3 Этнология калыптасуы. Этнология ғылымы халықтың этногенезі мен этникалық тарихын, этностың шаруашылық - мәдени типін, әлем халықтарының этникалық және этно - мәдени процестерін зерделейді.

Сондай-ақ, қазіргі Қазақстандағы барлық этникалық топтардың этнографиясын зерделеп, зерттейді. Полиэтникалық мемлекет жағдайында этникалық және этнос аралық үрдістерге мониторинг пен сараптама жасау мәселесі өзекті болып табылады.

Сонымен бірге, Қазақстан Республикасындағы ұлт-аралық қатынастарды үйлесімді түрде реттеу негізіндегі ұлттардың татулығы мен тұрақтылықтың тәжірибесін зерттеу де өзекті болып табылады.

Этнология (грек. ethos – тайпа, халық және logos – ғылым, ілім, сөз) – қоғамдық ғылымдардың тайпалар мен халықтарды зерттейтін саласы. Этнология қазіргі халықтарды және ертеде өмір сүрген көне этностық топтардың шығу тегін, ру-тайпалық құрамын, қонысын, олардың өзіндік ерекшеліктері мен бәріне бірдей ортақ жайларды, тарихи және мәдени қарым-қатынастарын, күнделікті тұрмысын, кәсібін, қоғамдық және отбасылық қарым-қатынастарын, рухани мәдениетін жан-жақты ғыл. негізде зерттейді (қ. Тарихи этнография). Өткен өмір мағлұматтарын соңғы деректермен салыстыра зерттеп, этнолог халық тұрмысы мен мәдениетінің тарихи даму үрдісін анықтайды. Халық өмірінің өткен кезеңдерінің ең көне дәуірі палеоэтнология деп аталады. Мыс., халықтардың шығу тегін зерттеуде Этнология үнемі археол. деректерге сүйенсе, археология өзінің зерттеу жұмыстарында археол. ескерткіштердің қандай этн. топтарға жататындығын анықтау барысында әр дайым этнол. деректерді кеңінен пайдаланады.Мәдениет және өнер тарихын, халықтың көркем-өнері мен ауыз әдебиетін зерттеу және халықтың дәстүрлі шаруашылығы мен кәсібін зерттеу Этнологияны толықтыра түседі. Халықтардың тілдеріндегі жақындықты зерттеу лингвистика мен Этнология мүдделерін жақындата түседі. Халықтар мен табиғи ортаның әсерін, қоныстану үлгілерін және этн. картографияны зерттеу ісі Этнологияны географиямен және дүние жүзі халықтарының санын есептеуге арналған демография пәнімен байланыстырады. Сондай-ақ халықтардың шығу тегін және алғашқы қауымдық құрылыс тарихын зерттеуде антропология ғылымы Этнологиямен ұштасып, этн. антропология саласын қалыптастырды.

4-билет

1. Өкінішке орай, археологтар арасында объективті-хабар жолының парадигмасының заңдылығы мен принциптерінің біреуін немесе тек бір тобын ұстану әдетке айналды. Бұл компоненттер формасы жағынан өте алшақ болуымен қатар мәні жағынан болашақ белсенді жол ұстаушы археологтар бір-біріне оппозициялы болатын әдістемелік лагерьлерге бөлінді. Сонымен қатар, аръхеологиялық зерттеулердің объектілері күрделі және қандай да бір зерттеу қаруын қолдану әрқашан тиімді бола бермейді. Археологиялық зерттеулердің қиындығын және 70-жылдардағы дәстүрлі әдістер мен математикалық сараптамалардың жеткіліксіз тиімділігін айта отырып, мыналарды түртіп өтуге болады. Мысалы, «Уақыт және кеңістік (археололгиядағы – бұл біздің динамикалық жүйені зерттеу әрекетінде қолданатын эталондық өлшемдер. Бұл өлшемдердің әрқайсысының топтасу демонстрациясы бізді тек анықталған жүйелі кезеңі жайында хабардар етеді. Бірақ та мұндай демонстрация олкезеңдер туралы мәлімет бермейді». Бөлек құбылыс мәніне кіре алмайтын болжам мүмкіндіктерінің үлгісін жасауға болады, себебі, зерттеуші олар не себепті жұмыс істейтінін, әрекет негізінде қандай дәлелдемелер жатқанын білмейді. Және де дербестік немесе ресми мағынасын жоғалтқан ғажайып дәлділікпен зерттеулер жүргізуге болады. Жоғарыда айтылғандардың барлығы бізді бұл күрделі археологиялық тапсырмаларды және де барлық жолдарды бір әдістемеге біріктірген принципті жаңа ғылыми-әдістемелік парадигманы шешуге алып келеді.

Осыны есепке ала отырып, археологиялық айналымға енгiзiлетiн және археологиялық зерттеулерде өте толық қолданысқа ие болған объективті-хабар жолының компоненттерін атап өтейік.

Ең алдымен әлеуметтік модель мен құрылым түсінігі мен өңдеу технологиясын анықтаған Леви-Стростың (Леви-Строс, 1983:247) құрылымдық зерттеулерін атап өтуге болады. Оның интерпритациясында құрылым сынып ұғымына жақын, кем дегенде, қасиет пен мінез-құлық сапасының бірлігі көзқарасынан.

