2)Шәкәрім Құдайбердиев шығармашылығы: ағартушылық және рухани ізденістері.

ХХ ғасыр басында ғылыми-ағартушылық ізденістерге иек артқан және белгілі дәрежеде өздері де зерттеушілікпен айналысқан ақындар болды. Олар дүниетанымының ислам құндылықтарымен суарылғанын мақтаныш ете отырып, әлемдік зайырлы білім-білік, ғылым-ілім табыстарын меңгеруге жұмылды. Дәлірек айтсақ, мұсылман адамы шектеушілік пен пәншілдіктен аулақ болуын насихаттады. 1858 жылы ескіше жыл санау бойынша 11 шілдеде қазіргі Семей облысының Абай ауданында дүниеге келді. Әкесі – Құдайберді – Абайдың ағасы, Құнанбайдың Күңке атты бәйбішесінен туған. Шәкәрім бес жасында оқуға беріліп, екі жылдай оқиды. Жеті жасқа келгенде, 1866 жылы әкесі Құдайберді 37 жасында дүние салады да, Шәкәрім бұдан былайғы уақытта Құнанбайдың тәрбиесінде, тікелей Абайдың қамқорлығында болады. Шыққан ортасының аса бай дәстүрі мен ақын ағасының тағлымды тәрбиесі табиғатынан зерек те алғыр Шәкәрімнің жетімдік, жоқшылық көрмей өсуіне ғана емес, оның талантты ақын,парасатты ой иесі ретінде қалыптасуына да айрықша ықпал жасайды. Ұлы Абайдың маңына шоғырланған талантты жастар туралы айта келіп, Мұхтар Әуезов былай деп жазады: « ... Ондай ақын төртеу. Оның екеуі Ақылбай, Мағауия - Абайдың өз балалары, мұның екеуі де 1904 жылы Абай өлген жылы өлген. Қалған екеуі Көкбай, Шәкәрім. Осы төрт ақынның толық мағыналы шәкірттері». Шындығында да Шәкәрім Абайдың ең талантты шәкірттерінің бірі, әрі ең мол мұра қалдырған шәкірті. Абай шәкірттерінің қай-қайсысы да ұлы ұстазының басқан ізін қайталамай, өнер көгінде өздерінше соқпақ салуға ұмтылды. Абай өз шәкірттерінің өлеңдерін үнемі қадағалап отырған. Өзі тақырып беріп жаздырғандары да аз емес. Ұлы ақын жастардың туындыларына сын көзбен қарап, бағыт-бағдар беріп отырған. Шәкәрімнің ақындық жолын айқындап берген де, міне, осындай ұлы мектеп, Абайдың ақындық дәстүрі болды. Шәкәрімнің терең мағыналы шығармашылық мұрасының өн бойынан Абайдың реалистік сарыны, көркемдік, эстетикалық танымының әсері үнемі белгі беріп отырады. Арнайы оқу орындарында оқып білім алмаса да, өз бетінше іздене жүріп және Абай ағасының басшылығымен жан сарайын байытқан. Шәкәрім өз заманында қазақ арасындағы, қала берді, бүкіл Түркістан өлкесіндегі аса білімдар, ойшыл адамдардың бірі атанады. Араб, парсы, түрік тілін білді, орыс тіліне жетік болды.

Жасымнан жетік білдім түрік тілін, Сол тілге аударылған барлық білім. Ерінбей еңбек еттім, еңбек жанды, Жарқырап қараңғыдан туып күнім. Оятқан мені ерте Шығыс жыры, Айнадай айқын болды әлем сыры. Талпынып орыс тілін үйренумен Надандықтың тазарып6 кетті кірі, –

дейді ақын өзінің «Жасымнан жетік білдім түрік тілін» атты өлеңінде¹. Бұл арада ақынның білім деңгейінің қаншалықты болғаны айқын аңғарылады. Сонда да болса ақын:

Көп білім жоқ бойымда,

Шын мақтан жоқ ойымда, – деп, әлі де оқи түссем деген ой-арманынан ажырамайды. Бұл оның өмірлік нысанасы, сөз өнері әлеміндегі темірқазықтай бағдары болса керек. Сол себепті де оның өз бетімен ізденіп тапқан рухани қазынасы да аз болмаған. Сол арқылы ол өз заманының парасатты азаматы атанған. 1904 жылы Шәкәрімнің ұлы ұстазы Абай қайтыс болды. Осы жылы ол өзінің қос бауыры Ақылбай мен Мағауиядан айырылады. Шәкәрімге бұл оқиғалар аса ауыр соққы болып тиеді. Ендігі жерде ол айналасындағы тіршілік құбылыстары туралы, тағдыр шырғалаңдары жайында өзінің ішкі сауалдарына жауап іздеп, философиялық ойлардың иіріміне беріледі. Білімін кеңейтуге, көп оқуға ден қояды. Үлкен үміт арқалап 1905-1906 жылдары Меккеге барып барып қайтады. «Меккеге барам деп шықтым,– деп жазады Шәкәрім, - ары бара жатқанда Стамбулда 13 күн болып, келе жатқанда 13 күн болып, қанша тарих ақтарып, керек кітаптарды почтамен үйге жіберіп отырдым. Меккенің де, Мәдиненің де тарихтарын ақтардым. Бірақ жол қатынасы жайсыз болып, Египетке баруға рұқсат ала алмадым. Сол кездері Шығыс, Батыс ғалымдарымен көп сөйлесіп, ой-пікірлерімен, Шығыс, Батыстың ертедегі ғалымдарының шығармаларымен танысып, оларды жаздырып алдым. Александр салдырған кітапханада қызмет еткен ғалымдардан сұрап, керекті кітаптарды жаздырып алдым. Абайдың ақыл-кеңесі болмағанда мен ол жерлерге бармаған да болар едімң². Осыған қарағанда, Шәкәрімнің Меккеге бару сапары ұстазы Абайдың көзі тірісінде айтқан ақыл-кеңесін іс жүзіне асыру мақсатына арналған. Бұл ақынның санасын жаңа биікке көтеріп, білім өресін, ой тынысын кеңейткен ізденіс сапары болды. 1909-1910 жылдар шамасында Шәкәрім елден аулақтап, Шақпақ деген жерде жалғыз үй өмір сүреді. Ондағы мақсаты өмір бойы жинаған білім қазынасын оңашада қағаз бетіне түсіру, кейінгі ұрпаққа жеткізу еді. Өзінің «Кейбіреу безді дейді елден мені» деп аталатын өлеңінде Шәкәрім былай дейді:

Мен жалғыз, сендер елде қойдың қалып, Ешкімнің кеткенім жоқ малын алып. Елу бес жыл жинаған қазынамды Оңашада қорытам ойға салып³.

1917 жылғы Ресейдегі төңкерістерден кейін ақын ел ортасына оралып, белсенді қызметпен айналыса бастайды. Баспасөзде бірқатар мақалалар жариялайды. Жаңа заманнан жақсылық күтеді. Бірақ көп ұзамай шындыққа көзі жеткен Шәкәрім Шақпақтағы үйіне қайтады да, өмірінің соңына дейін сонда болады. Ақын 1931 жылы 2 қазан күні қаза табады. Өзінің жарты ғасырдан астам уақытқа созылған шығармашылық сапарында Шәкәрім халқына аса мол мұра қалдырып кетті. Осы мұраның ең бір шұрайлы да көлемді көркем саласы – оның поэзиялық туындылары, әсем лирикасы. Шәкәрім – ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің шежіресінде Абайдан кейін тұрған тұлғалы ақын. Ол ұлы Абайдың сөз өнеріне деген ықыласы мен пейілін көріп өсті. Содан да болар, ол о бастан-ақ ақындық өнердегі өзінің биік нысанасын, асыл мұратын айқын сезініп қалыптасты. Халықтың мұңын жырлау, адам қасиеттерін қастерлеу оның шығармаларының алтын арқауына айналды. Өзінің алдына:

Адамдық борыш ар үшін, Барша адамзат қамы үшін. Серт бергем еңбек етем деп, Алдағы атар таң үшін, –

деп қатаң серт қояды ақын. Шәкәрім лирика жанрында Абай қалыптастырған реалистік дәстүрді жемісті жалғастырды. Өз туындыларында өзі өмір сүрген дәуірдің барлық шындығын тап басып суреттей білді. Ол сол кездегі қазақ даласындағы қоғамдық-саяси және әлеуметтік-тұрмыстық жағдайларды жақсы білді. Сол себепті де Шәкәрімнің шыншыл лирикасы сол дәуірдегі қазақ өмірінің айнасына айналды. Шәкәрімнің лирикалық шығармаларында жеке адам бойындағы ұсақ-түйек міндерден бастап, сол кездегі қоғамның саясаты сияқты күрделі мәселеге дейінгінің бәрі қамтылған. Халық өміріндегі кері тартар кемшілік атаулыға жүрегі езіліп, бұқараны саналы әрекетке шақырады. Өз тұсындағы байлық пен мансапты мансұқ етіп, соған жету жолында ел мүддесін құрбан етуге даяр тоғышарлар мен ұлықтарды, шенқұмар әкімдерді өткір сынға алады. Осының бәрінде де ол халық бұқарасынан қол үзбейді. Шәкәрімнің ақын болып, айналасына таныла бастауы - өткен ғасырдың жетпісінші жылдарының аяқ шені. Бұл кезде оның балауса қаламынан түр жағынан тың, мағынасы терең, философиялық жаңалығы айқын өлеңдер туды. Оларда ақын махаббат пен жастық сезімдерін көбірек жырлады. Осы тұста туған «Жастық туралы», «Кәрілік туралы», «Жаз келер», «Жастарға», «Шын сырым», «Арман» сияқты көптеген өлеңдерінде ақынның айшықты тілі мен мөлдір сыршылдығы сезіледі:

Гауһардай көзі, Бұлбұлдай сөзі, Жаннан асқан бір пері. Жүзі бір айдай, Мінезі майдай Өзгеден артық сол жері. Дариядай ақыл мол еді, Жан ғашығым сол еді⁴.

Бұл Шәкәрімнің 1879 жылы жазған «Жастық туралы» атты өлеңіндегі сыршыл шумақтар болса, Шығыс поэзиясының дәстүрінде жазылған «Шын сырым» атты өлеңі бар. Бозбала шағында жазылған осы тәрізді өлеңдерінен-ақ Шәкәрімнің айналадағы құбылыстарға, адамдар арасындағы қатынастарға деген өз түйіні, философиялық пайымдары көрініп жатады. Ол айналасына ойлы көзбен қарап, пікір түйеді. Сол арқылы өзінің өмірге, қоғам мен тіршілікке деген көзқарасын қалыптастырады. Шәкәрім лирикасындағы Абай дәстүрінің іздері оның өлеңдеріндегі гуманистік, адамгершілік сипаттан да айқын көрінеді. Шәкәрім өлеңдеріндегі ең басты нысана – адам. Ол адамды үнемі жақсылыққа жеткізуге, оның бойында жаңаша қасиеттер қалыптастыруға ұмтылады.Адамның мінез-құлқындағы салақтық пен еріншектік, жалқаулық пен мақтаншақтық қасиеттерді сынға алды.

