бірі болып жатты. Оған кенші, қала тұрғындары мен тіпті билеу­ші таптардың өкіл­дері де қатысады. Елде болып жатқан мұндай толқулар 1644 ж. Минь империясының астана­сы Пекинді басып алған Ли Цзы-чэнның басшылығымен шаруалар соғысына айналады. Бұл көтерілісті қытай феодалдары тек маньчжурлардың көмегімен ғана жүзеге асырады. Осы жағ­дайды пайдаланып, маньчжуралар мемлекетті басып алады. 30 ж. Жапонияда да осындай ірі шаруалар көтерілістерінің ошақтары пайда болады. ХYІ ғ. пайда болған Нгуэн мен Чиней мем­ле­кеттері арасында 1627 жылдан бері шамамен жарты ғасыр бойы болған билік үшін со­ғыс пен феодалдардың талас-тартыстарынан Вьетнам да әлсірей бастайды. ХYІ ғ. алғашқы жартысында моңғол далаларында да тайпалар арасында үздіксіз қарулы қақтығыстар болып жатады.

Қытай мен Жапонияда орын алған шаруалар көтерілісінің болуына діни идеялар өз әсе­рін тигізеді (буддизмге жақын Лотос сектасының гайной ілімі мен елдің мәдени өмірінде маңызды орынға ие болған христиан ілімі). Қиыр Шығыс мемлекеттерінде түрлі діни және этикалық жүйелердің ұзақ уақыт өмір сүруі алдыңғы қатарлы ойшылдарға тән идеялардың белгілі бір дәстүрлі ағымға айналуына әкеліп соқты. Мемлекеттік құрылым немесе адамның қоғамдық өмірге қатысуы жайлы оқуды дамытушылар ерте конфуций ілімінен (Хуан Цзун-си, Ту Янь-у, Тан Чжэнь, жапон ұлы ойшылы Ито Дзин-сай мен оның ізбасарлары, Корея­дағы «Тәжірибелік ілім» мектебінің ірі өкілі Лю Хенвон) тірек іздейді. Қиыр Шығыс мәдениетінің тарихында даосизм ілімімен тұтасып кететін буддистік идеялардың мағынасы ұлғая бастайды.

Қытай және жапон драмасында (Тан Сянь-цзу, Кун Шан-жэнь, Тикамацу), қытай немесе корей романында (Ли Ли-вэн, Ким Манджун), қытай немесе жапон повесте­рінде (Фэн, Мэн-лун, Ихара Сайкаку) өз жолында барлық кедергілерге төтеп бере алатын оттай лаулаған сезімдер мен адамзаттың қалаулары тек осы дүние­лік тілектер ғана, ал өмір мен күнделікті күйбең тіршіліктен бас тарту ақиқат деген оймен аяқталады. Табиғат аясына терең сүңгіп, әлемді кедергісіз тану мүмкіндіктерімен байланысты буддизм мен даоссизм дүниетанымы ХYІІ ғ. қытай, корей, вьетнам және жапон ақындардың шығармаларынан айқын көрінеді. Мұндай көңіл-күйлер осы елдің поэзиясында жаңа бастамалар алып келмегенімен, сол кезде­гі қайғылы оқиғалар мен ақындардың бұл дүниеден бас тартуларына (Қытайда бұл құбылыс маньчжур басқыншыларына көрсетілген қарсылық түрінде) байланысты күшейе түседі.

Цзэн идеяларының (буддизм) негізінде пайда болған жапон поэзиясы атақты лирик Басёның шығармашылығы арқылы ХYІІ ғ. гүлдене түседі. Егер Қытай, Корея, Вьетнам, Жапония сияқты елдерде буддизм поэзияның дамуына айтарлықтай әсер етсе, Моңғолияда буддизмнің негізгі парыздары мазмұндала­тын филосо­фиялық өлеңдер пайда болады.

Осы кезеңде бүкіл елге ортақ идеялық оқулармен қатар ежелгі ұлттық синтоизм діні де өмір сүрген Жапониядағы идеологиялық жағдай өте күрделі болады. ХYІІ ғ. «Қытай ғылым мектебіне» қарсы «Вагагу» («Жапон ғылым мектебі») деп аталатын бұл ілім жаңа конфуций­шіллдікке қарсы оппозицияның тірегіне айналады.

ХYІ ғ. екінші жартысынан бастап Шығыс пен Орталық Азияға қарай португал, кейін испан, италия, голланд мен поляк мисс­сио­нерлері ағыла бастайды: алдымен. Қиыр Шығыс елдерінің алдыңғы қатарлы ойшылдары келе салысымен жаңа елдің халқы, тілі мен дінін зерттей бастаған жат жерліктерге үлкен қызығушылықпен қарайды. Миссионерлер жергі­лікті идеологиялық ағымдарды қысқа уақытта жан-жақты меңгеріп, өзде­рі­нің басты қарсы­ластары буддизм мен даосизм ілімдеріне қарсы күрестерін бастайды. Олардың конфуций­шілдікке деген қатынасы өте күрделі болған.

Иезуиттер өздерінің жағына шығыс мемлекеттерінің билеуші­лерін тарту үшін қолдан­балы ғылымдарды, әсіресе, математика, астрономия, баллистика мен картографияны дәріп­теген. Басқа мәдени әлемнің өкілдерімен, олардың ғылымдары, ерекше затта­рымен (мысалы, кө­зіл­дірік, дүрбі және т.б.), әсіресе Еуропадан әкелінетін отты қаруымен танысу Қиыр Шығыс ғалымдарының тәжірибелік білімдерге деген қызығушылығын арттырады. Бұл қызы­ғушылық тауарлық өндіріс дамыған феодалдық қоғамның ішкі қажеттіліктерінен туын­дайды. Еуропалық ғылыми шығармалардың алғашқы аудармаларының пайда болуы осы үдеріске үлкен серпін береді. Алайда миссионерлер өздерімен бірге ХYІІ ғ. алдыңғы қатарлы ғылым­дарды емес, Птолемейдің іліміне негізделген ортағасырлық ғарыштық кеңістік туралы түсі­нік­терді ғана алып келген болатын. Сонымен қатар Қиыр Шығыс елдеріне жаңа идеялар да келеді (мысалы, Қытайға жеткен Коперник жасаған ғаламшардың қозғалысы туралы есеп­теулер), 1626 ж. неміс миссионері Адом Шалле 1609 ж. ойлап табылған телескоп туралы қытай тілінде жан-жақты сипаттама береді.

ХYІІ ғ. Еуропадағы математикаға деген қызығушылық Қиыр Шығыс елдеріне дейін же­те­ді. Христиан дінін қабылдаған қытай ғалымы Сюй Гуан-ци италия миссионері Маттео Риччи­мен бірлесе отырып Евклид геометриясын аударып, батыстық күнтіз­бесін зерттеп, мате­матикаға қызығушылық танытады.

ХYІІ ғ. жапон математика мектебінің негізін қалаушы Сэки Такакадзу Ньютон мен Лейб­ництің ойларына жақын келетін «Айна­лым заңдылықтары» еңбегін жазады. Мате­матика, механика мен астрономияға деген қызығушылық «Тәжрибелік білім» мекте­бінің негізін салушы Ли Сугван сияқты корей жазушыларынан да байқалады. Мұндай жағдайлар Вьетнамда да кездеседі.

Жалпы, батыстық миссионерлерге деген Шығыс және Оңтүстік Шығыс Азия елде­ріндегі ғалымдар тарапынан болған қызығушы­лық сенім мәселе­леріне емес, қолданбалы білім­дерге бағытталады. Оларды ХYІІ ғ. еңбектері қытай тіліне аударылған Аристотельдің логикасы мен Ф. Аквинскийдің фило­со­­фия­лық танымы да қызық­тырған. Қиыр Шығыс ой­шыл­дарының еуропалық мәдениетке деген қызығушылығын көріп, миссионерлер өздерімен бірге түрлі кітап­тар алып келеді. Француз Николя Триго өзімен бірге Қытайға жеті мың томдық кітапхананы әкелген болатын. Қытай арқылы осы әдебиетпен Шығыс Азияның басқа да халықтары таныс болады. Корей ғалымы Ли Сугван ХYІІ ғ. басында Қытайда болып, он­да­ғы еуропалық авторлардың қытай тіліне аударылған еңбектерін өзімен бірге алып кетеді. Кейбір аудармалар Қытай арқылы Жапония мен Вьетнамға жетеді.