Стюарттың әдістемелік зерттеу нәтижелері(Stewart, 1960:173-174) назар аударуды қажет етеді, дәлірек айтсақ, жоғарыда айтылған археологиялық зерттеулердегі бүтіндік қағидасын сақтаудың қажеттілігі туралы қорытындысы.

Л.Бинфордтың иерархиялық сыныптың жоғарыдағы үзіндіде (ұйымдастырылу ішіндегі ұйымдастырудың) келтірілген қорытындысының маңыздылығы туралы түртіп өткен жөн. Және де тағы да типтелу қажеттілігі туралы идеяны айта кетуге болады. (әрбір ерекшелінген түрдің біртұтас мағынасын сақталуына бақылау жасау). Алайда археологиядағы объективті-хабар жолының бір-бірінен үзілісінде қолданылатын аталған элементтері 60-80 жылдары зерттеушілерге біртұтіс археологиялық білімнің құрылуына негіз бар екенін толық сезінуге мүмкіндік бермеді

2-.Эволюционизм. Эволюционизм этнологиялық теория ретінде ХІХ ғ. Ортасында қалыптаса бастады. Жаратылыстану саласындағы жетістіктерге орай эволюционизм теориясының негізін салушылар түрлі халықтар мәдениетінің дамуы барысындағы адамзат мәдениетінің даму заңдылықтарын негіздеуді өздерінің негізгі міндеттері ретінде санады.

Эволюционизмнің негізгі идеялары төмендегідей:

• Адамзаттың шығу тегі ортақ, сондықтан барлық адамдарға адами қасиеттердің ортақ екендігін ұғындырады;

• Адамзат қоғамы өз дамуында қарапайымнан күрделіге қарай даму үдерісін үнемі бастан кешіреді;

• Мәдениет қоғамның бөлігі ретінде төменнен жоғарыға қарай үзіліссіз, дамиды және ақырындап өзгерістер мен сандық өсу немесе азаюды бастан кешіреді;

• Мәдениеттің дамуы көп сатылы әрі әлемдегі барлық мәдениетке тән ортақ сатыларға, кезеңдерге сай дамиды;

• Адамзат мәдениетініңәмбебап заңдарына сәйкес түрлі халықтар мен

олардың мәдениеті бірдей даму сатыларынан өтеді және олардың мәдениеті бірдей нәтижелерді береді;

• Қоғамдық даму тірі табиғатқа тән эволюция заңдарына бағынады.

Оның қайнар көзі тіршілік үшін күрес. Нәтижесінде жаңа ескіні ауыстырады. Осындай күрестің салдарынан мәдениеттің түрлі элементтері сәйкесінше бір-бірімен тығыз байланысады.

Э. Тайлор (1832-1917). Эдуард Тайлор – этнология ғылымында эволюциялық мектептің негізін салушы. Негізгі еңбектері: «Исследования в области древней истории человечества» (1865); «Первобытная культура» (1871).

Негізгі тұжырымдары:

Мәдениеттің бастауы – Жер планетасында жартылай өркениетті адам нәсілдерінің пайда болуынан: оның дамуы екі түрлі жолмен өтті: 1) артқа – тағылық қоғамға қарай; 2) алға– өркениеті адамдарға қарай.

Тарихи және табиғи катаклизмдердің салдарынан мәдениетте регрессивті өзгерістер болуы мүмкін, алайда адамзат тарихының негізгі бағыты – мәдениеттің эволюциялық прогрессивті дамуы.

Халықтар арасындағы айырмашылық олардың нәсілдік ерекшеліктеріне қарай емес, мәдени дамудың әр түрлілігіне қатысты анықталады.

Адам табиғаттың бөлігі болғандықтан, табиғат заңдарына сәйкес дамиды. Сондықтан адам да адам баласына ортақ қасиеттер де тән. Мәселен, кейбір халықтарда мәдениеттің ұқсаса белгілері басым болып, дамудың да ұқсас қырлары болуы әбден мүмкін.

Тайлор мәдениет құбылыстарын зерттеуде жаратылыстану ғылыми әдістерін қолдануға ұмтылды. Заттар мен мәдениет құбылыстарының жекелеген категорияларын зерттеуді басты назарға алды. Алғашқы қауым халықтарының сенімдерін зерттеп, дінннің қалыптасуының анимистикалық теориясын ұсынды. Тайлордың эволюционистік көзқарастарының түйіні – тарихи процесс пен мәдениеттің прогрессивті дамуының бірлігі тұжырымы.

Г. Спенсер (1820-1903). Герберт Спенсер - этнология ғылымында эволюциялық теорияның өкілі.

