34. Гук і літара. Суадносіны літар і гукаў.

Гукі – мінімальныя адзінкі маўленчай плыні, якія характарызуюцца акустычнымі і перцэптыўнымі (звязаны з успрыняццем маўлення) прыметамі, а таксама з’яўляюцца вынікам працы маўленчага апарата чалавека.

Гукі – сегментныя, або лінейныя, фанетычныя адзінкі, пазбаўленыя значэння. Гукі з’яўляюцца будаўнічым матэрыялам для фанетычных адзінак больш высокага ўзроўню, г. зн., што гукі валодаюць утваральнай уласцівасцю . Але па гуках словы і адрозніваюцца. Так,словы мука і рука адрозніваюцца гукамі [м˚] і [р˚]. Гэта асноўныя функцыі гукаў – словаўтваральная і словаадрознівальная.

Гукі мовы маюць розныя ўласцівасці, таму і даследуюцца з розных бакоў: акустычнага (або фізі чнага), артыкуляцыйнага (або фізіялагічнага), перцэптыўнага (або ўспрымальнага) і функцыянальнага (або лінгвістычнага).

Акустычны (або фізічны) аспект дазваляе вывучаць гукі як фізічную з’яву. Акустыка (ад грэч. akustikos – слыхавы ) – раздзел фізікі, дзе вывучаюцца фізічныя ўласцівасці гукаў. Гукі мовы маюць такія фізічныя якасці, як сілу, вышыню, працягласць, тэмбр. Вуха чалавека ўспрымае паветраныя хвалі ў момант гаварэння як гукі, якія маюць розныя фізічныя якасці.

Пры артыкуляцыйных (або фізіялагічных) даследаваннях увага звяртаецца на працу маўленчых органаў, у выніку дзейнасці якіх і ўтвараюцца гукі. Артыкуляцыйна (ад лац. articulatio – членападзельнае вымаўленне) кожны гук утвараецца ў выніку складаных рухаў маўленчых органаў.

Перцэптыўны (або ўспрымальны) аспект дапамагае вывучыць гукі з п. гл. іх успрымання носьбітамі мовы. У паняцце перцэпцыі (ад лац. percepto – успрымаць) уваходзіць першасная апрацоўка

маўленчага сігнала і сістэма працэсаў інфармацыйнай перапрацоўкі тэксту.

Пры функцыянальным (або лінгвістычным) аспекце гук мовы ўтварае мноства гукаў маўлення, падобных па артыкуляцыйных і акустычных характарыстыках. Адно і тое ж слова, вымаўленае мужчынам і жанчынай, дзіцем і сталым чалавекам, будзе адрознівацца па сваіх характарыстыках: тэмбрам, асаблівасцямі будовы маўленчага апарата. Але кожны раз мы будзем успрымаць комплекс гукаў, вымаўлены рознымі людзьмі, як адно і тое ж слова. Гэта адбываецца таму, што існуе пэўны эталон гука, які знаходзіцца ў свядомасці чалавека, і згодна з якім гукі маўлення атаясамліваюцца. Значыць, гук мовы не канкрэтны гук, а абстракцыя – фанема. Фанемы вывучаюцца ў такім раздзеле мовазнаўства, як фаналогія.

Названыя аспекты вывучэння гукаў мовы (акустычны, артыкуляцыйны, перцэптыўны і функцыянальны) вельмі цесна звязаны паміж сабой, паколькі даследуюць адну і тую ж фанетычную адзінку (гук), але з розных бакоў. І толькі сукупнасць атрыманых фактаў дасць магчымасць разглядаць гукі мовы як цэласную з’яву.

Літара – гэта графічны знак у складзе алфавіта, якім на пісьме адзначаецца пэўны гук ці спалучэнне гукаў.

З гэтай прычыны ў сучаснай беларускай мове не ўсе гукі абазначаюцца асобнымі літарамі (напрыклад, для абазначэння мяккіх зычных гукаў няма асобных зычных літар – быў і біў, воз і вёз). Адна галосная літара можа абазначаць адзін або два гукі (сям’я [с’ам’jа], зелянее [з’эл’ан’эjэ]). Адна зычная можа абазначаць розныя гукі (з[з]акон, з[з’] лесу, бяроз[с]ка, з[с’] песні, з[ж]жаты, расказ[ш]чык – літара з мае 6 гукавых значэнняў).