Христиандық ойлар мен еуропалық ғылымдардың әсерінен шығыс және оңтүстік-шығыс Азия елдеріндегі алдыңғы қатарлы ойшылдардың дүниетаны­мында өзгерістер пайда болады. Осы мәдени қарым-қатынастың нәтижесінде қытайлықтар алғаш рет философия туралы біле бастайды. ХYІІ ғ. Фан И-чжи «тунцзи» терминін философияны білдіру үшін енгізеді. 1605 ж. италиялық миссионер Маттео Риччимен ұсынылған қытайлық жазудың ла­тын­далу жоба­сымен танысу қытайлық ғалымды Қытайда латын әліпбиінің кеңінен қолда­нылуы жайлы ойға алып келеді. Латындық графика негізінде құрылған қазіргі вьетнам әліп­биі де ХYІІ ғ. құрастырылған.

Еуропалық ғылыми еңбектердің Кореяға енуі маңызды нәтижелерге жеткі­зеді. Ой-өрісі­нің кенеттен кеңеюі ғалымдарда Қытайды әлем орталығы ретінде және неоконфуций­шіл­дік оқудың қуаттылығы жайлы күдіктер туғызады.

Христиан миссионерлері конфуций ілімінен өз діндеріне ұқсас тұстарын іздейді. Олар ежелгіқытай философтары енгізген «тянь» («аспан») ұғымы құдай деген сөздің эквиваленті, ал «жэнь» («адам­дарға деген махаббат») христиан дініндегі құдайдың рахымына сәйкес келе­тінін дәлелдап бақты. Осылайша, католицизм мен конфу­ций ілімінің синтезі пайда болады. Осындай синтездің кең етек алғаны соншалық, ХYІІІ ғ. папа ХІ Клемент мұндай жақын­дастыққа тыйым салады. Папаның бұл шешімге келуіне философ­тар мен ғалымдардың наза­рын аударған конфуций ілімінің Батыс Еуропада, әсіресе Францияда кең тарауы да әсер ете­ді. Дәл осы уақытта маньчжур сарайы да христиан дінін еретикалық ілім деп жариялайды. ХYІІ ғ. христиан дінінің Жапонияда кең тара­луы мен иезуиттердің князьдардың арасындағы ішкі талас-тартыстар мен шаруалар көтерілісіне қатысуына байланысты 1611 және 1637 жы­лы бұл дінге қатаң тыйым салынады. Жапонияда христиан діні­нің күшейе түсуінен кейін еуропалық кітаптар мен батыс тілінен ауда­рыл­ған қытай тіліндегі кітаптарды Жапонияға енгізуге тыйым салынады.

ХYІІ ғ. Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азияда кең тараған христиан миссио­нерлерінің қызметін бірдей бағалау мүмкін емес. Олар өз мүдделерін ойлап, Шығыс мемлекеттерінің отарлануына жағдай туғыза отырып, сонымен қатар қиыршығыстық және батысеуропалық өркениеттердің мәдени және ғылыми байланыста­рының кеңеюіне үлкен үлес қосады және өз кезегінде батыс және шығыс елдеріндегі қоғамдық ойлардың дамуына әсер етеді. Бұл үдеріс өте күрделі және қайшылықты болған. Ортағасырлық ойлармен тығыз байланысты христиан діні шығыс ойшылдарының ой-өрісін кеңейтіп, алдыңғы қатарлы ойшылдардың өз қоғамын­да орын алған ортағасырлық дәстүрлері мен діни-этикалық ілімдерге қарсы күресіне қолдау көрсетеді. Миссионерлердің арқа­сын­да Еуропада танылған конфуций ілімін көбіне Франция, Германия мен Ресейдің ағартушылары қолданады.

ХYІІ ғ. Қиыр Шығыс елдерінің дәстүрлі әдебиетінің дамуында еуропалық әдеби тәжірибенің әсері болмаған. Миссионерлер өздері­мен бірге қазіргі батыстық шығармаларды не иезуиттік драманы да әкелмеген. Олар діни және ғылыми әдебиеттен басқа қытай тіліне сол уақытта үлкен сұранысқа ие бола қоймаған Эзоп мысалдарын аударған болатын.

Жапониядағы жағдай мүлдем басқа болады. Онда XYI ғ. аяғы мен XYII ғ. басында христиандық миссионерлер өз қызметінде Батыстың әдеби ескерткіш­теріне де үгіт-насихат жүргізеді. 1592 ж. Цицеронның сөздері аударылса, 1600 ж. Вергилийдің өлеңдері аударыла­ды. Сол жылдары Жапонияға келген еуропа­лық­тар фео­дал­дық эпостың классикалық ескерт­кіштерімен таныса бастай­ды. 1592 ж. арнайы миссионерлер үшін латындық транскрипцияда «Тайрдың үйі жайлы баяндау» (XIII) атты әскери эпопея басып шығарылады. Бұл басылым­ның негізгі мақсаты жапондықтарға латын тілін үйрету болады. 1590 ж. Жапонияға алғашқы еуропалық станоктың енуі осындай кітаптардың пайда болуына әсер етеді. XYII ғ. басында жапондық христиандардың қауымдастығы миссио­нерлер үшін «Ұлы әлем туралы жазбалар» (XIY) атты эпопеяның үзіндісін басып шығарады. Осылайша, Қиыр Шығыста алғашқы әдеби байла­ныстар жүзеге асырылады. Ол өз кезегінде христиан діні кең тараған Жапония­ның жер­лерінде пайда болып, жергілікті билеушілер мен мәдени қайраткер­лердің қызығушы­лық­та­рын туғызады.

ХYІІ ғ. Шығыс Азия елдері мен Вьетнамда әдебиет «жоғарғы» және «төменгі» деп бөлінеді. «Жоғарғы» әдебиетке поэзия мен ежелгі қытай лекси­касы мен грамматикасының нормаларына негізделген Кытай, Корей, Вьетнам, Жапонияға ортақ әдеби тілде жазылған прозадан тұрады. Баяндалмайтын (сюжеті жоқ) прозаға өмірбаяндар, қолжазбалар, прозадағы бөлек поэмалар, мадақтаулар, хаттар мен тарихи шығармалар жатады. Бұл әдебиеттің кең саласы Қытайда YІІІ-ІХ ғ. түпкілікті қалыптасып, Қиыр Шығыстың басқа мемлекеттеріне тарайды. Бұл жанрлар әдебиеттен тыс функция­лар­ды атқарып, конфуций ілімімен тығыз байланысты болады. Қытай, Корея мен Вьетнамда ресми қабылданған «жоғары» әдебиеттің қоры осы функционалды жанрлар мен поэзия арқылы азая бастай­ды. Жапонияда жағдай одан да күрделі болады, онда ұлттық тілдегі әдебиет дәстүрі мен баяндау прозасының ерте дамуына байла­ныс­ты, оның кейбір жанрлары «жоғары» әдебиетке жатқызылады. Оған классикалық повесть - моногатари, батырлық эпопеялар мен жапондық поэтикалық жанрлар жатқызылады.

«Төменгі» әдебиет Қиыр Шығыста ХYІІ ғ. дейін пайда болып, осы уақыт­қа дейін дамығаны соншалықты, ол «жоғары» әдебиет­пен бәсекелесе бастайды. Ол жайлы сол уақыт­тағы қытай жазушы­ларының сөздері дәлел бола алады. Ондағы қалалық повестер мен драма­лық шығармалар «қасиетті» мәтіндерден кем бағаланбауы керек. ХYІІ ғ. Қытай мен Жапония сияқты дамыған аймақ­тарда «жоғары» және «төменгі» әдебиеттер арасындағы теңдік сезіледі. Ортаға­сыр­лық әдебиеттің дәстүрлі жанрлары ұзақ өмір сүріп, оларды ойшылдар мен ақындар пайдаланғанымен, қалалық қоғам­дық ортамен байланысты жаңа жанрлар да қалып­тасады.