Қоғам сыртқы факторлардың (географиялық орта, көрші мемлекеттер мен халықтар) ықпалымен дамиды. Г. Спенсер идеялары Ч. Дарвиннің биологиялық түрлердің пайда болу теориясының негізінде пайда болған. 1) Қоғамды биологиялық организм ретінде қарау; 2) Әлеуметтік эволюция идеясы. Оның пікірінше адамзат қоғамы тірі организмге ұқсас, сондықтан оған биологиялық заңдар тән. Ч. Дарвиннің биологиялық заңына сәйкес табиғаттағы жыртқыш жануарлардың тіршілік үшін күрес заңына қоғамдағы таптардың күресі ұқсас. Г. Спенсер тірі организмдердің жүйке жүйесін мемлекеттік басқару мекемелерінің қызметімен теңестіреді. Г. Спенсер қоғам мен организм арасында кейбір ерекшіліктер туралы ой – пікір қозғады. Мысалы, қоғамдағы адам (индивид) қоғамнан біршама тәуелсіз тұрады, ал организмнің бөліктері мен элементтері оның тұтастығын құрайды, оған тәуелді. Қоғамда, керсінше, тұтастық өзінің бөліктерінің, игілігі үшін өмір сүреді. Г. Спенсердің бұл ойлары қоғамды бір жүйе деп қарауға мүмкіндік беретіндей жол ашты.

   Г. Спенсердің қоғамды организммен теңестіруі қоғамды іштей үш жүйелес салаға бөлуге әкеледі. Олар: 1) қолдаушы, 2) материалдық игілікті өндеу көзіне (экономикаға), 3) қоғамның жеке бөліктерінің арасындағы байланыс, қатынастарды анықтау, қоғамдағы еңбектің бөлінуін реттеп тұрушы және жеке бөліктердің тұтасқа бағынуын реттеу (мемлекеттік өкімет) болады.

   Г. Спенсер қоғамның әлеуметтік құрылымын талдай келе, әлеуметтік институттардың 6 тұрпатын атап көрсеткен. Оларға туыстық, білім, саяси, шіркеу, кәсіби және өндірістік тұрпаттар жатады. Өзінің еңбектерінде (социология как предмет изучения. СПБ, 1986; Основные начала, СПБ, 1897, Основание социологии, СПБ, 1906г.) әлеуметтік институттардың эволюциясын зерттеген.

   Г. Спенсер әлеуметтік жүйе, әлеуметтік институт, әлеуметтік бақылау, құрылым және функция, т.б. ұғымдарды енгізді.

Алайда, Г. Спенсердің эволюционистік көзқарасы нәсілдік сипатты иеленді.

А. Бастиан (1826-1905). Адольф Бастиан – неміс этнология ғылымы мен эволюционизмнің негізін салушы.

Негізгі тұжырымдары: адамзат тарихының заңды дамуы жетілмегеннен жетілуге қарай жүретін үдеріс. Адамзат психикасының бірлігі элементарлы идеялардан көрініс береді. Әрбір халықтың өзінің тіршілік-тынысына сай қалыптасқан өмірі болады, алайда өзге халықтармен араласқанда мәдениетті дамытуға күш беретін жаңа идеялар дүниеге келеді. Осылайша адамзат дамуы цикльдік әрі даму циклі жалғасын табуы мүмкін. Халық өзінің географиялық ортасымен тығыз байланысқан сайын, тарихи өзгерістерге аз ұшырайды. Адамзаттың мәдени дамуы қоршаған ортамен белсене қарым-қатынас жасаған кезде жүретін процесс. Адам биологиялық заңдарға бағынады.

Л. Морган (1818-1881). Льюис Генри Морган – американдық ғалым, АҚШ-тағы үндіс тайпаларын зерттеуші.

Негізгі еңбектері: «Древнее общество» (1877)

Негізгі тұжырымдары:

Морганның классификациясы бойынша, адамзат қауымының дамуын үш кезеңге – Т а ғ ы л ы қ (төменгі, орта, жоғарғы сатылары бар, 180 мың жылға созылады) – Ж а б а й ы л ы қ (мұнда да – төменгі орта жоғарғы сатылы,15  мың жыл) – М ә д е н и е т т і л і к (5 мың жыл, бүгінге дейін) – деп бөлінеді.

Адамзат тарихы екі үлкен кезеңге бөлінуі мүмкін: біріншісі - ертедегі – ру, фратрия, тайпаға негізделген әлеуметтік ұйым; екіншісі – кейінгі кезең – территория мен жеке меншікке негізделген саяси ұйым.

Рулық ұйым – азияттық, еуропалық, африкандық, американдық және австрвлиялық ежелгі қоғамдардың әлеуметтік құрылысының әмбебап негізі болып табылады. Соның негізінде қоғам сақталды әрі ұйымдастырылды. Жеке меншіктің дамуына және оны мұрагерлікпен беру тенденциясына орай аналық ру әкелік руға айналды.

Адамзат тарихында отбасы дамуының үш кезеңі бар:

Қандас туыстық отбасы – отбасының алғашқы түрі болып табылады. Туған және ағайындылар арасында некеге тыйым салмайтын, алайда ата-ана мен бала арасындағы некелесуге рұсат етпейтін отбасы.

Пуналуальды отбасы – бірнеше ағайынды қыздардың ортақ күйеулерінің болуы немесе ағайынды жігіттердің ортақ әйелдермен некелесуі.