Еріншектен салақтық Салақтықтан надандық. Бірінен бірі туады, Жоғалар сүйтіп адамдық,

- дейді ақын. Шәкәрім лирикасының аса бір ауқымды саласы – оның Абай дәстүрінде жазылған ағартушылық сарындағы өлеңдері. Ол өзі өмір сүрген заманның барлық болмысын, бүкіл қазақ қауымының экономикалық, әлеуметтік, рухани дамуының дәрежесін жан-жақты түсінген қайраткер болды. Өзінің туған жұртының болашағы үшін жаны ауырып, жүрегі сыздады. Осы сезіммен көптеген жырларын жазды. Бұл тұста да ол Абаймен үндес . Ғылымға қол жеткізудің, халықтың өміріне кішкентай болса да жақсылық жасаудың бірден-бір жолы адал еңбек ету деп білген данышпан Абай:

Ғылымды іздеп, Дүниені көздеп, Екі жаққа үңілдім⁶, –

деп білім табуға шақырса, Шәкәрім жырлары да адамды адал еңбекке, ғылым мен мәдениет үйренуге бағытттайды:

Күні-түні дей көрме, ғылым ізде, Қалсын десең артыңда адам атың⁷, –

дейді ол.

Абай көтерген әділет идеясы, ар тазалығы Шәкәрім лирикасының да басты сипаттарының бірі болды. Шәкәрім өзінің лирикалық қаһарманын халқының күні сияқты жарық, өзі сияқты ойлы болуға шақырады. «Насихат» деп аталатын өлеңіндегі ойлар соның айғағы:

Сусағаннның сусыны бол су сықылды сұп-сұйық, Бірақ ондай болма салқын ел көңілін қалдырып. От сықылды жылы болсын жүзіңіз бен сөзіңіз, Бірақ ондай махаббатсыз болма өртеп, жандырып⁸.

Ақын өз халқының басындағы кемшіліктерді ең алдымен европалық, әлемдік ғылым-білімнен шет қалуының салдары деп білді:

Жер жүзі жабылғанда ғылым жаққа, Қазақ жүр құмарланып құр атаққа, -

деп күйзелді. Бұл тұстағы ақынның түсінігінде оқу мен білім іздеу, ғылым табу – адамзат баласын нәрлі бастаудан сусындатып, алдағы мақсатқа жеткізетін асыл қазына, адам бойындағы жамандықтың тамырына балта шабатын ең қуатты қару. Сондықтан да ол қазақ қоғамының сол кездегі сипатын шыншылдықпен суреттей келе, өмір, болашақ туралы терең ой толғау барысында көзі ашық, көкірегі ояу азаматтардың ел ішінде көп болуын, сол арқылы халқын сауаттылық сахнасына шығаруды армандады. Әсіресе «Ашу мен ынсап» атты өлеңінде ақын позициясы айқын көрінеді. Сол сияқты:

Үйренсе ғылым менен сан өнерін, Білер еді-ау өнердің не берерін. Танысса ақын, ойшыл адамымен, Табар еді-ау адалдық ар көмегін, –

деп, «Молдалар өзгелерді кәпір дейді»⁹ атты өлеңінде әлемдік ғылым мен мәдениеттің биігіне ұмтылды. Сол жақсылықтарға халқының назарын аударуға тырысты. Өзге елдер әдебиетінің үздік шығармаларын қазақ тіліне аудару арқылы осы идеясын жалғастыра түсті. Қазақ халқының жақсы болашағы туралы ақынның үні 1917 жылғы оқиғалар кезінде ерекше қуатты секілді. «Бостандық таңы атты», «Бостандық туы жарқырап», «Қош, жұртым» сияқты өлеңдерінде ақын қазақты оянуға, марғаулықтан арылуға шақырды. Бұл кезеңде Шәкәрімге елінің басына тәуелсіз заман туғандай көрінді, содан үміттенді. Ақынның лирикалық қаһарманы да осы сарында үн қатты. Шәкәрімнің кейіпкері шарқ ұра ойланады, кемшілік атаулының себебін, тығырықтан шығудың амалын іздейді.

Мылтық билеп тұрғанда әділет жоқ,

Алдамай-ақ аулақ өл, жарықтығым, – деп («Ақын немене»), ақын қоғам дамуының бүгіні мен ертеңіне ойшылдықпен көз жібереді.Өмір бойы әділет іздеп өткен Шәкәрім зорлық пен зомбылық, өзгені қарудың күшімен бағындыру бар жерде адам баласы ешқашан дегеніне жете алмайтынын айтады. Ол жақсылық пен жамандықтың, дұрыс пен терістің ара жігін тамаша айырады. Тіпті адамзатты бақытқа жеткізеді деген ғылымның өзіне кейде сескене қарайды. «Сен ғылымға» атты өлеңінде Шәкәрім шын иесін таппаған ғылымның аса қауіпті екенін айтады:

Шын залымға берме ғылым, Ол алар да оқ қылар¹⁰.