Қытайды маньчжурлардың басып алуымен байланысты рефео­да­ли­зация, маньчжур әс­кер­лері арқылы қалалардың қирауы қала­лық мәдениеттің дамуына үлкен кедергілер келтіреді. ХYІІІ ғ. Жапонияда токугавалық монархияның күшеюі «төменгі» мәдениет­тің дамуын тежейді. Вьетнамда ХYІІ ғ. ортасынан бастап ұлттық тілде жазылған демократиялық бағыттағы әдебиеттерге тыйым салына бастайды. Қытай, кейін Корея мен Жапонияда қалалық мәдениеттің дамуы осы елдердегі әдебиеттің демок­ра­тия­лық бағытта болуына негіз болады. Повестердің бас кейіпкерлері ретінде қалалық төменгі тап өкілдері, кішігірім сауда­герлер, гейшалар мен ұрылар болады. Әдебиетте эстетикалық бастама үлкен маңызды­лыққа ие болады. ХYІІ ғ. әдебиетте сипаттылық пен сюжеттілік одан тыс салаларға поэзия (Корея мен Вьетнамда) немесе «жоғары» стильдегі прозаға (Қытайда) да ене бастайды. Әдебиет жүйесінде орын алған өзгерістер ішкі аймақтық әдеби байланыстарға да өз әсерін тигізеді. Бастапқы кезде бұл құбылыс аударуды қажет етпейтін барлық аймаққа ортақ әдеби тілде жазыл­ған «жоғары» әдебиетте ғана көрініс табады. Баяндау әдебиетінің дамуына байла­нысты Корея мен Жапонияда ХІY-ХYІ ғ. қытай эпопеяларына деген қызығушылық артады. Жаңа оқырмандар санының көбеюі бұрын-соңды сезіле қоймаған шығармашылық аударма­лар­дың қажеттілігіне әкеліп соқтырады. ХYІІ ғ. Ло Гуань-чжунның «Үш патшалық» атты эпопеясының корей, жапон және маньчжур тіліндегі аудармалары пайда болып, Кореяда «Батысқа саяхат» атты шығарма аударылады. Осы уақытта Жапонияда қытай тарихи эпопея­лары мен новеллаларға деген қызығушылық арта түседі.

Жоғарыда аталған факторлар Шығыс пен Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің арасындағы мәдени байланыстардың күрделенуі мен осы байланыстар арқылы жаңа шығармашылық құндылықта­ры­ның енуіне куә болады.

ХYІІ ғ. Шығыс Азия елдеріндегі әдеби өмір маньчжурлардың саяси арена­ға шығуымен күрделене түседі. Олар ХYІ ғ. аяғында өз тілдерінде жаза бастап, ХYІІ ғ. төл әдебиетін жасап шығаруға ты­ры­сады. Оның қалыптасуы алғашында моңғол жазбасы арқылы жүзеге асы­рыл­са, өзіндік жеке мемлекетке деген ұмтылыстары маньчжурлардың конфуций іліміне деген зейінін арттырады. Конфуций қағидалары туралы кітаптардың аудармалары эпопея мен роман­дардың нәтижесінде пайда бола бастайды. Маньчжур­лардың арасында ламаизм­нің таралуы маньчжур-моңғол-тибеттік мәдени байланыстар­дың орны­ғуына әкеліп соқтырады. Пекиндегі маньчжурлардың барысында тибеттік әдеби мектеп қалыптасып, оны жақсы сти­лист, шығыс тілдерін терең меңгерген удзумдық моңғол Гомбоджав басқарған болатын. Мань­ч­журлардың астанасы моңғол кітаптарының басылып шығу орталықтарына айналады. Оның нәтиже­сінде түпнұсқа щығармашылығы емес, аудармашы­лық қызмет гүлдене түседі. Қытайды басып алған маньчжурлардың мәдени деңгейі мен қытайлар­дың ғасырлар бойы қалыптасқан дәс­түр­лерінің арасында үлкен айырмашылық бол­ған­дықтан, билеуші­лер қытай­лардың мәдени әсеріне ұшырайды. Олар қытай­лардан тіл, мазмұндау әдебі, стильдер мен жанрларды меңгереді. Маньчжур жазушылары мен ақындарының өнері қытай әдебиетінің ортақ арна­сына құйы­лады. 1655 ж. дүниеге келген Налань Син-дэ сияқты маньчжур ақыны­ның цы жанрындағы өлеңдерінен маньчжурларға тән ерекшеліктер байқалмайды.

Қарастырылып жатқан кезеңде орта азиялық мәдени аймаққа тек екі әде­биет­ті ғана жатқызуға болады: діни рухани мәдениеттің бірлігімен сипаттала­тын моңғол мен тибеттік әдебиет. Бұл бірлік тек ХYІІ ғ. ламаизмнің буддизмнің ерекше формасы ретінде тибет-моңғол әлемінде кең таралған кезде күшейе түседі. Моңғол тарих­шы­сы Ш. Бираның анықта­ма­сы бойынша екі мәдениеттің бірлігі моңғолдар өмірінің барлық салаларында жетекші рөл­ге ие бола бастай­ды. Әдеби тибеттік тіл бір мезгілде діни және ғылыми әдебиеттің тілі ре­тінде Орталық Азияда кең тарала бастайды. Моңғол әдебиеті сол уақытта кейінгі ортаға­сыр­лық әдебиеттер сияқты моңғол және тибеттік тілдерде дамиды. Пекин­де маньчжур сарайы аса құрметпен қабылдаған Y Далай Ламаның шәкір­ті ірі моңғол ғалымы Зая Пандита Халхас­ский (Лубсан Принлэй) тибет және моңғол тілдерінде тарихи және тұрмыстық шығармалар жазады. Жалпы сол дәуірдегі моңғол жазушылары мен ғалымдары тибет және моңғол әле­мі­не ұзақ саяхаттар жасаған. Мысалға, ойрат жазуын ойлап тапқан тибет және санскрит тілде­рінің аудармашысы Зая Пандита (Намхай Джамц) Тибет пен Жоңғарияға бірнеше рет барады.

ХYІІ ғ. Орталық Азияда аударма және баспа ісі дами түседі. Дәл осы кезде 1629 ж. Пекинде 108 томдық буддистік мәтіндердің үлкен жинағы – моңғол Ганджуры жарыққа шы­ға­ды. Зая Пандита­ның тибет тілінен моңғол және ойрат тілдеріне аударылған 177 шығармасы (60-тан аса еңбегі сақталған) сол кездегі аударма ісінің дамуын көрсетеді. Буддизм әдебие­тінің аудармаларында діни ескерткіштермен қатар көркем шығармалар да болған. Зая Панди­та YІІ ғ. атақты Үндістан ақынының философиялық поэмасын аудар­ған. Орталық Азияда ламаизмнің кең тарауы үнді-тибет-моңғол әдеби байланыстарының орнауына әсер етеді. ХYІІ ғ. жазба әдебиетімен қатар эпостар да халықтар арасында кең тарайды. Мысалы, моң­ғол көшпелілерінің арасында үлкен сұранысқа ие болған тибеттік Кэсаре дастаны моңғол ұлттық эпопеясына айналады.

Жалпы, ХYІІ ғ. Үндістанмен байланысты орта азиялық әдебиет ХІХ ғ. дейін шығыс азиялық аймақтағы мәдени байланыстардың жүйесіне енгізген.

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. Шығыс елдеріндегі идеологиялық өмір.

2. Батыс пен Шығыс мәдениеттерінің өзара әсерлесуі мен өзара әрекеттілігі.

3. Әдебиеттің демократиялық бағыты.

4. Тибеттік және моңғолдық әдеби дәстүрлер.

XYIII ғасырдағы Еуропа әдебиеті

XYIII ғ. әлем әдебиеті дамуындағы ерекше кезең болып табы­ла­ды. Әлем­нің көп бөлігін­де феодалдық тәртіп сақталып, ортаға­сырлық мәдениет айтар­лық­­тай өзгере қоймай, Батыс Еу­ро­пада үш ғасыр бұрын басталған капиталистік даму өз жалғасын табады.

XYII ғ. болған Англиядағы өндірістік төңкеріс капитализмнің дамуын тез­де­теді. Ал Фран­цияда XYIII ғ. алдағы ұлы француз бур­жуа­зиялық төңкерісіне дайын­­дық кезең болатын.