Жұпты немесе синдиасмикалық отбасы Патриархальды, полигамды отбасы;

Қазіргі үлгідегі моногамды отбасы. Морган адамзат тарихында алғашқы әмбебап кезеңдеуді жасауға әрекеттенді:

Жабайылық кезең;Тағылық кезең;Өркениет кезеңі.Алғашқы екі кезең, төменгі, орта, жоғарғы сатыларға бөлінеді.

3- Макроархеологиялық теория» -метаархеологияға қарағандақұрылым, әдіс,археология концепциясы мен теориясының қасиеттерін талдаумен байланысты емес, археологиялық ақпарат, теория талдауы және макро деңгейіндегі идеяның, теориялық тарихи кезеңді құрудың теоритациясымен байланысты. Біздің ойымызша, макротеория объективті-хабар жолының өзі, археологиялық теорияда тұтас қолданатын нақты теориясы.

Бөліктегі керісінше түсінік ретінде классификациялық археология келеді. Оның міндеті – топтастыру әдістерін құрып өңдеу, кластерлеу, археологиялық объектерге типологизация жасау. Топта бірінші орында классификация түрін ерекшелейтін артефакттік археология тұр. Артефакт түрінің ерекшелену әдісінің құрылу маңыздылығын қайта бағалау қиын, себебі классификаяилық жүйе көбінде классификациялық мәліметтерде маңызды деп есептелетін зерттеу критерийлеріне байланысты.

1-топ. Артефакттік классификациялық археология түсінігі құрылымдық археология мен микротеориядан кеәінгі орынды алады. Олардың арсында топ аралық сәйкестік бар. Әрине, артефакттік классификация құрылымдық сипаттармен сипатталады және археологиялық микротеория әдістерімен зерттеледі. Осыған байланысты К.Леви-Строс, Тэйлордың эволюциялық дамуын сынай келе «іске асатын қайта құрудың тарихи заңдылығы көбею кезінде биологиялық мирасқорлықпен расталады деп жазды. Балта ешқашан басқа балта тудырмайды; екі бірдей сайман арасындағы.. мирасқорлық байланыстың принципті жоқтығы бар және болады...» (Леви-Строс, 1983:11) Эволюция тек бұл трассада әр түрлі тармақтар мен заттар жасалатын идеяға ғана қам жейді. (Клейн, 1991:38; Clarke, 1968:44).

2-топ. «Контекстік классификациялық археология» түсінігі артефакт болып келетін (Клейн, 1991:72-73), өз назарын табиғи және әлеуметтік шеңберде объект тануға аударатын функционалдық байланыс мағынасын білдіреді.

3-топ. Поселке археологиясы адами орналасудың әдістерінің классификациясы және оны танумен байланысады. Оның заты тұрғын үй, және олардың орналасуы мен қасиеттері, қауымның өмірімен байланысты басқа құрылғылар болып табылады. Осы бағыттағылардың пікірінше, орналасу әдісін зерттеу құрылымдыққа ғана емес (синхронды), іс жүргізудің(диахронды) әлеуметтік және де басқа да байланыстар аспектісінде қарастырылады.

4;5 - топ. «Мәдениеттанулық классификациялық археологиясы» және «технокомплекстің классификациялық археологиясы» өз контекстіне археологиялық дефиницияны көрсететін ереже мен әдістерді мәдени деңгейде шығаруды қосады. (Мысалы, Орталық Батыста Мак-Керннің таксономдық әдісі, Рауздың Мәдени классификациясы, Кларктің интеграция деңгейінің кестесі - үш ғасырдың жүйесі мәдени шеңбер, мәдени провинция, техкомплекстер және т.б.)

5-билет

1- Минералдар құрылымында бір қалыпты сәуле түсіруден бір қалыпты емес кернеулік пайда болады. (Күннен немесе радиоактивті кендерден) Ядролық радиация, ылғи минералдарға әсер ете отырып кернеулік ошақтарын тастап кетеді.

Үлгінің әр бөлігін ауыр гамма бөлшектермен соққылағаннан кейін сәулелену қарқыны бірдей емес болады. Арнайы камерадағы үлгілердің орнындағы қарқынды сәулеленуге қарай, кернеу дәрежесі, оның жасы анықталады. Бұл даталаудың артықшылығы зат ауыспады деп айтуға сенімді болудың қажет еместігінде.

1. Изотоптық әдістер қатарына жататындыр:РадиокөміртегіКалий – органовУран-торий әдісі

Радиокөмiртек әдiсiнiң негiзiнде 14 Стер ауыр көмiртек үлгiлерiндегi құрам пайызын есептеу қағидасы жатыр.

Күн сәулелері жер атмосферасын толассыз ауыр бөлшектермен соққылайды. Соңында 14 көміртек бірлігі бар көміртек изотопы құрылады. Тірі ағзада жойылуы изотоптың таралуы мен таралудан продукттің пайда болуынан тұратын салмағы 12 болатын кәдімгі көміртегімен бірге жиналады.

Ауыр көміртектің таралу жылдамдығы белгілі. Осыған байланысты ағзалық қалдықтардың изотоп мөлшері арқылы тірі ағзанын өмірін анықтауға болады.

