Көсемшенің жасалуы мен түрлері

Көсемше етістік түрлеріне (негізгі және туынды) немесе етіс, болымсыз етістік тұлғаларына мына жұрнақтар жалғану аркылы жасалады: 1. а, -е, -й жұрнағы арқылы ауыспалы осы шак, жасалады. Дауыссыз дыбысқа біткен сөздерге жуан буыннан кейін -а, жіңішке буыннан кейін -е, дауысты дыбысқа біткен етістікке -й жұрнақтары жалғанады: жаз-а, кул-е, сөйле-й, қара-й т. б.

2. -ып, -іп, -п жұрнағы арқылы өткен шақ көсемше жасалады. Дауыссыз дыбысқа біткен етістіктерге жуан буыннан кейін -ып, жіңішке буыннан кейін -іп, дауысты дыбысқа біткен етістікке -п жұрнақтары жалғанады: жаз-ып, кул-іп, айт-ып, сөйле-п, қара-п т. б.

3. -ғалы, -гелі, -қалы, -келі жұрнағы арқылы көсемшенің үшінші түрі жасалады. Дауысты, үнді, ұяң дыбыстарға біткен етістіктерге жуан буыннан кейін -ғалы, жіңішке буыннан кейін -гелі жалғанады да, қатаң дыбыстарға біткен етістіктерге жуан буыннан кейін -қалы, жіңішке буыннан кейін -келі жалғанады: жаз-ғалы, бер-гелі, қара-ғалы, сөйле-гелі, айт-қалы, кет-келі т. -а, -е, -й және -ып, -іп, -п тұлғалы көсемшелер жіктеледі де, -ғалы, -гелі, -қалы, -келі тұлғалы көсемшелер жіктелмейді. Көсемше тұлғасына көптік, септік, тәуелдік жалғаулар жалғанбайды.

Көсемшенің жіктелуі. 1-ж. мен жаза-мын, сөйлей-мін, барып-пын, келіп-пін. 2-ж. сен жаза-сың, сөйлей-сің, барып-сың, келіп-сің, сіз жа-за-сыз, сөйлей-сіз, барып-сыз, келіп-сіз 3-ж. ол жаза-ды, сөйлей-ді, барып-ты, келіп-ті 1-ж. біз жаза-мыз, сөйлей-міз, барып-пыз, келіп-піз 2-ж. сендер жаза-сыңдар, сөйлсй-сіңдер, барып-сыңдар, келіп-сіңдер. сіздер жаза-сыздар, сөйлей-сіздер, барып-сыздар, келіп-сіздер. 3-ж. олар жаза-ды, сөйлей-ді, барып-ты, келіп-ті.

Көсемше тұлғасына мынадай жіктік жалғаулары жалғанады. І-жак жекеше -а, -е, -й тұлғасынан кейін -мын, -мін, -ып, -іп, -п тұлғасынан кейін -пын, -пін, көпше -мыз, -міз және -пыз, -піз, ІІ-жақ жекеше анайы. Екеуінде де -сың, -сің, сыпайы -сыз, -сіз, көпше анайы -сыңдар, -сіңдер, сыпайы -сыздар, -сіздер, Ш-жақ жекеше де, көпше де -а, -е, -й тұлгасынан кейін -ды, -ді, -ып, -іп, -п тұлғасынан кейін -ты, -ті болып жалғанады.

1-тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз.

1. Я учусь в ЕНУ имени Л.Н.Гумилева на втором курсе. 2. В университете мы изучаем казахский язык. 3. Прослушав текст, мы отвечаем на вопросы преподавателя. 4. Я выучил много слов по казахскому языку. 5. Мы переводим тексты, отвечаем на вопросы, выполняем упражнения, готовимся пересказывать текст, дополняя их своими суждениями, выполняем грамматические задания. 6. Студенты нашей группы собираются писать эссе. 7. Мы самостоятельно выполняем задания к тексту. 8. Нам нравится изучать казахский язык. 9. Казахский язык имеет статус государственного языка. 10. Казахское устное народное творчество очень богато. 11. Нам очень нравятся уроки казахского языка.

∆ Көптеген өнертапқыштар кімдердiң арасынан шыққан? Осы сұрақты дамыта отырып әңгімелесіңіздер.

Ω Төмендегі берілген сөз тіркестерімен сөйлем құрастырыңыз.

Үлгі: Құрылыстарды архитектурадан ажырату мақсатымен қолданылды.

Мақсатымен қолданылды, бөліп атау, ажыратуға байланысты, содан кейiнгi замандарда, кеңейуіне байланысты, қызмет ету аясы, бөле бастады, сала-салаға, тау-кен инженерi, құрылыс инженерi, көлiк инженерi.

? Мына төмендегі берілген сұраққа жауап беріңіздер.

11. Кімнің құрметiне орай «мартен» пеші аталған?

12. Қай елдің философы, әрi математигі инженермен жақсы қарым-қатынас жасаған және өнертапқыш ретiнде қандай механизмдi жасап шығарған?

13. Қабiлеттiлiк, өнертапқыш деген сөздер қандай атаудың түпкi белгiсi болып қала бередi?

14. Кімдердiң арасынан өнертапқыштар шығуда?

15. Жаңа ғасырда жаңаша техниканы алға шығаруға кімдер өз үлестерін қосады?

Ω “ Жаңа ғасырда жаңаша техниканы алға шығаруға бiлiмдi де тәжiрибелi инженерлер үлес қосады” тақырыбына әңгіме құрастырыңыздар.