XYIII ғ. Еуропа әдебиеті тарихында әдебиет саласындағы түрлі жаңалық­тар арқылы та­ны­мал болған. Ғасырдың бірінші жарты­сын­да Англия, Франция, Германия, Дания әдебиет­те­рінде маңызды өзгеріс­тер байқалды. Атал­ған елдерде өзгерістердің бағыты, ақын­дар мен жа­зу­шылардың эстетикалық тал­ғам­дары мен талаптары ұқсас болатын. Ғасырдың екінші жар­ты­сында Оңтүс­тік, Солтүстік және Шығыс Еуропа әдебиеттері бір арнада тоғысады. Деген­мен ағартушылық кезең әдебиетінің көркем сипаттары осындай ауқым­ды аймақ­тағы түрлі ұлттардың ерекшеліктеріне байланысты біркел­кі болмайды. Қоғамдық жағдайлар мен ағар­ту­шы­лық жұмыстардың ұлттық сипатты Англия­да жарық көрген «Робинзон Крузо» мен «Памела», ал Ресейде «Ақымақ бозбала», «Петербургтан Мәскеуге саяхат» сияқты кітап­тардың пайда болуы­мен түсіндіріледі.

XYIII ғ. Еуропада «ақыл-ой ғасыры» деп аталады. Батыс Еуропа­дағы ағартушылық кезеңнің басы оның «Адам ақыл-ойының тәжірибесі туралы» (1691 ж.) деген негізгі еңбегі жарыққа шықан кезбен сәйкес келеді десек болады. Джон Локк осы еңбегінде XYIII ғ. үлкен маңызға ие болған мәселе­лерді қозғап, оның бұл туындысы түрлі бағыттағы жазушылардың шығармашы­лығына, ғалымдардың дүниетанымы мен ойлау жүйесіне айтарлықтай әсер етеді.

XYIII ғ. екінші жартысында Еуропа елдерінде сентимантализм деп атала­тын жаңа әдеби бағыт дүниеге келеді. Осылайша, еуропа­лық ағартушылар өздері­нің адам туралы түсінік­те­рінде арнайы қағидаларға сүйенеді. Сол кездегі әдебиет те осындай қағидаларға негізделіп, оған қарсы келетін өмірдің барлық тұстарынан бас тартады. Бұл тұтастық түрлі шығарма­шы­лық бағыттағы (оның ішінде классицизм мен сентиментализм) ағартушыларды бір арнаға біріктіреді.

Еуропаның барлық елдерінде жаңа мазмұн мен жаңа форма­дағы шығарма­ларды дүниеге әкеліп, әдебиетке жаңаша көзқараспен қараған жазушылардың жаңа толқыны пайда болады. Әдебиет қоғамды қайта қалыптастырудың негізі ретінде қарастырылып, осы арқылы XYII ғ. әдебиеттен ерекшеленеді. Көптеген жазушылар қоғамдық ойларды батыл әрі ашық жеткізе­тін халық жаршыларына айна­лады. Қайта өрлеу дәуірінде Петрарканың стилистикалық тә­сіл­­­дері мен поэтикалық тіліне еліктеп өлең жазған ақындарды петраркашылар десе, Вольтер­дің феодалдар мен шіркеу обуску­рант­­та­­рына деген жеккөруші­лігін уағыздап, тіпті қолына қалам ұстама­ған­дарды да вольтершілер деп атаған.

Вольтер (1694-1778) Парижде дүниеге келеді. Шын есімі Франсуа-Мари Аруэ (Вольтер - әдебиеттегі лақап аты). Ол дворян­дық ортадан шықпаса да, әкесі ауқатты буржуа болады. Вольтер Ұлы Людовиктің иезуттік колледж-аристократтық училищесінде білі­мін алған.

Вольтердің оппозиция­лық көңіл-күйі «Эдип» трагедиясында көрініс тауып, Руанада жасырын жазылған «Лига» поэмасында анық көрінеді. Халық арасында кең таралған Вольтердің поэмасы аз уақыттың ішінде үлкен құрмет пен жетістікке ие болады. Ол Фран­ция­ның әйгілі ақыны ретінде аты шығады. Бірақ қарапайым, үлкен талант иесі Отан алдындағы осындай дәрежесіне қарамастан, ақсүйек­тердің тіміскі әрекетте­рі­нен құтыла ал­май­ды.

Вольтер тарих, математика, философия туралы еңбектер, трагедиялар мен комедиялар жазған. Ол әйгілі «Орлеандық қыз» сатиралық поэмасын жарыққа шығарып, осы жылдары «Ма­га­мет» (1742) пен «Меропа» (1743) трагедияларын, «Қаңғыбас бала» (1736) мен «Нани­на» (1749) комедияларын, «Задиг» (1748) философиялық повесін, ал 1758 ж. өзінің әйгілі «Кандид және Оптимизм» атты повесін жазады.

Батыс елдерінде орын алған ұлттық даму түрлі дәрежеде болғаны­мен, ортақ бағыттарды да байқауға болады. XYIII ғ. орын алған ерекше құбы­лыс феодалдық құрылысқа қарсы идеологиялық қозғалыстар алдыңғы шепке шығып, жалпыға ортақ сипатқа ие болуы еді. Көп­те­ген еуропалық елдердегі әдебиеттің даму қарқынын анық­таған күшті қозғалыс (ағар­тушылық) пайда болып, антифеодалдық көзқарастар жүйесі қалыптасады.

Әдебиет ешқашан «Бақыт туралы ғылым» және адамзаттың экономикалық жетістігі ретінде өмірдің барлық тұстарын қамтитын философиямен тығыз әрі үйлесімді байланысқа түспеген еді. «Адамзат табиғаты» туралы мәселелер философтардың трактат­тары­мен қатар поэма, романдар мен пьесалардың беттерінде де қарастырыла бастайды. Философия­лық тұжырымдар ағартушы­лардың көркем шығармаларындағы кейіпкерлер арқылы талқыланып қана қоймай, шығарманың негізгі мақсатына айналады. Мысалы, «Кандид немес оптимизм» деп аталатын повесте Вольтер мен Лейбниц айтысқа түссе, «Том Джонс» шығармасында Филдинг Шефтсберидің идеяларын жоққа шығарады, ал «Тристрам Шенд» туындысында Стерн Джон Локкты әзілмен сынға алады.

Лоренс Стерн (1713-1768). Кембридж университетін бітірген Стерн, Йоркширде дінба­сылық қызметіне ие болып, өмірінің үлкен бөлігін сонда өткізеді. Оның «Сентименталды саяхат» кітабында кездесетін дінбасы Йорик Стерннің автопортреті болып табылады. Жалпы Стерннің «Өмір мен Тристрам Шендидің пікірі» және «Сентименталды саяхат» атты екі кітабы танымал болады. Байрон, Теккерей, Ш. Бронте сияқты ұлы тұлғалардың тарапынан бұл шығармалар үлкен сынға ұшарағанымен, Гейне мен Толстойдың тарапынан қолдау табады. Оның «Сентименталдық саяхат» атты кітабы 1768 ж. екі том болып шыққан. Бірақ бұл кітап аяқталмай жатып автор жарық дүниемен қош айтысады. Бұл шығарма Стерн­нің автопортреті, ал шығарманың бас кейіпкері Йорик сезімтал саяхатшы, оны елдердің ұлттық ерекшеліктері емес, адамдар­дың адамгершілігі ғана қызықтырады. Оның шығармалары арқылы Стерннің өз заманының ұлы жазушысы болғанын көре аламыз.

XYIII ғ. ағартушылық эсселер мазмұны жағынан да, формасы жағы­­­нан да ауқымды болып, үлкен сұранысқа ие болады. Аталған жанр елде болып жатқан жағадайға тез бейім­деліп, онда сыни мақа­ла­лар, публицистикалық памфлет, тіпті ағартушылық романдардың бастапқы үлгілері де болған.

Дидро (1713-1784). 1713 ж. Францияның ескі қаласы Ланграда дүниеге келеді. Оның әкесі қолөнерші болып, отбасындағы пышақ жасау өнері атадан балаға беріліп отырған. Отбасы ауқатты болады, сондықтан Дени Дидро астананың ең жақсы мектебінде білім алып, Париждің Гаркур колледжінде өз білімін жалғастырады. Әкесі ұлының өз нұсқауларын орындап, дін қызмет­ші­сі бол­мағаны үшін материалдық қолғабыс беруден бас тартады.