Бұл даталау әдісінің ең бағалы материалы күл мен ағаш көмір болып табылады.

Өкінішке орай, бұл әдісті қолданудың шекарасы 2000 жылдан 50-70 мың жылды ғана құрайды. Сол себепті, бұл әдіс шкалаларды басқа әдістер арқылы калибрлеуді қажет етеді. 1968 жылдан бастап Еуропада «Radiocarbon» атты журнал шығып келеді. Ғалымдардың жұмыстары мен осы әдістердің өзге де аспекттерін анықтайтын осы саладағы соңғы жетістіктерді көрсетеді.

Даталаудың калий-аргонов әдісінде 40-шы изотоп қолданылады және калийдағы барлық изотоптардың 0,012% -ын құрайды. Оның толық таралуының уақыты - 1,32 · 10⁹жыл. Минерал құрылут уақытындағы калий пайызы ⁴⁰К атомдары есептеледі. Ақырында аргон санының құрылуына байланысты (⁴⁰К → ⁴⁰Ar) жасы анықталады.

Калий-органов әдісі 400 000 жылдан жоғары үлгілерге арналған. Солай бұл екі әдісті қолданудың арсында «өлі аймақ» пайда болады.

2-1960 жылдардың аяғында Кеңес Одағында Ю.В.Бромлейдің концепциясына балама ретінде Л.Н.Гумилевтің «этногенез теориясы» пайда болып, таңғажайып табыс пен өткір сынды бастан кешеді. Бұл жөніндегі қызу қанды таластың туғанын «Этнографиялық шолу» журналындағы (2006, №3) «Уроки Гумилева: блеск и нищета теории этногенеза» атты мақаладан байқауға болады. Француз зерттеушісі Марлен Ларюэль көрсетілген теория бойынша өзінің ұстанымын нақты көрсетіп отырса да, әлі басы ашылмаған мәселелер жөнінде сауал туады: «Гумилев еңбектерінің танымалдығы қазіргі Ресейде және басқа да кейбір посткеңестік мемлекеттерде, мәселен, Қазақстанда таралуы үлкен құбылыс. Ал, Батыста әлі жеткілікті зерттеле қойған жоқ, осының өзі Гумилев мұраларының таралуына байланысты көптеген мәселелерді тудырады».

Біз осы теорияға неғұрлым тәптіштей тоқталуға тырысамыз. Этногенездің негізі халық болып табылады, яғни, этнос неғұрлым кең мағынасында этникалық қауымдастық, (тайпа, халық, ұлт) деп аталады. Этнос ұғымының негізгі мәнін анықтауда Гумилев алдымен, этникалық қауымдастықтың ландшафтқа бейімделуінің белсенді формасы болып табылатын мінез-құлық стереотипін ажырата көрсетеді. Осы ландшафтың әр түрлілігі антропосфераның әр түрлілігін тудырудың басты себебі болмақ, – дейді Гумилев.

Этностардың өзара қарым-қатынасы комплиментарлықты (өзара ұнату немесе ұнатпау (антипатия), «өз» және «бөтенге» жіктелушілік) Гумилевше жағымды, жағымсыз және бейтарап деп жіктеуге әкеледі. Біріншісі өзінің серігін ешқандай өзгеріссіз, сол қалпында қабылдап, ұнатуды білдіреді. Бұл топта симбиоз (екі немесе одан да көп этностардың біріге өмір сүруі, әрі олардың өздерінің экологиялық мекендері болады) және инкорпорация болуы мүмкін.

Симбиозды орнықтыру үшін елестету мен ерік-жігер қажет. Ал, бұл қасиеттер этногенездің акматикалық фазасымен, яғни этностың жастық кезеңімен сәйкеседі, – дейді Гумилев. Мысал ретінде, Еуропадағы әр түрлі этностар қатар өмір сүріп жатқан ғұндар мемлекетін келтіреді. Бұған харизматикалық көсем Аттиланың рөлі басым болды ма дейміз. Себебі оның өлімінен кейін бірден мемлекет те құлады.

Екінші объектіні қайта құруға немесе жоюға ұмтылатын есепсіз антипатия. Бұл ретте химерлердің (бір экологиялық мекенде екі немесе одан да көп этностардың болуы) болуы мүмкін. Гумилевтің сөзінше химерлерде отан жоқ. Этникалық химерлер өте агрессиялы, олар өзгерісті жағдайға аса бейім, идеологияда емес, алайда саяси және экономикалық жағынан жиі жеңіске жетеді. Химерлер антижүйенің пайда болуына (псевдоэтникалық тұтастықты құрайтын теориялар қисынды) қолайлы орта қалыптастырады. Антижүйе принципі – жалған, ол химерлерде үнемі кездеседі. Антижүйенің классикалық мысалы ретінде, Гумилев Ұйғыр мемлекетінің күйреуіне жеткізген манихейлікті атайды.