Шәкәрімнің лирикалық қаһарманының бейнелеу ерекшеліктері де көңіл аударарлық. Абай өлеңіндегі сияқты Шәкәрімде де «жүрек», «тіл», «сөз» ұғымдары мол ұшырасады. Бұлардың қай-қайсысы да кейіпкердің азаматтық парасатын, адамгершілік тазалығын немесе белгілі бір сәттегі көңіл күйін дәл жеткізуге мүмкіндік береді. Ақын «менінің» басындағы сан алуан сезімдерді, қуаныш пен күйінішті, үміт пен торығушылықты осы ұғымдар арқылы пайымдай аламыз. Шәкәрім заманының күрделілігі оның өлеңдерінен, ондағы лирикалық қаһарманның кейде «тәтті», кейде «ащы», кейде «долы» тілінен аңғарылып жатады. Көп жағдайда ақынның «мені» «таза жүрек» іздеу жолында «от жүрегін» қолына ап, «сұм жүректермен» айқасқа шығады, заман әмірінен аса алмай қалған шақтарда пұшайман күйге түсіп, «дертті жүрекке», «жаралы жүрекке» айналады. Ашынған сәттерінде Шәкәрімнің «мені»

Мен досыңмын, жау емес, Еліре берме, қайта ту. Жүрегім дертті сау емес, Сол себепті сөзім у¹¹, –

деп ащы үн қатады. Қарап отырсақ, «жартасқа барып, күнге айғай салып» өткен ұлы Абайдың басындағы хал Шәкәрімде де бар. Айналасынан өзінің оң сөзін ұғар жан таппайды. Сол себепті де ол өзінің «Ашу мен ынсап» деген өлеңінде:

Айырмайды арасын, Бұлдыр менен анықтың. Енді қайда барасың, Түрі мынау халықтың¹², –

деп тығырыққа тірелгендей, тіршіліктен торыққандай болады.

Шәкәрімнің азаматтық лирикасының ауқымы өте кең. Негізінен адам, халық, қоғам сияқты қадау-қадау категорияларды нысана еткенімен, ол ондағы тарам-тарам тақырыптардың барлығына дерлік тиянақты зер салып отырды. Оның адамгершілік, имандылық туралы ойлары ақынның азаматтық үнін, гуманистік сипатын танытты. Бұл қатарда Шәкәрімнің «Ескіден қалған сөз теріп», «Насихат», «Мұтылғанның өмірі» атты өлеңдерін айтуға болады. Адалдық пен әділдікті жырлауға келгенде Шәкәрімнің даусы аса зор. Ол өз замандастарының бойындағы кеселдерге жиіркене қарайды.

Адалдың жолы болар заман бар ма, Жем болдық шын жексұрын надандарға. Адастың деп отырмын айғай салып, Бар тапқаным сол болды амал бар ма?¹³ –

дейді.Әдетте Шәкәрімнің азаматтық лирикасына көз жібергенде оның өлеңдерінде «қазақ» деген сөздің жиі кездесетіні байқалады. Бұл ақынның өз халқының шеңберінде ғана шектелгенін білдірмесе керек. Абай тәрізді Шәкәрім де өз халқының мақсат-мұратын бүкіл адамзат арманынан бөлек алып қарамайды. «Ойласаң барша адамзат - туған бауыр» деп ұққан ақын өзінің «Анадан алғаш туғанымда» атты философияға толы өлеңінде:

Өзімшіл болма, көпті ардақта, Адамның бәрі - өз халқың,¹⁴ –

деп туған жұртына өнеге ұсынады.Ақын ойларының дәлдігі, Шәкәрім жүрегінің сезімталдығы мен көрегендігі оның шығармаларын бүгінгі күнмен де үндестіріп, олардың өміршеңдігін танытып жатыр. Шәкәрімнің өз заманында айтқан терең ойлары мен сырлы сөздері дәл қазір өмірге келгендей сезілетіні бар. Мәселен, ақынның «Епті тышқан» атты өлеңіндегі мына жолдарды бүгінгі күннің шындығынан алшақ жатыр дей аламыз ба?

Ойласам, сол тышқандай бұзықтар көп, Сырты сопы, іші арам қылықтар көп. Пара алып, не қазынаның ақшасын жеп, Адалымсып жүретін ұлықтар көп.¹⁵