1746 ж. оның «Философиялық ойлар» атты еңбегі жарыққа шығып, Париждік соттың үкімімен бұл шығарма жендеттер арқылы отқа жағылады. 1749 ж. Дидро өзінің атеистік «Со­қыр­лар туралы хат» атты шығармасы үшін 100 күнге Венсен сарайындағы түрмеге қамауға алынады.

1746 ж. Лебретон баспасы үлкен ғылыми сөздік шығару ниеті­мен оны «Энциклопедия» редакторы ретінде қызмет істеуге шақы­ра­ды. Дидро осындай кішкентай ойды үлкен ғылыми-мәдени және саяси маңызы бар іс-шараға айналдырады. Ол барлық француз ағартушы­ла­рымен біріге отырып, көптеген қиындықтар мен өткір сындарға қарамастан, өмірінің соңына дейін ұлттық маңы­зы бар монументалды шығарма жасап шығарады. «Энциклопедия» 30 жыл көлемінде құрастырылады. Ол «Энциклопедияға» мыңға жуық мақа­ла жазған. Бірақ 1759 ж. 3 қыр­күйек­те ХІІІ Климент бұйры­ғымен энциклопедияны жағуға үкім шығарылады.

Дидро материализм мен атеизмнің ұстанымдары бойынша өмір сүріп, материалистік принциптер айқын көрінетін «Табиғат пен философиялық принциптерді түсіндіретін ойлар» (1754), «Д’Аламбер мен Дидроның әңгімесі», «Д’Аламбердің түсі», (1769), «Физиологияның элементтері» (1774-1780) атты философиялық шығармаларды да жазады.

Дидроның көркем таланты драматургияда емес, прозаикалық новеллары­нан да көрінеді. К. Маркс Дидроның «Рамоның жиені» атты повестін оқып таң қалса, Энгельс оған «Диалек­тиканың жоғар­ғы көрінісі» деген баға береді. Бұл шығармада ұшқыр ойлы адамның әңгімесі жайында айтылады, олардың бірі (автордың өзі) кедей, байларды жек көретін, бірақ жоғары адамгершілік қасиеттердің иесі, адамзаттың иделы ретінде суреттелсе, екіншісі (Рамоның жиені) өзінің адамгершілік қасиеттері мен абыройынан бас тартқан, бір ғана өмірлік ұстаны­мы бар, тек өзінің сезімдерін қанағаттандыруды ғана ойлайтын адам ретінде бейнеленген. Ең басты кейіпкердің прототипі өмірде болып, оны Дидро өте жақсы білген. Дидро шын мәнісін де француз композиторы Жан Филипп Рамоның жиені болған. Рамо жағымпаздық аянышты лас өмір кешіп, 1771 ж. баспанаға да қол жеткізе алмастан дүние салған. Дидро ол адамның өмірінен сол дәуірге лайықты ерекше сипатты көрген.

Дидро бұл повесті жазуды 1762 ж. бастайды. Повесть автор­дың көзі тірісі кезінде басылып шықпайды, тіпті бір кездері ол жоғалып кетеді. Тек 1805 ж. оның көшірмелері Шиллердің қолына түседі де, ол Гетеге береді. Гете оны неміс тіліне аударып, басып шыға­рады. Тек 1823 ж. ғана түпнұсқасы табылып, Францияда басы­лып шығарылады.

Романтизм қарасыңында романның мүлдем жаңа түрі пайда болады. Бұл ақыл-ойдың иесі – жағымды кейпкерлерден бас тарту мен ағартушылық кезеңдегі оптимизмге қарсы бо­ла­ды. Ағартушы­лар­дың кафедрасы мен трибуна­сы театр болады. Филдингтің сатиралық комедиялары мен Гольдонидің тұтас драматургиясы, Бомаршенің «Фигароның үйленуі» мен Шиллердің «Қарақшы­лар» атты туындылары демократиялық бағытты ұстанатын көрермен­дерге арналған XYIII ғ. қоғамдық күрестің актілері болатын. Хольберг, Гей, Филдинг, Шери­дан, Бомарше мен Гольдони сияқты асқан шеберлердің қыл қаламынан туындаған комедиялар үлкен жетістіктерге жетеді.

Бомарше (1732-1799). XYIII ғ. Франция комедиясының негізін салушы. Әкесі де, өзі де сағатшы болып, сағат механизмін кемеліне жеткізгендердің қатарынан табылған. Кейбіреу­лер оның жасап шығарғандарын тартып алмақшы болғанда бозбала батыл күреске шығып, өзінің авторлық құқын дәлелдеп, қорғап шығады. Осылайша, Париждің ең жақсы сағатшысы аталғанымен, өз өнерін тастап, сарай маңынан үлкен лауазымға ие болып, өзінің Карон есімін дворяндық де Бомаршеге өзгертеді. Бомарше өте дарынды, әрі механик, әрі өнертап­қыш, дипломат, музыкант және ақын болған. Оның Франция, Германия, Англия мен Ресейде қойылған «Евгения» атты алғашқы пьесасы авторға жетістіктер сыйлап, оған үлкен атақ әкеледі. 1772 ж. Бомарше шу­мақ­ты комедиялық опера жазып, оның бірінші нұсқ­асы «Севильдік шаштаразшы» деп аталады. Мұнде жастардың қызметшілердің көмегі арқылы ақсақалдарды мазақ етулері жайлы айтылады. Шым-шыты­рық оқиғалар мен қателіктерге толы бұл комедияның бас кейіпкері білімді, батыл әрі пысық Фигаро атты жігіт болатын..

Свифт Джонатан (1667-1745) ағылшын жазушысы, сатирик, ақын, публицист әрі саясаткер болған. Ол 1667 ж. 30 қарашада Дублинде ағылшын отбасында дүниеге келген. Свифтің әкесі жас­тайы­нан қайтыс болып, ол ағасының қолында тәрбиеленеді. Свифт Ирландияда өз заманына сай өте жақсы жоға­ры білім алады. Алғашында графтар мектебі Килкенниде содан соң дублиндік Тринити-колледжінде оқиды.

1704 ж. жазылған «Бөшке туралы ертегі» деген шығармасында оның католиктермен қақатығысы туралы жазылған. 1726 жылы жазылған «Гулливер саяхаты» атты шығармасы Свифтің ең соңғы және қорытынды кітабы болатын. Онда автордың фантастикалық, өмірлік, шығармашылық өте бай тәжірибесі көрініс тапқан.

Свифтті әлемдегі адамзат тағдыры жайындағы мысқылды әрі мұңды толғауға толы «Гулливер саяхаты» атты мәңгі өлмес роман­ның авторы ретінде бүкіл әлем таныған. Свифттің кейіпкері Гулли­вер әлемнің төрт еліне саяхат жасап, оны баяндау саяхатшының ресми және қысқа есеп беруі ретінде келген. «Англияда саяхат жайлы кітаптар толып жатыр», - дейді оқырманның тек көңілін көтеруді мақсат тұтып, түрлі аңыз-әңгімелер мен жоқты тілге тиек ететін авторларға көңілі толмаған Гулливер. Автор саяхатшының негізгі мақсаты адамдарды өзі болған елге қатысты жақсы-жаман мысалдардан хабардар етіп, оқырманның ой-санасы мен дүниета­ны­мын арттыру екенін көрсетеді. Хирург, кеме дәрігері, лауазым­сыз, қарапайым Гулливердің қысқа жазбаларының астарында қалыптасқан адамзат өміріне, саналы түрде басталмаған қоғамдық қатынастарға қатысты тамаша сатира жатыр.

С. Ричардсон (1689-1761) өзін әдебиетші ретінде дайында­ған жоқ еді, ол тіпті әдеби атақ туралы да ойламаған болатын, оның жазушылық шеберлігі кездейсоқ ашылады. Ағаш ұстасының ұлы болған Ричардсон жас кезінен-ақ типографияға қызметке тұрып, оның иесінің қол астында өседі де, кейін оның қызына үйленіп, өзі де баспа ісінің қожайыны болады. Сол кезде жеке хат жазысу жоғары деңгейде болғандықтан, хат үлгісіндегі кітапшалар да кең сұраныста болады. Ричардсонға да осындай бір дайын хат үлгілер жинағын басып шығару қажет болатын. Қолайлы мәтіннің болмаған­дығынан, Ричардсон оны өзі жазып шығаруға бел буады. Ыңғайлы болу үшін сюжеттік ертегі құрастырады. Автор қатты қызығып, эпистолярлық жанрдың алғашқы үлгісі болған бірнеше хаттардан тұратын «Памела немесе сыйға бөленген ізгілік» (1740) атты роман жазып шығарды. Осылайша, 50 жастағы типограф әлемге жазушы ретінде танылады.