Соңында үшіншісі бейқамдықпен келетін төзімділік, бұл көршілерге деген тұтынушылық қатынасты білдіреді. Егер этностың соңы осы немесе басқадай деректер арқылы дәйектелетін болса, онда олардың бастауын тарихи зерттеудің дәстүрлі әдісімен анықтау өте қиынға соғады. Гумилевтің этногенез теориясы бұл мәселенің болашағын ашады. Жаңа этностың пайда болуының шешуші факторы пассионарлықты жаңаша әдіс бойынша орнықтыру болады. Яғни, биосфераның жанды заттық энергиясының (тірі ағзалардан тұратын және антиэнтропиялық қасиеттерді иеленген жердің қабығы) қысқа мерзімді серпіліс, дүмпу нәтижесінде пайда болады. «Дүмпулердің» белгілері мутация, яғни, микромутация болуы да мүмкін. Мутация ареалдың барлығын емес, тек аз ғана мөлшеріне тиесілі болады, – деп көрсетеді Гумилев. Осылайша

3- Уран-торий әдісі өте қиын және сенімді емес, археология үшін жарамайды. Бірақ оның негізінде даталаудың басқа әдістеріне арналған калибрлеу жүргізіледі.

6-билет

1- Археология ғылым ретінде, нақтырақ айтсақ, өткен істің дәлме-дәл қайта жасалуы мақсаты болып келетін ерекше жұмыс түрі.

Ол ғылымның барлық атрибуттары - заттарға және зерттеу нысандарына, өз тіліне (терминологиялық аппаратпен), әдістерге және т.б. ие болуы тиіс. Отандық археологияда теориялық жағдайдың дағдарысы 70-80 жылдарда анық болды. Талқылау барысында және археологиядағы гнесологиялық мүмкіндіктерді қарап көруде археологияның деректанулық базасы, «археологиялық көздер» туралы түсінік, олардың анықтығы мен тарихи мәліметтері бар шындық деңгейі туралы үлкен сұрақ көтерілді.Осы пiкiрталастар едәуiр дәрежеде ақпараттық жарылысқа әсер етті, ол археологиялық көздердің фондын жедел көтерді, нәтижесінде кең ауқымды археологиялық аймақтарда жұмыс мелиорациясы және өнеркәсiптiк жаңа құрылыстар болды. Екі онжылдықтың көлемінде мыңдаған қорғандар жер астындағы жерлеулер, ондаған ауылдар және т.б. қазылды, Осыған сәйкесерекшеленетiн археологиялық мәдениеттер және олардың жергiлiктi варианттарының саны кенет өстi. Дәл осы уақытта археологиялық зерттеулерді компьютермен басқару алғаш қолданылды, олар археологиялық объекттердің бейнелік (ақпараттық) моделін құрастыруға, деректер базасына және де археологиялық материалдарға анализдің статистика-комбинаторлық әдісін енгізуге бағытталды. Мөрлерде жерлеу кешендері статистикалық компьютерлік әдістермен анализденген жұмыстар пайда болды. Екі онжылдықтың қорытындысы ретінде эмпирикалық анықтамаларда обалармен жұмыс жасағанда компьютерлерді қолдану перспективті әдіс деп әдістемелік көзқарас тұрғысынан айта аламыз. Бәрінен бұрын, бұл жерлеу мүлкінің археологиялық объекттер – заттарын және басқа жерлеу ескерткіштері немесе жерлеу кешендерін толық суреттеу жүйесін құру; осы негізде анықталған аумағына, кезеңіне немесе мәдениетіне байланысты деректердің компьютерлену базасын құрастыру; тапсырылған немесе объективті анықталған белгілерге байланысты дискреттік топтарды бөлу мақсатында компьютерленген ақпараттар массасымен бірге статистикалық-комбинаторлық операциялар.

Жерлеу ескерткіштерін статистикалық-комбинаторлық өңдеудің негізгі нәтижесі ретінде ескерткіштердің массивтерінің анықталған топтарға бөлінуі. Заңды операция, ережеге сәйкес, математикалық дәлдікпен және нәтижелері үлкен тексеріспен жасалады. Бұл ретте археологтарға ЭВМ нің көмегі тоқталады да интерпретация логикалық бірмәнді емес және жеке кезеңі басталады. Таңдалған статистикалық топтар көбінесе мына төрт аспектідоен интерпретацияланады (түсіндіріледі): әлеуметтік ( соның ішінде поло – жасына байланысты), этномәдени, хронологиялық, діни-мифологиялық. Сонымен бірге, ережеге сәйкес, жеткілікті сеніммен түсіну қиын, себебі, мысалы, жерлеу кешенінің элементі өлген адамның тайпаластарының діни көзқарасы немесе өлу себептерін емес, жоғарғы әлеуметтік деңгейін көрсетеді. Бұл кезеңде өзіндік дәстүрлі археологияда вещеведческий зерттеу өзін жоғалтады. Және археолог-маман интерпретацияныңбасқа жағына гуманитарлық пәндерде ( тілтану мен логикадан этнология мен философияға дейін) тек қана арнайы білімді талап етпейтін, түрлі археологиялық, лингвистикалық, фольклорлық көздерінің арнайы әдісінің түйісуіне көшеді.