Адны з гэтых значэнняў – асноўныя (алфавітныя), іншыя – другарадныя. Графіка вывучае толькі асноўныя (алфавітныя) гукавыя значэнні літар, г.зн. тыя, што выступаюць у моцнай пазіцыі (для галосных – пад націскам, для зычных – перад галоснымі ці санорнымі зычнымі). Замест алфавітнай літары не можа быць ужыта іншая без змены значэння слова (напрыклад: з[з]акон, з[з]орка). Другарадныя значэнні літары (дадатковыя, неалфавітныя) абазначаюць гукі, якія стаяць у слабай пазіцыі, напрыклад, зычныя перад іншымі (акрамя санорных) зычнымі ці ў канцы слова (бяроз[с]ка, з[с’] песні, з[ж]жаты, расказ[ш]чык). Такім чынам, графіка вывучае перадачу на пісьме гукаў моцных пазіцый, а перадача гукаў слабых пазіцый – сфера арфаграфіі.

Літары сучаснага беларускага алфавіта беларускай мовы па сваіх асноўных значэннях падзяляюцца на дзве групы: адназначныя і двухзначныя. Літары, якія перадаюць на пісьме адзін гук, называюцца адназначнымі. Да іх адносяцца а, о, э, у, ы, якія абазначаюць адпаведныя галосныя гукі [а], [о], [э], [у], [ы], а таксама зычныя літары д, ж, дж, р, т, ў, ч, ш, якія ябазначаюць няпарныя цвёрдыя гукі [д], [ж], [дж], [р], [т], [ў], [ч], [ш].

Двухзначнымі з’яўляюцца літары, якія маюць два гукавыя значэнні. Гэтыя літары абазначаюць парныя цвердыя і мяккія зычныя: б – [б] і [б’], в – [в] і [в’], г – [г] і [г’], [г] і [г’], дз – [дз] і [дз’], з – [з] і [з’], к – [к] і [к’], л – [л] і [л’], м – [м] і [м’], н – [н] і [н’], п – [п] і [п’], с – [с] і [с’], ф – [ф] і [ф’], х – [х] і [х’], ц – [ц] і [ц’], а таксама галосныя літары е, ё, ю, я, і (ётаваныя).

Ётаваныя галосныя (яны двухзначныя) у рознай пазіцыі маюць рознае значэнне:

1) абазначаюць адну і тую ж фанему (той галосны, які чуецца ў іх назве) і мяккасць або цвёрдасць папярэдняга зычнага: ва[а]ду і вя[а]ду, во[о]з і вё[о]з, вы[ы]ць і ві[і]ць, мэ[э]ра і ме[э]ра, лу[у]к і лю[у]к;

літары а – я о – ё і – ы э – е у – ю

\ / \ / \ / \ / \ /

фанемы [а] [о] [і] [э] [у]

2) абазначаюць два гукі (спалучэнне етавага (j) з адпаведным галосным) у пяці пазіцыях:

1) у пачатку слова: явар [jавар], ельнік [jэл’н’ік], ёлка [jолка], юны [jуны], іхні [jіхн’і];

2) пасля галосных літар: заехаць [заjэхац’], заяц [заjац], знаёмы [знаjомы], працую [працуjу], краіна [краjіна];

3) пася мяккага знака: мільен [м’іл’jон], мільярд [м’іл’jарт], рэльеф [рэл’jэф], лью [л’jу], Ільіч [іл’jіч];

4) пасля апострафа: п’еса [п’jэса], аб’ем [абjом], інтэрв’ю [інтэрвjу], аб’ява [абjава], аб’інець [аб’jін’эц’];

5) пасля ў: кроўю [кроўjу], шчаўе [шчаўjэ], кустоўя [кустоўjа], салаўём [салаўjом], салаўіны [салаўjіны].

Для абазначэння мяккага зычнага гука [j] пасля галосных перад зычнымі і на канцы слова ўжываецца літара й (і нескладовае): чай, байка, майскі, вырай.