«Памелада» Ричардсон «төменнен» жоғары қарай көтерілудің идеалды жолын сурет­тейді. Романның атының өзі-ақ оның ақыл берушілік бағытта жазылғандығын аңғар­тады. Онда бейнеленген қайшылық әлеуметтік сипатта болып, адамгершілігі мол, инабатты Паме­ла есімді қызметші қыз бен оның жас қожайыны арасындағы күрес асқан шеберлікпен суреттелген.

Ричардсонның шебер туындысы болып табылатын «Кларисса» романында жанры мен стилі жағынан әр қилы хаттар кездеседі. Роман қайталауларға толы болғандықтан, «Кларис­са» ағылшын тілінде жазылған романдардың ішінде ең ұзақ туынды болып табылады. Ричардсон романдары, әсіресе «Кларисса» Еуропаның ағарту­шы­лық әдебиетінде өшпес­тей із қалдырады. Ричардсон шығарма­лары кейінгі сентимен­тальды прозаның ұлы туынды­ларының (Ж.Ж. Руссо «Жаңа Элоиза», Гете «Жас Вертердің қайғысы») жарық­қа шығуына негіз болады.

Сентименталист-жазушылар әдебиетке үлкен үлес қосқан. Олар­дың шы­ғар­ма­шылық­тары классицистердің шығармаларынан әлдеқайда өзгеше бола­тын. Трагедиялық сюжеттер ұлы адамдар мен ұлы оқиғалар тақырыпта­рынан құралады. Ал сентимента­лис­тер қарапайым, қуғынға ұшыраған, әлсіз адамдар­дың образдарына жүгінген.

Ж.Ж. Руссо (1712-1778). Жазушы 1712 ж. Женевада дүниеге келген. Руссо­ның әкесі сағатшы болған, анасы Руссо туылған кезде қайтыс болады. Руссо он жасқа толғанда оның әкесі Женевадан қашуға мәжбүр болып, жас­тайы­нан жалғыз қала­ды. Осы­лайша, оның қиын өмірі басталады. Кейіннен жас Руссо мейірімді Варенс ханымның қолына түсіп, шіркеуде тәрбиеленеді.

1749 ж. бастап Руссо танымал бола бастайды. «Эмиль» атты романынан кейін Руссо қуғынға ұшырап, жасырынуға мәжбүр бола­ды. Алайда 1753 ж. Руссоның «Ауылдық сиқыр­шы» атты комикалық опе­ра­сы париждіктердің көңілінен шығып, тіпті XY Людовиктің де қызығу­шылығын оятады. Руссо өмірінің соңғы он жылын Парижде өткізеді. Сыйлық­тар мен зейнет­а­қы­дан бас тартқан Руссо өмірінің соңына дейін кедейлікте күн кешеді.

1761 ж. жазылған Руссоның ең атақты шығармасы «Жаңа Элоиза» романы Руссоның замандастары үшін күтпеген жағдай болатын. Прозамен жазылған лирика, махаббат әуені, сезім поэзия­сы, табиғатқа сүйсіну мен оның әсемдігін бағалау романның негізі болып табылады. Бұл шығармадан халық бостандығы мен құқық­тары үшін аянбай күрескен Руссоның ұлы ойларын көре аламыз.

Ұлы француз революциясы ағартушылық кезеңнің соңғы нүкте­сі болған. Төңкеріс жылдары және төңкерістен кейінгі жыл­дарда ағартушылық, философиялық, әлеуметтік көзқарастар жүйесі өзгере бастайды. Ғасырдың соңында өмір сүрген жазушылар мен ойшыл­дардың жаңа толқыны төңкерістен оянған жаңа әлемді көреді. Осы жылдары қалыптасқан романтизм XYІІІ ғ. жаңа буржуазиялық қоғамда пайда болған мәселерге жауап ретінде қалыптасады.

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. Халықаралық әдеби байланыстар.

2. Ағартушылық кезең әдебиетінде пайда болған жанрлар.

3. Көркем шығармалардағы буржуазиялық өмірге тән әлеуметтік

жағдайларға берілген сын.

4. Ағартушылық кезеңдегі эстетика мен ойлар жүйесі

5. Кейіпкердің жаңа типі.

6. Әдеби тілде кездесетін мәселелер

XYIII ғасырдағы Шығыс елдерінің әдебиеті

XYIII ғасырда Шығыс елдерінің барлығы дерлік кейінгі ортағасырлық кезеңде болатын. Дегенмен әлемнің түрлі аймақта­рын­да ортағасырлық қоғамдық институттар мен жаңа идео­ло­гия­ның қалыптасуы түрлі деңгейде жүреді. Батыс пен Шығыс елдері­нің арасындағы қай­шы­лықтармен қатар, Шығыс елдерінің де даму деңгейі түрліше болған.

Оңтүстік және оңтүстік-шығыс Азия, Таяу Шығыс (көрші араб және парсы елдеріне қарағанда жаңа бағыттар ертерек қалыптасқан Түркияны санамағанда) және Орта Азия елдерінде ортағасырлық қоғамдық құрылыс нық орнаған болатын.

Көптеген халықтардың тағдырына сол кездегі жойқын соғыс­тар өз әсерін тигізбей қоймады. XYIII ғ. Оңтүстік Азияның Күңгей Кавказдан Кампучийге дейін созылып жатқан кең байтақ даласын­дағы жағдай өте қайғылы болатын. Жаулап алушылар бірінен соң бірі бұл аймаққа басып кіріп, халқын бірнеше рет қырғынға ұшыра­тады. Мұндай қырғи-қабақ соғыс­тар тек жекелеген билеушілер мен әулеттердің тағдырын ғана емес, сонымен қатар тұтастай халықтың тағдырын да шешіп отырған. Осылайша, ғасырдың соңына қарай ойраттар Орта Азияға басып кіріп, қазақтардың жеріне, олардың бірлігіне үлкен қауіп төндіреді. Бірақ отыз жылдан кейін-ақ ойраттар (жоңғарлар) 1755-1758 ж. маньчжур императоры әскері­нің шап­қын­­шы­лығынан кейін тарих сахнасынан біржола кетеді. Оңтүстік Азия аймағында өмір сүріп жатқан халықтар үшін Надир-шахтың жаугершілік соғыстары өте ауыр болады. Ол Иранның ауған және түрік шапқыншыларына қарсы күресі кезінде үлкен күшке ие болады. Билік ба­сы­­на келген Надир-шах 1736-1747 ж. аралығындағы жаугершілік соғыстарынан кейін уақытша орта азиялық хандықтар мен Үндістанның солтүстік-батыс айма­ғын, Дағыстан мен Күңгей Кавказдың біраз бөлігін жаулап алады.

Қалалар мен ауылдар аңырап бос қалады, тірі қалған тұрғын­дар өмірлерін сақтап қалу үшін басқа жерлерге жаппай көше бастайды, егін, мал шаруашы­лығы, қолөнер құлдырап, халықтың саны азайып, мәдени ескерт­кіштер қираты­лады, кітаптар мен қол­жаз­балар өртке оралып, көптеген ақын, жазушылардың аттары мәңгі ұмыт болады.

