38. Ш.Құдайбердиевтің «Қаламан-Мамыр», «Еңлік-Кебек» поэмаларының тақырыптық, идеялық ерекшелігі. Жания

Қалқаман-Мамыр. Лиро-эпикалық жыр.1722 ж оқиғаға байланысты жазылған дастан. Қалқаман жігіт пен Мамыр қыздың махаббат драмасының мекені де, мезгілі де нақты. «Мың жеті жүз жиырма екінші жыл Қазақтың сыр бойында жүргені анық.» Жас жігіт Қалқаман мен ару қыз Мамыр бір-біріне ғашық болып қосылғанымен, олардың бір рудан шыққандығына байланысты екі жас «дәстүрдә бұзғаны үшін» өлім жазасына кесілді. Мамыр өз туысы Көкенай батырдың қолынан қаза табады. Ал Қалқаман өзән өлім жазасына кескен Кеңгірбай бидің «Енді жазадан құтылдың» дегенін тыңдамай, үстем тап өкілдеріне өкпелеп, Бұхара жаққа кетеді. Дастанда Қалқаманның ол жақта өсіп-өніп, ұрпағы жүз үйге жеткені айтылады.Халықтық шығармаға айналған дастан сюжеті феодалдық-патиархалдық дәуірдегі озбырлық пен әдет-ғұрыпты әшкерелейді, еркіндікті аңсаған халық идеясын паш етеді. «Қалқаман-Мамыр» дастанын алғаш рет 1912 жылы Семейде кітап болып басылып шыққан. Әдебиет және өнер институтында 9 нұсқасы сақтаулы. Қалқаман Көкенай батыр атқан садақ оғынан аман қалғаннан кейін Ұлы жүз ішіндегі нағашыларына кетіп қалған.Қалқаман ру аталығынан тарайтын ұрпаұтары негізінен Ұлы жүз Бәйдібек ішінде Әйтек-Қалқаман ұрпақтары деген атпен белгілі болса керек.

Кейіпкерлер: Қалқаман, Мамыр, Әнет баба, Мәмбетей, Көкенай Арғынның ел ағасы.

Еңлік-Кебек. Екі жастың махаббатын жыр ететін шығарма. Е-К туралы оқиғалар18 ғасырдае бастап ел арасында кең тараған.Алғашқы жазба дерек1892 жылы «Дала уалаяты» газетінде жарияланған. «Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз» деген мақалада келтіріледі. Бүгінгі күнде бұл дастанның екі нұсқасы белгілі. 1-шісі. 1912 жылы Семейдегі «Жәрдем» баспасынан жеке кітап болып жарық көрген Абай ұсынған тақырып бойынша Шәкәрім жазған «Жолсыз жаза яки кез болған іс» деген шығарма, екіншісі М.Абайұлы жазған «Е.К» нұсқаасы. Шәкәрім нұсқасы 1988 ж қайта жарық көрді.

Тақырыбы: Ескілік, рушылдық, әділетсіздік жайлаған заманның құрбаны бо

Ған екі жастың махаббат драмасы.

Идеясы:Қоғамның әділетсіздігіне, озбырлығына қарсылық.

Жанры: эпикалық дастан.

Шығарманың негізгі арқауы махаббат трагедиясы болғанымен, автор заман кейпін нақтылау, оқиғаның ескі күндерде өткенін, ендігі жерде ел арасында мұндай келеңсіз істер болмауға тиісін дәлелдей түсу үшін хикаяның өмірлік фонына айрыөша мән береді, шағыни көлемді тарихи ақпар жасайды.Еңлік Кебек трагедиясына себер болған қоғамдық, әлеуметтік жағдайларды айқындау. Жеке бас трагедмясы халық трагедиясының бір бөлшегі ретінде көрінеді.

Кеіпкерлері: Нысан абыз, Еңлік, Кебек, Қалампыр, Кеңгірбай, Жомарт, Еспембет, Көбей, Матай

Еңлік Кебек, Қалқаман Мамыр шығармаларындағы қиын хал қат-қабат драма бір кейіпкердің зұлымдығынан туындамайды. Кеңгірбай ұнамды кейіпкер ол Кебекті амалсыздан өлімге қияды. Мамырды атып өлтірген, Қалқаманды өлім жазасына кесуді талап еткен Көкенай өзі батыр, мінезі қатты кісі деп сипаттайды. Өйткені олар ата-салтының құрбаны болған жандар.

Қандай сипат қандай тұрыпта да көрінсе де шәкрім бейнелеген кейіпкерлер толыққанды реализм жемісі. Айрықша атап өтетін бір жетістік – Шәкәрімнің психологиялық талдау шеберлігі. Шәкәрім екі поэмасында да қара өлең үлгсіне сүйенеді. Оқиғаға бай, драмаға толы, тұлғалары нақты дараланған. ЕКі поэманың көлемі шағын. Еңлік Кебек көлемі 652 жол, Қалқаман Мамыр 372 жол. Бірақ осы шағын көлемге романдық материал сыйған.