Археологтардың алынған материалдарды түсіндіруге талпынысы шынайы, бірақ та кейбір зерттеушілердің пікірінше, бұл оларды қз археология аймағынан алшақтатады және олар өзге жұмыстармен айналысуды бастайды. Шындықтың қорытындыдағы анық бір бөлігі аналитикалық жұмыстарда сырғанайтын, археологтардың толық жәрдемсіз екендігін өз мәліметтерін жеткізуші ретінде құрастыратын шеткі скепсис болса да бар.

Археологтардың жерлеу ескерткіштерін түсіндіруге деген жоғарғы қызығушылықтары 1970-80 жылдары семантика, семитека, салыстырмалы мәдениеттану, тілтану және дінтану саласындағы зерттеулермен, осы салаларда жасалған сәтті жұмыстардың пайда болуымен, ең бастысы – оларды археологиялық материалдарға теңестіре алу мүмкіндігінің ашылуымен арта түсті.

2- Латын сөзінен шыққан "мәдениет" термині әуелде жерді өңдеу, күту деген ұғымды білдірген. XVIII ғасырда неміс философтары адам еңбегімен жасалатын игіліктердің барлығын мәдениет деп түсінген. Кеңес энциклопедиялық сездігінде мәдениет туралы мынандай анықтама берілген: "Қоғамның, шығармашылық күштердің және адам қабілеттерінің белгілі тарихи дәрежеде дамуы, адамдардың өмірі мен қызметін ұйымдастыру типтері мен формалары". Жалпы "мәдениет" ұғымы жөнінде түрлі авторлар еңбектерінце 400–ден аса анықтама кездесетінін айтуға болады. Этностың бізге белгілі компоненттері – сана–сезім, мәдениет және психика. Сана–сезім туралы жоғарыда сөз еттік, енді психика, мәдениет және оның құрылымы туралы еңгімелейік,

Жалпы мәдениет үш маңызды құбылыс тұрғысынан қарастырылады. Тарихи–әлеуметтік. Мұнда ең алдымен мәдениеттің қоғамдық Функцияларына ерекше кеңіл бөлініп, оның ішкі мазмұны мен Құрылымы екінші кезекке ығыстырылады. Философиялық–антропологиялық. Зерттеушінің назары адамның мәдениет жасағыш қызметіне аударылады. Феноменологиялык. Мәдениет біздің күнделікті өмірлік тәжірибеміз ретінде қаралады.

Мәдениеттің ішкі құрылымы әрқилы: қоғамдық сананың түрлеріне сәйкес мәдениеттің өнегелік, құқықтық, саяси, діни, эстетикалық және басқа салаларын бөліп керсетуге болады. Мәдениеттің ішкі құрылымының моделі оның қызмет құрылымының, соның ішінде өндіріс және түтыну салаларына бөлінуі негізіңде жасалуы мүмкін. Сонысын, әдетте, орысша "тұрмыс мәдениеті" деп атаса, шет елдерде "өндіріс сыртыңдағы мәдениет" дейді. Десек те, көбінесе мәдениеттің ішкі құрылымын, оның объективті формаларын анықтауда мәдениет те материалдық және рухани салаларға бөлінеді. Мәдениеттің материалдық саласына еңбек құралдары, қатынас құралдары, тұрғын үй және басқа құрылыстар, киім, тамақ, мәдени өсімдіктер және үй жануарлары жатады. Денені бояу, татуировка (денені өшекейлеу) түсіру, косметика (бет–ауызды опалап, сәндеу) және парфюмерия (хош иісті заттар) мәдениеттің айрықша түрі саналады. Рухани мәдениет: білім, әдет–ғұрып, мінез, құқықтық нормаларын, өнердің және халық шығармашылығының туындыларын, діни сенімдерді қамтиды.

Рухани мәдениеттің кез келген компоненті өмірде жазу, сез, мүсін, музыкалық әуеңдер... түрінде көрініс табуға тиіс, ал мұның адамның дене еңбегінсіз іске асуы мүмкін емес екендігі түсінікгі.

Жуырда ғана адамдардың әр түрлі әлеуметтік қажеттілігін етеудегі мәдениеттің негізгі 4 өрісін бөліп керсету ұсынылды:

– өндірістік; ,– өмірді қамтамасыз ететін;– саяси нормативті;– танымдық.

Мәдениеттің орындайтын көптеген функцияларының ішінде оның этникалық функциясын ерекше атаған жөн. Лдамдар қоғамында этномәдениеттік ақпараттар басқа кез келген ақпараттар сияқты, әр түрлі формада беріледі: материалдық және рухани мәдениет шығармалары арқылы, ым–ишараттар төсілімен және т.б.

Мәдениет – өзінің дамуында көп қабатты сипатқа ие. Мәдениеттің ең тұрақты компоненттері оның негізгі қанқасы, тірегі іспетті, негізгі этникалық жүгін кетереді. Мәдениеттің мұндай компоненттерін белгілеу үшін "дәстүрлер" (латынша – "передача", "предание") термині кеңінен пайдалаяылады.