Бізге жеткен ақындардың шығармашылығынан тек мұң мен зарға, қайғы-қасіретке толы бірнеше жолдарды табамыз. Түріктердің шапқын­шы­лығынан кейін аман қалған грузин ақыны Д. Гурамишвили өзінің поэмасын «Грузия апаты» деп атаған. Шексіз соғыстар мен жал­­пыға ортақ тоқыраулар сол кездегі халықтың жүрегіне үлкен қорқыныш сезімін ұялатқан бола­тын. Иранда тұтқында болып, көп қиындықтарды басынан кешірген түркімен ақыны Махтумкули өз еліндегі өзара қырғи-қабақ соғыстарды тоқтатуға шықырып, әлемде үстемдік еткен зұлымдық пен қырғын соғыстан құтылудың шешімін іздеп, қайғыға батады. Ол үшін бүкіл әлем ақылынан адасып, «өмірлік негіздер» жойлып бара жатқандай көрінетін. Түркімен ақынының шынайы апаттарды жан-тәнімен сезінуі дәстүрлі сопылық формулалармен сәйкес келеді. Махтумкулидің қайғылы діни-философиялық дүниета­ны­мы­­ның өзіндік ерекшелігіне қарамастан, оның шығармашылығы неміс ақындарының барокко стиліне жақын келеді.

Махтумкулидің шығармашылығы ерекше сипатқа ие. Жалпы алғанда енді қалыптасып келе жатқан және кейінгі ортағасырлық поэзияда жаңа дәуірде өшпес із қалдырған талантты тұлғалар (Армениядағы Саят-Нова, Тибет­тегі YI Далай-ламаны) айтсақ болады.

ХYIII ғ. Батыстағы алып мемлекеттердің Азия мен Африка елдеріне шапқыншылығы өз жалғасын тауып, бұл елдердің өзара соғыстары мен талас-тартыстары отралау саясатын жыл­дам­дата түседі.

Отарлау халықтарды тонау, олардың саяси-экономикалық құры­лым­дарын бұзу, жаулап алған елдерді Батыс елдеріндегі қалыпта­­сып келе жатқан капиталистік қоғамдық құрылыс­тардың талаптарына еріксіз көндіруді білдіреді. Еуропалықтардың Шығыс елдеріне баса көктеп кіруі бір-бірінен мүлдем ерекше екі мәдениет­тің қақтығысуына әкеледі. Отарлаушы елдердің әскерінен кейін немесе олардан бұрын сол елдің саудагерлері, миссионерлер мен түрлі дін өкілдері, қазба байлықтарын іздеуді мақсат еткен геолог­тар­дан бастап, жаңа әлем­нің мәдениетіне қызыға қараған этнограф­тар мен тілшілерге дейін түрлі саладағы ғалымдар келетін еді. Осының әсерінен елде түрлі жағдайлар қалыптасып отырған.

Испан католиктік шіркеуі жаулап алған халықтар христиан дініне сену керек деген ұста­ным­ға сүйенеді. Осылайша, Филиппин­де болған христиан дінін күшпен тарату елдің өзіндік мәдениетіне айтарлықтай әсер етеді. Бұл құбылыстың орын алуын Филиппинде мемлекеттік діннің болмауымен байланыстыруға болады. Сонымен қатар испан тілі жергілікті тілдерді бір­тіндеп ығыстыра бастайды. Елде ұлттық филиппиндік және батыстық мәдениеттердің син­тезі ретінде қарастыруға болмайтын жаңа испантілді мәдениет пайда болады.

Ағылшын отарларында миссионерлер осындай маңыздылыққа ие болмады, ағылшын шіркеуінің өзі өзге сенімдегілерге үлкен сабырлықпен қарады, тіпті мемлекеттік саясатта да испан шіркеуі­не қарағанда шешуші рөлге ие бола алмады. Ағылшындар қол астындағы халықтың мәдени өміріне араласпай, өздерінің ғалымда­рына жергілікті тіл мен мәдениетті зерттеуге мүмкіндіктер бере отырып өздерінің стратегиялық және экономикалық жоспарла­рын құрып, алға қойған мақсаттарына жету үшін әркеттер жасайды. Сөздіктер жасалып, грамматика жазылып, әдеби ескерткіштер ағылшын тіліне аударыла бастады да, олар еуропа­лық мәдениеттің құндылығына арналады.

XYIII ғ. өзара байланыстардың дами түсуі (отарлау саясаты мен суда қатынастары) бір­жақты сипатқа ие. Батыс бірте-бірте Шығыс халықтарымен терең танысып, олармен тығыз байланыс орнатса, Шығыс елдері әлі де Батыс өркениетіне асқан сақтықпен қарады.

Жат жерліктердің басып кіруіне қарсы оңтүстік-шығыс Азия елдеріндегі халықтардың ежелден қалыптасқан дәстүрлерді қатаң ұстануы өзін-өзі қорғаудың бір түрі ретінде қарасты­рылады. Осы­дан олардың арасында өздерінің философиясы, сенімі мен шығар­ма­шылық тал­ғам­да­рын сақтап қалуға деген талпыныс пайда болады.

Осындай қалыптасқан жағдайларға байланысты XYIII ғ. әлем әдебиетінің тұтастығы болмады. Таяу Шығыс, Оңтүстік және Оңтүстік-шығыс Азия елдеріндегі әдебиетте өткен ғасырларда қалыптасқан дәстүрлер үстемдік етіп, ортағасырлық эстетикалық қағидалар мен жанрлар жүйесі сақталып қалады. Әдебиеттің гүлдену кезеңін ерте бастан кешірген араб елдерінде, Иран мен Үндістанда XYII ғ. сияқты XYIII ғ. әдебиет өткен дәуірде өмір сүр­ген ұлы ақындардың естелігімен байланысты болып, дәстүрлі тәсілдер­ді пайдаланып қана қой­май, оларды қайталаумен ғана шектеледі. Ортағасырлық дәстүрлер поэзияға айтарлықтай әсер етеді. Дәуірдің ерекше сипаты ретінде формасы жағынан нәзік әрі күрделі поэзияның кейбір ортада үлкен сұранысқа ие болуын айтса болады. Ауғанстан, Орталық Азия, Иран мен Үндістанның ақын­да­ры XYII ғ. парсы тілінде жазған Бедиль ақынның дәстүрінен негіз алады. Парсы тіліндегі әдебиетте оның есіміне байланысты философиялық (сопылық) поэ­зия­­ның күрделі түрі болып табыла­тын бедилизм атты бағыт пайда болады. Осыған ұқсас құбылысты басқа да халықтардың поэзиясынан көруге болады (хинди тіліндегі рити-кави, Явадағы «явандық қайта өрлеу», Бирмадағы «тапқыр жолдар» поэзиясы). Бұл поэзияны Батыстағы прециоздық поэзия­мен, маризизм және гогоризммен байланыстыруға болады.

Поэзиядағы стильдің күрделенуіне қарапайымдылық пен нақ­ты­лық қарсы қойылады. Осыдан классикалық дәстүрлер мен фольк­лор­дың поэтикасына деген талпыныс байқалады. Мысалы, Иран поэзиясында ежелгі дәстүрге қайта оралу, яғни моңғол дәуіріне дейінгі ақын­дардың шығармашылық тәжірибесіне қайта оралу құбылысы орын алады.

Батыста араб елдерінен шығыста Филиппинге дейінгі аталған аймақтардың барлығында ортағасырлық сипаттарды сақтай отырып проза қосымша мәнге ие болады. Барлық елдегі көр­кем проза тарихи және географиялық суреттеулер мен мәтіндерден бөлініп, жеке жанр ре­тінде қалыптаса қоймайды. Көптеген елдерде ауызша және жазбаша түрдегі халық әде­биетінің ескерткіштері бір мезгілде өмір сүреді.

Қиыр Шығыс елдері ерекше аймақ ретінде қарастырылады. XYIII ғ. бұл аймақта Қытай, Жапония, Корея және олармен мәдени-тарихи байланыста болған Вьетнам елдерінің әдебиеті ерекше көзге түседі. Осы кезде аталған төрт елдің әдеби дамуы мен ондағы керемет көркем шығармаларды көлемі жағынан еуропалық әдеби ескерткіштермен салыстыруға болады. Н.И. Конрад XYIII ғ. әлемдік маңыздылығы бар шығармашылық жаңалықтарды дүниеге әкел­ген екі аймақ Еуропа мен Қиыр Шығыс болған деп есептейді.

XYIII ғ. Шығыс Азия мен басқа да аймақтағы елдердің әде­биеті үшін ерекше дәуір бола алмады. Жоғарыда аталған төрт елде жаңа бағыттар түрлі кезеңдерде пайда болады. Бұл елдердегі әдеби сипаттарда біркелкілік болмады.