Еңбек тақырыбы - Шәкәрім лирикасындағы ең басты тақырыптардың бірі. Қоғам дамуындағы еңбектің ролі туралы Шәкәрімнің алдында өткен ағартушылардың барлығы айтқан. Шоқан, Ыбырай, Абай өнегелерін бойына сіңірген Шәкәрім де еңбекті адам қасиеттерінің ең тұлғалысы деп білді. Шәкәрім әлеуметтік прогреске жетудің екі жолы бар, оның бірі сауатсыздықты жойып, адамдардың оқуға, білім мен ғылымға ұмтылуы, ал екіншісі адал еңбек ету жолы деп таныды. «Адамдық борышыңң, «Жолама, қулар, маңайғаң, «Піскен мен шикің сияқты көптеген шығармаларында ақын оның бүкіл адамзат баласының дамуындағы биік ролі мен тарихи маңызына зер салды. Адам болғаннан кейінгі ең басты борышың еңбек ету деп түсіндірді. Мысал үлгісінде жазылған «Піскен мен шикі» өлеңінде анда жүріп елден көз жазып қалған бай баласы мен кедей баласының іс-әрекеттеріндегі, қабілеттеріндегі жер мен көктей айырманы ашып көрсетеді. Үлде мен бүлдеге оранып, қиындық пен таршылықтың не екенін білмей өскен бай баласы күнделікті тіршіліктің тауқыметінде шыңдалып піскен серігінің тапқырлығының арқасында ғана елді табады. Шәкәрімнің ұғымында - бай баласы шикі де, кедей баласы піскен. Ақын талаптанып еңбек еткен жан ғана ақылды әрі тапқыр болады, өмірге бейім келеді деген ой тұжырымын ұсынады. Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы қазақ әдебиетінің Шығысқа үңіліп, Батысты байыптаған ізденісін көрсетеді. Ақынның қажы сапары, Стамбұл кітапханасында отыруы, Л.Толстой құбылысына жақындауы, А.С.Пушкиннен аударма жасауы оның туындыларының тынысын кеңейтті. «Шын сырым», «Сен ғылымға...», «Елге көнсем, ақ жолдан адасамын», «Міндеу мен күндеу», «Адам немене?» т.б. өлеңдері имандылық пен өмірлік пәлсапаға толы. «Қалқаман-Мамыр», «Еңілік-Кебек», «Нартайлақ-Айсұлу» поэмасы мен «Ләйлі-Мәжнүн» дастаны, «Әділ-Мәрия» романы – қазақ әдебиетіндегі кесек туындылар. Қаламгердің «Шын бақтың айнасы», «Бәйшешек бақшасы», «Мәнді сөздер» секілді шағын көркем шығармаларында үйлесімділік, ой, тазалық қатар көрінеді. Ақынның аударма жасауында да мән бар. Пушкиннен - «Дубровский», «Боран», Бичер Стоудан – «Том ағайдың балағаны», Л.Толстойдан – «Асархидон-Лаэли», «Үш сауал», «Криз патшасы» шығармаларын тәржімелеген. Бұларды еркін аудармаға жатқызуға болады. Шәкәрімнің танымдық-деректік еңбектерінің қатарына «Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі», «Мұсылмандық шарты», «Үш анық» зерттеулері кіреді. Шәкәрiм қажы Құдайбердiұлы “Қырық жылдан өтiп жасым…” деп басталатын имани-философиялық өлеңiнде Алла тазарған адамға (лирикалық кейiпкер) түрлi жанның жүрегiн ашып көрсеткенiн жазады. Кезек Ресей монархына келгенде, ақын:

Алып келiп ақ патсаны, Бауыздалған шығып жаны. Жарып: “Көршi,-дедi, - кәнi”. Дедiм мен: “Астапыралла!”. Iшi толған адам тәнi, Баласы һәм зорайғаны, Кейiнiң шықпаған жаны. Дедiм мен: “Астапыралла!” –

дейдi. “Ойласаң, барша адамзат – туған бауыр”, “Адамның бәрi – бiр, болмайды аласы” сынды гуманистiк пiкiр айтқан Шәкәрiмнiң орыс мемлекеттiк жүйесiнен имансыздықты көруiнде негiз бар болатын. Мұндай имансыздықты үндi ақыны (яки санаткерлерi) ағылшын өкiметiнен байқады. Ал ендi Шәкәрiм ағылшынның, үндi ақыны ресми орыстың жайынан хабардар болса да, дәл бiр-бiрiнiң нақты ахуалды бiлетiнiндей жаза алмас едi. “Оятқан менi ерте – Шығыс жыры, Айнадай айқын болды әлем сыры, Талпынып орыс тiлiн үйренумен, Надандықтың тазарып кеттi сыры” деген қазақ ақынында жалаң отаншылдық яки ұлтшылдық болуы мүмкiн емес-тi. Олай болса, Шәкәрiм қажыға ел қамын сөйлеткен, оны Алаш қозғалысына тiлеуқор еткен – иманы мен пәктiгi. Ақын түсiнiгiнде ар мен намыс – ұлтты ұлт етушi, елдiң иманын тазалаушы.

Ар демек - адамшылық, намысдеген, Арықкетпес, жағаңақарысдеген. Терiсұғыпжүрмесiнмұныбiреу, Сөземескүншiлболып, алысдеген. Намыссол - өзiңқорланкемдiгiңе, Құрбыңменұмтылыпбақтеңдiгiңе. Алмайөсалдыңғыныңаяғынан, Соқтықпайөзiңiздепеңбегiңе,-

дейдiШ.Құдайбердiұлы. Шәкәрiмөлеңдерiндеұлтсөзiкөпайтылмайды. Олкөбiне ел, халық, қазақұғымыменберiледi. Ақынхалқынжиiсынайды. Шәкәрiм сыны – Абай сыны секiлдi, жанашырлықтан, сүйiспеншiлiктен, имандылықтантуған сын. Бұлреттеолөзпозициясын:

Мен жетелепөлемiн, Өргеқарайқазақты. Ґлсем де ойынбөлемiн, Сөзбенсалыпазапты,-

депжеткiзедi. “Сөзбеназап салу” – ұйқылыныояту, ойсыздыойланту, тентектiтезге салу, қамсыздықамықтыру, адасқанғажолкөрсету, имансыздытәубегешақыру, торыққан мен қорыққандыжайландыру. Бұл – бейнелiтiркес. ЖоғарыдакелтiрiлгенүзiндiденШәкәрiмнiңұлтынқалайсүйетiнiғанаемес, елiүшiнқайтiпкүресетiнi де аңғарылады. Сондай-ақақынұлтiсiнтүзейтiндертүгесiлмейтiнiнеанықсенедi. Ол:

Алдыңғының соқпағын артқы түзер, Ғылым деген нәрсе емес күдер үзер. Мiнiн алып, мiндiге мiнсiз қосып, Бұрынғыны жаңартып, жастар түзер,-

дейдi. Шәкәрiм ұғымындағы “ғылымды” бiз бүгiнгi осы атаудың беретiн мағынасымен шатастырмауымыз керек. Ақын ғылым деп - бiлiм мен жаратқанды түсiндiрер түйсiктiң тоғысқан тұсын, өмiр мен имандылықтың ұштасқан жерiн айтады. Бiржақты “ғалымды” Шәкәрiм пәншiл дейдi.Шәкәрiм де Мәшһүр Жүсiп сияқты, жалпы шығармашылық пен өз жазғанына, тұсындағы әдеби ортаға сын көзiмен қараған. Сол себептi ол:

Алдыңғының соқпағын артқы түзер, Ғылым деген нәрсе емес, күдер үзер. Мiнiн алып, мiндiге мiнсiз қосып, Бұрынғыны жаңартып, жастар түзер,-

дейдi.

“Ауылым қонды Нұраға, Мiнген атым сұр ала…” Керексiз сөзбен бұрала, Қазақ сүйтпей тұра ма? Сөзiмдi өлшеп қараңыз, Уәзiнге дәл шыға ма? Қазақ деген балаңыз Уәзiндi де ұға ма?.

Шәкәрiмнiң бұл ойы Абайдың өзiне дейiнгi ақындар туралы “Көр-жердi өлең қыпты жоқтан қармап” және “Сөз айттым, Әзiрет Әлi, айдаһарсыз, Мұнда жоқ алтын иек, сары ала қыз” деген сынымен орайлас.

Уәзiнге қатысты Абай:

Қуатты оттай бұрқырап, Уәзiнге өлшеп тiзiлген. Жаңбырлы жайдай сырқырап, Көк бұлыттан үзiлген,-

дейдi. Мұны арнайы зерттеген ғалым М.Мырзахметұлы: “Қазақ өлең құрылысының ұлы жаңғыртушысы болған Абай араб поэзиясы негiзiнде жасалған мәтiн уәзiнi (аруза араби) негiзiнде өлең құрылысы жайлы теориялық ұғым ретiнде қолданылып келген “уәзiн” (арабша – “вази” өлең өлшемi деген ұғымды бiлдiредi) сөзiн термин ретiнде атаған”,-деп жазады. Бұдан шығатын қорытынды: Шәкәрiм поэзиядағы үйлесiмдiлiк пен “керектi сөзге” ерекше маңыз берген. Ақын үшiн уәзiн – құрылымдық келiсiм ғана емес, форма мен мазмұнның бiрлiгi.

“Ақындарға” атты өлеңiнде Шәкәрiм “Ақын қандай болу керек?” деген сұраққа жауап бередi, яғни шығармашыл тұлға туралы көзқарасын бiлдiредi.

Өлең айт дарын өрге өрлегендей, Сезiмдi қозғап, тәттi ой кернегендей. Жанды сөз бойды ерiтiп, маужыратып, Әлдилеп жыр бесiгi тербегендей,-

дейдi ақын. Ш.Құдайбердiұлы пiкiрiнше, ақын мен оның өлеңiнде мынандай қасиеттер болуы қажет: 1. сезiмге әсерi бар “тәттi ой” мен “жанды сөз” (көркемдiк); 2. “қауымның қалауын” тап басу (әлеуметшiлдiк); 3. “ойкүйезге жан беру” (азаматтық); 4. форма мен мазмұнның бiрлiгi; 5. “жүрек кiрiн тазалау” (гуманизм, имандылық); 6. “арың болсын өлең айнасындай” (ар тазалығы).

Ш.Құдайбердiұлы Абайға дейiнгi ақындардан тек кемшiлiк көрмегенiне мысал – “Ескi ақындық” атты өлеңi. Ақынның әдеби-эстетикалық талғамы бiз “қазақ хандығы тұсындағы жыраулар” және “зар заман ақындары” деп жүрген тұлғалардың шығармашылығынан “тұлпар жүрiстi” табады. Бiз бұдан iлгерiдегi оның “терiстеуi” өз тұстасында да ұшырасатын “ылаңға” (“Жырдың жайын бiлмейтiн, бiзде сондай ылаң бар”) бағытталғанын түсiнемiз. Ақын толғаудың тоқсан түрлi құбылысын (Үмбетейдi мысалға алып) саралап келiп:

Сыпыражырау, Шортанбай, Үмбетей мен Марабай, Алды-артынақарамай, Соққандажырдысуылдап, Желжетпейтiнқұландар!-

дейдi. Ақын жыршының шығармашылық машығын дәл осылай “ақ бөкеннiң желiсiне”, “желдiң соғысына”, “мөлдiр судың аққанына” “қыран құстың ұшқанына”, “күннiң райына” теңейдi. Теңеп қана қоймайды, әрбiрiнiң ерекшелiгiмен уақыт сынынан өткен поэзияны жан-жақты сипаттайды. Бұл тұрғыдағы Шәкәрiмнiң тұжырымдамасы: ұлт ақыны өткеннiң үздiк дәстүрiн меңгеруi керек, ел рухымен бiте қайнасқан шығармашылықты дамытуы қажет. “Ғалам сырын ашқаны” үшiн ислам мен Шығысты, “әдiлет, ардың жолын” ұстанғаны үшiн Толстойды, ол арқылы Батыс iнжу-маржанын қадiрлеген Шәкәрiмнiң әдеби-эстетикалық танымында әлемнiң рухани құндылығы берiк орнаған деп санаймыз. Шәкәрім ұлы Абайдан бастау алатын реалистік үлгідегі лириканың дамуына ғана үлес қосып қойған жоқ, оның қаламынан көркемдік бояуы өзгеше «Қалқаман – Мамыр», «Еңлік – Кебек», «Нартайлақ пен Айсұлу» тәрізді эпикалық ауқымдағы тамаша сюжетті поэмалар да туды. Ел ішінде ертеректе болып өткен оқиғалар негізінде жазылған «Қалқаман – Мамыр» және «Еңлік – Кебек» дастандары алғаш рет 1912 жылы Семей қаласында жеке-жеке кітап болып басылып шықты.

3-билет. 1.Абайтану ғылымының қалыптасып, дамуы

Абайтану — қазақ әдебиеттану ғылымының саласы. Абайтану Абай Құнанбайұлының өмірі мен шығармашылық өнері, философиясы, қоғамдық, эстететикалық көзқарастары, қазақ поэзиясындағы өлең жүйесін, ақындық тілді дамытудағы үлесі, музыкалық мұрасы жайлы сан-салалы зерттеу еңбектерін қамтиды. Абайдың өмірі мен шығармашылық мұрасын зерттеу шын мәнінде Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы , Міржақып Дулатұлы мақалаларынан басталды деуге болады.

Ахмет Байтұрсынұлы 1913 ж. «Қазақ» газетінде басылған «Абай — қазақтың бас ақыны» атты мақаласында «Одан асқан бұрыңғы-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ» — деп Абайды аса жоғары бағалады.

Абай шығармаларын жинап, қағазға түсіріп, реттеп баспаға дайындау ісі ақын қайтыс болған соң ұзамай-ақ қолға алынғанын дәлелдейтін нақтылы деректер жетерлік. Жарық көруінен бірнеше жыл бұрын құрастырылып, 1909 ж. Санкт-Петербургте басылған Абай өлеңдерінің жинағында ақынның жүз қырықтай өлеңі (аударма өлеңдерін қосып санағанда) мен «Ескендір», «Масғұт» поэмалары басылғаны, яғни осы күнгі белгілі поэзиялық шығармаларының көрнектілері түгелге жуық қамтылды.

Бұл тұңғыш жинақты дайындаған, бастырып шығарған Кәкітай Ысқақұлы мен Абайдың баласы Тұрағұл болатын. Абайдың бастамасы, алғашқы деректік арнасы ретінде осы 1909 ж. жарық көрген Абай шығармаларының тұңғыш жинағын, оған кірген Кәкітай жазған ақынның тұңғыш өмірбаянын айтуға болады. Абайдың көзі тірісінде жарық көрген шығармалары бірлі-екілі ғана екенін және ақынның өз қолжазбалары сақталмай, шығармалары түгелдей дерлік Мүрсейіт Бікеұлының қолжазбалары арқылы жеткені ескерілсе, бұл тұңғыш жинақтың мәні зор екені анық. Басқа жекелеген қолжазбалардың көлемі шағын, оларда Мүрсейіт қолжазбасында жоқ өлеңдердің орны көп толыға қоймаған. Сондықтан олар қосымша деректер ретінде бағалануы орынды.

Ал кейінгі жинақтарды айтқанда, бір топ бұрын жарық көрмеген жаңа өлеңдері 1916 ж. Орынборда Самат Әбішұлы бастырған«Абай термесі» атты кітап та жарияланды. 1922 ж. Ташкентте, Қазанда басылған жинақтар бұрын жарияланған шығармаларды қамтиды. Ташкентте шыққан жинаққа сын пікір ретінде Ілияс Жансүгіров 1923 ж. «Тілші» газетінде «Абай кітабы» атты мақала жазып, бір алуан қате басылған сөздерді қалай дұрыстап оқу керек екендігін нанымды дәлелдеді.

Ақынның көзі тірісінде 1903 ж. Санкт-Петербургте Бөкейханов берген мағлұматтар бойынша басылған «Ресей. Біздің Отанымыздың географиялық баяны» атты көптомдық жинақтың 18-кітабында А. Сидельников жазған мақалада: «Абай — қазақ әдебиетіндегі жаңа бағыттың өкілі» деген баға берілгенін көреміз. Абай шығармалары жеке кітап болып басылғанға дейін-ақ халық арасына қолжазба түрінде және ауызша тараған. Байтұрсынов ақын өлеңдерімен 1903 ж. қолжазба арқылы танысқанын айтады. 1914 ж. Мәскеуде жарық көрген «Восточный сборник» атты кітапта Абайдың өмірі мен шығармалары туралы мағлұмат келтіріліп, бірнеше өлеңінің мазмұны орыс тілінде қара сөзбен берілген. 1914 ж. Санкт-Петербургте шыққан «По киргизской степи» деген кітабындаДмитрий Львович «Татьяна хаты» ел ішінде әнге салып айтылып жүргенін ескертеді.