Қиыр Шығыс елдеріндегі жаңа буржуазиялық қатынастар өте баяу түрде жүреді. Елдегі осындай құбылыстарағы билік басында­ғылар қарсы тұрып, XYII ғ. Қытай мен Жапонияда жаңа бағыттарға деген қарсылық күшейе түседі. Бұл жағдай ортағасырлық ойлар жүйесі және бейнелер мен жанрлар кешенінен әлі қол үзбеген мәдениетке де өз әсерін тигізбей қой­майды. Ежелгі дәстүрлер мен қайта жаңару идеясы арасындағы қақтығыстарды Кореядан көре аламыз. XYII-XYIII ғ. Кореяда орын алған сирхактардың қозғалы­сы (тәжірибелік білім үшін) сол дәуірде өмір сүріп жатқан адамдар­дың түсінігін ортағасырлық догмалардан азат ету­де үлкен маңыз­ды­­лыққа ие болады.

Сирхак қозғалысының қайраткерлері арқылы жасалған осын­дай әлемдік ұлы ашылулар сыртқы құрылымы жағынан Еуропа мәдениетіндегі Қайта өрлеу дәуірінде орын алған құбы­лыс­тарды еске түсірді. Дегенмен де Сирхак қозғалысы Ренессанстан айтар­лықтай ерекше­ленеді. Корей қоғамдық өмірінде орын алған күрделі әлеуметтік қайшылықтардың негізінде қалыптасқан бұл қозғалыс еуропалық Қайта өрлеу дәуіріндегі эстетикалық, философиялық, ойлармен байланысқа түспестен жұмыста­рын жүргізді.

Әйел тағдырына деген алаңдаушылық осы аймақтағы әде­биетке тән сипаттардың бірі болады. Әлеуметтік және діни қағида­лар әйелдің қоғамда алатын орнын анықтап, сол кездегі әйел бала­сы­ның мүшкіл жағдайын көрсетеді. Әйел баласының ар-намысы мен оның адамдық құндылықтары үшін күрес жапон драматургия­сында да, Вьетнам поэзиясында да негізгі орын­да тұратын.

XYIII ғ. әлеуметтік қайшылықтар жазушылардың сыни көзқа­рас­та­рын күшейте түседі. Мысалы, 1771-1802 ж. аралығында Вьетнамда тэйшондар бастаған шаруалар соғысы бой көтереді. Бұл жағдай ғасырдың соңындағы қоғамдық ойлардың жылдам дамуы мен сол дәуірдегі ақындардың шығармашылығына айтарлықтай әсер етеді.

Осы кезде антифеодалдық үдерістің күшейе түсуіне қарамас­тан, шығыс және оңтүстік-шығыс Азияның ойшылдары өз еңбек­терін жаңа конфуцийшілдік пен будизм және дәстүрлі философия­лық жүйелер негізінде жазады. Мысалы, тэйшондар қозғалысы тұсында өмір сүрген атақты вьетнам ақыны Нгуен Зу өзінің «Қиналған рухтың айқайы» атты поэмасында буддизмнің тағдырға қарсы келуге болмайды деген түсініктерімен қатар өзінің кейіпкері арқылы адам өз тағдырын өзі жасауға ерікті және оған толық құқы бар екенін айтады.

Андо Сёэки XYIII ғ. Жапонияда қалыптасқан идеологияда жалғыз бола­тын. Жапон ғалымдарының оны Томас Мюнцермен салыс­тыруы да кездейсоқтық емес. Андо Сёэкиді тек оның заман­дас­тары ғана емес, сонымен қатар ХІХ ғ. жапон ағартушылары да түсіне алмады. Тек ХХ ғ. ғана оның еңбектері жоғары бағалана бастайды. ХХ ғ. Кореядағы сирхак қозғалы­сының көрнекті қайрат­кері Ли Иктің шығармалары да жарыққа шыға бастайды.

Ағартушылық ойлардың тұтас жүйесі қалыптасқан Еуропа елдеріндегі XYIII ғ. әдебиетіне жауыздықтың жойылып, ақылдың үстемдік құруына деген сенім мен оптимизм тән болатын.Өмірлік қуанышқа толы мотивтер Шығыс жазушыларында да кездеседі, бірақ мұнда оптимизм мен пессимизмнің сипаты мүлдем басқаша болатын. Қиыр Шығыс пен Вьетнам әдебиетіндегі идеялық қайшылық­тар XYIII ғ. еуропалық ойлардың арасындағы қайшылықтармен сәйкес келмейді

Сондықтан да Шығыс Азия елдеріндегі әдеби дамуларға қарамастан елдегі қоғамдық және идеологиялық шарттарға байла­нысты Батыс Еуропадағы ағартушылық кезеңге тән өзгерістер мен төңкерістердің алғышарттары байқалмады.

Таяу Шығыс пен оңтүстік-шығыс Азия елдеріне қарағанда Шығыс Азия (Қиыр Шығыс) әдебиетінде еуропалық әдеби құбы­лыс­тармен салыстыруға келетін түрлі жаңа бағыттарды көре аламыз. Осы аймақтағы әдебиетте тек жанрлардың түрлері өзгеріске ұшырап, прозада ортағасырлық мәдениетке тән шарттылық, симво­лика мен фантастиканың алдын алуға үлкен мүмкіндіктер туып, әдебиет өмірдің шынайылығын суреттеді. Прозаикалық шығарма­лар күрделене түсіп, бірте-бірте ортағасырлық повестер мен оқиға­лар­ға тән «бір ізділік» бағыты жойыла бастайды. Дегенмен Шығыс Азия елдеріндегі прозада шындықты шынайы түрде жеткізу тәсілдері ғана пайда болады. Мысал ретінде Цао Сюэ-циннің «Қызыл үйшіктегі ұйқы» (1791) атты романын келтірсек болады. Онда сыни көзқарастар, кейіпкердің өзін қоршаған шынайы өмірге қанағаттанбауы даостық және буддизмдегі символдардың күрделі жүйесі арқылы суреттейді.

XYIII ғ. көптеген елдерде екі тіл қатар өмір сүреді. Мысалы, Корея мен Вьетнамда, тіпті Жапонияда әдеби шығармалар ұлттық тілде де, ежелгі қытай тілінің грамматикалық және лексикалық қағидаларына негізделген жалпыға ортақ әдеби тілде де жазылады. Қытайда әдебиет ежелгі классикалық тілде (вэньянь) де, жаңа тірі тілде де (байхуа) дами түседі. Корея мен Вьетнамдағы қытай тілінде жазылған шығармалар жанры жағынан классикалық қытай әдебиетіне тән дәстүрлермен тығыз байланысты болып келеді. Азияның да көптеген елде­рінде жазу тілі мен сөйлеу тілі сәйкес келмейтін. Сондықтан да ұлттық тіл мәселесі әлі шешіле қоймады және ол үшін қолайлы тарихи жағдайлар да жасалмады.

XYIII ғ. Еуропада жалпы Шығыс елдерінің салт-дәстүрі мен мәдениетіне, ондағы халықтардың өміріне деген қызығушылық арта түседі. Мысалы, XYII ғ. өзінде Францияда «Шығыс кітапхана­сы» атты бірнеше томдық басылымдар пайда болады. XYIII ғ. басында халық арасында араб, парсы және басқа да шығыс тілдеріндегі шығармалардың аудармалары тарала бастайды. Әсіре­се, «Мың бір түнге» деген сұраныс артып, оның бірнеше нұсқадағы аудармалары пайда болады. Көптеген кітаптар француз тілі арқылы басқа еуропалық тілдерге, оның ішінде орыс тіліне да аударылады. Шығысқа деген қызығушылықтың артуы­на Калидастың «Шакун­та­­ла» атты шығармасының аудармалары дәлел бола алады (Англия­да В. Джонс, Германияда Форстер, Ресейде Карамзин аударған).

Жоғарыда аталғандардың ішінен ең маңыздысы түрлі халық­тар­дың мәдениетін теориялық тұрғыда зерттеу үдерісі басталады.

Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. Таяу Шығыс аймағындағы халық әдебиетінде кезедсетін шығармалар.

2. Әдебиеттердің жергілікті тілдерде қалыптасуы.

3. Қытай әдебиетіндегі роман жанрының дамуы.

4. Оңтүстік және оңтүстік-шығыс Азиядағы әдебиетке тигізген жергілікті діндердің ықпалы.