Абай шығармашылығына қайтадан жүйелі, дәйекті түрде дұрыс көзқарастың қалыптаса бастағанын 1933 ж. М. О. Әуезовбастырған жинақтан (мұнда Әуезов жазған ақынның өмірбаяны берілген) және 1934 ж. жарық көрген Ілияс Жансүгіров, Ахмет Жұбанов секілді белгілі әдебиет, ғылым қайраткерлерінің мақалаларынан байқауға болады. Әуезов Абайтануды дербес ғылым саласы дәрежесіне көтерді. Ол «Абай жолы» эпопеясымен ұлы ақын, ағартушының алып тұлғасын дүние жүзі оқырмандарына танымал әдеби бейне қатарына жеткізсе, ғылымда да сондай күрделі еңбек атқарды. Оның Абай жөніндегі зерттеулері осы ғылымның мызғымас негізі болып табылады. 1933–57 ж. аралығында ақын шығармаларын жариялауда, олардың ғылыми басылымын жасауда орасан зор еңбек етті. Бұл басылымдар ақынның 1909 жылғы жинағы мен Мүрсейіт қолжазбалары негізінде жүзеге асырылды. Әсіресе, 1957 ж. «Ғылым» баспасынан жарық көрген, Әуезовтің басшылығымен және тікелей қатысуымен дайындалған Абай шығармаларының екі томдық толық жинағының Абайтану ғылымындағы елеулі табыс болғанын атау қажет. Әуезов ұзақ жылдар бойы ізденіп, сан алуан деректерді зерттеп, жүйеге түсіріп, Абайдың ғылыми өмірбаянын жазып шықты.

20 ғасырдың 40–60-жылдарында Абай өмірі мен шығармашылығын зерттеу ісі кең көлемде жүргізіліп, жаңа белеске көтерілді. Абайдың қоғамдық, эстетикалық, философиялық көзқарасын, психологиялық және педагогикалық пікірлерін, ақындық тілін, композиторлық өнерін, аудармаларын тереңдеп тексерген еңбектер жарық көрді. Солардың ішінде С. Мұқанов, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, М.С. Сильченко, Қ. Мұқамедханов, Ы. Дүйсенбаев, Т. Тәжібаев, Б.Г. Ерзакович, Х. Сүйіншәлиев сынды ғалымдардың еңбектері бар.

Абайтану тарихы 1889 жылы басталып, қазақ әдебиетінде 50-жылдары өpic алды. Бұл мөселені тұңғыш рет сөз етіп, өз алдына арнайы түрде зерттеу қажеттілігі ең алдымен Мұхтар Әуезовтің, сонымен бірге Сәбит Мұқанов, Қажым Жұмалиев, Есмағамбет Самұратұлы Ысмайылов, Митрофан Семенович Сильченко, Әбіш Мұсылманқұлұлы Жиреншин еңбектерінде көрініс тапты.

Академик Қ. Жұмалиевтің жетекшілігімен осы тақырыпқа «Абай Құнанбаевтың әдеби мұрасының зерттелу жайы» деп аталатынкандидаттық диссертация қорғалып, ақын мұрасы туралы жазылған еңбектердің тұңғыш библиографиялық көрсеткіші «Абай Құнанбаев» деген атпен жарық көрді (1965).

Осы еңбектер негізінде М. Мырзахметұлының «Абайтану тарихы» деген тақырыпта монографиялық ғылыми-зерттеу жұмысы жарияланды (1994). Ендігі жерде абайтанудың негізін салушы Әуезов дәуірін аяқтап, 1965-1995 жылыаралығындағы Абайтану тарихын жазу міндеті алға шықты. Абайтану саласындағы ақтаңдақтар қатпары жазылып, бұрын назардан тыс қалған мақалалар мен зерттеулер арнайы топтастырылған жинақ «Абайды оқы, таңырқа» деген атпен оқырман қолына тиді (1993). Абай тарихы жоғары оқу орындарында 1966 жылдан бастап арнайы курс ретінде бастады.^[1]

Абайтану тарихы — бүгінде үдере дамып, өсу, өркендеу жолында қызу түрдегі пікірталас үстінде қалыптасқан Абайтанудың іргелі саласының біріне айналды. Абайтану жөніндегі ой-пікірлер арнайы түрде зерттеу нысанасына алынбаса да зерттеушілер тарапынан Абай мұрасының бір саласын зерттеу үстінде жанама түрде айтылса, екіншілері оған арнайы тоқталып пікір айтса, үшіншілері Абайтану саласының жалпы қалыптасу жолына орай қарастырса, соңғылары Абай мұрасының жариялану тарихына орай пікір қозғады. Ал Абайтанудың негізін салушы Әуезов болса Абайтану жөніндегі ой-пікірін елуінші жылдар ішінде Абайтанудан оқыған дәрістерінде сөз ете бастаған еді.

Абайтану тарихында хронологиялық, тақырыптық жүйедегі дербес библиотекалық көрсеткіштерді құрастыру айрықша мәнге ие болуы себепті де 1946 ж. Н.Сәбитовтің тақырыптық жүйеге негізделген «Абай», 1965 ж. хронологиялық жүйедегі Мырзахметов, тағы басқалардың «Абай Құнанбаев», 1998 ж. тақырыптық жүйеде жасалған «Абайтану», 1995 жылы «Абай Құнанбаев» деген атпен төрт рет дербес толық библиографиялық көрсеткіштер жарияланды.