3- Жерлеу ескерткiштерi бойынша мәлiметтiң қатал машинамен оқу формаларына үндеудiң тәжiрибелерi тағы бiр жағымсыздау моменттер айқындады - игерiлген терминологиялық аппаратының жоқтығы. «Тіл» барлық археолог-мамандарға бірдей жеткілікті болса, көрсетілген кезеңде білімнің әр түкпірінен биологиядан кибернетикаға дейінгі түсініктерді жүйесіз біріктірген терминологиялық фондқа мүлде керісінше «сленг» болып шықты. Осылай, жағдай мамандардың бір бөлігін теориялық археологияның терминологиялық аспектісінің өңделуіне жерлеу ескерткіштерінің анализі мен дұрыс систематикасы ретіндеғ кейін жерлеу ес ерткіштерінің және дерлеу салтының үлгілерінің теориялық өңделуіне жүгінуге мәжбүрледі. Бұл салада тәжірибе әртүрлілік сияқты анализ концепциясының және жерлеу ескерткіштерінің ортақ қорытындысын жасайтын жолдар, мүмкін, арнайы ғылыми бағыт – ТАФОЛОГИЯ аясында көрсетті. Соңғысын жалпы ғылыми пән Танатологияның құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға болады. Терминологиялық аппараттың бейімделуі жылдам және барлық жерде болуы екіталай.

Бізді қызықтыратын аумақта алдыңғы штудиялар мәселеге кешенді жолдың өте маңызды екендігін көрсетті. Жерлеу (археологиялық объект) оның гипноздалған «идеалды үлгі» және жерлеу ырымшыл салттары діни -мифологиялық жүйе ретінде жеке зерттелмей, бір-бірімен тығыз байланысты бүртұтас зерттеледі. Бұл көрсетілген пікірталастарданәтижелер жерлеу құрылымдары, жерлеу ескерткіштері және жерлеу кешендері археологиялық, тарихи-мәдени объект ретіндегі аумаққа жетті. Археологиялық зерттелген әрбір жерлеу кешені табиғи және жиі бұзылатын ақпараттық объект ретінде ұарастырылады, Сол себепті, маңызды кезең кешенді максимальді объективті қайта құру болып табылады.

Осы операция ескерткішті зерттеудің далалық соңғы кезеңінде жүргізіле алады және жүргізілуі керек. Келесі кезеіде – жерлеу салтын қайта құру – аналог әдісімен, экстраполяция, дедукция, индукция және т.б. физикалық әрекеттің шынжыры қайта құрылады, нәтижесінде, зерттелген жерлеу ескерткіші – археологиялық объект болып табылады. Басты көз нақты жерлеу ескерткіші болып табылады, алға қойылған тапсырманың шешімі процестің қайта құрылуы үшін, қиын, көп кезеңді жерлеу ескерткішін зерттеу үшін жоғарғыдағы әдістерді қолдануды талап етеді. Бірақ та жерлеу процесін максимальді толық қайта құру бұл процестің болу түсінігін – оның діни- мифологиялық құрылымын, семантикасын білдірмейді. Бұл салттың аймағының қайта құрылуы ( идерологиялық деп атаймыз) – ауырлау тапсырма, басқа көздерді ( жазбаша, фольклорлық-этнографиялық т.б.) талап етеді.

Жерлеу ескерткіштерінің интерпретациясының тағы бір бағыты - ескерткiшті қалдырған қоғамның әлеуметтiк құрылымының анықталуы және қалпына келтiрiлуі. Зерттелген жерлеулердің «байлық» деңгейіндегі әртүрлілігі, еңбекке қажетті заттар саны немесе бірдей емес элементтер мен ерекшеліктер әлеуметтік құрылымның болғандығын білдіреді, бұл жүйені қайта құру үшін жерлеудің статистикалық-комбинаторлық ранг жиынтығы беріледі. Осындай постулаттың орнықсыздығы мен жерлеу ескерткіштерінде әлеуметтік мәліметтерді жеткізу әдісінің тәжірибелік аяқсыздығына қарамастан көздер интерпретациясының осы бағыты археологияда өте танымал.

Салыстырмалы түрде археологияда жерлеу ескерткіштерінің анализі мен интерпретациясының жаңа бағыты анықталды, ол әлеуметтік қайта құру мәселелерімен байланысты және өз пайда болуында антропология жетістігі – полеодемографияға борыштар. Жерлеу ескерткіштерінен антропологиялық анализде құрастырылған әдіспен байланысты массалық материалдарды қолдану бұл бағыттың тиімділігін көрсетеді, ең бастысы – палеодемографиялық қайта құрудың алыну ақиқаттығы.

Жоғарыда көрсетілген жерлеу ескерткіштерінің үш аспектісі – этномәдени ( жерлеуэталонының» бөлінуі және анықталған этномәдени топтың шеңберінде ауытқулар) және онымен байланысқан хронологиялық («жерлеу эталонының» кезеңдерде динамикасының көрінуі), әлеуметтік ( палеодемографияны қоса) және діни – мифологиялық - пікірталаста бірінші екеуі қарастырылды. Үшінші және қиынырақ аспект – семантикалық – алдыңғы екеуінің өңделуі барысында ғана жүзеге асырылады:

а) жерлеу кешенінің объективті қайта құрылуы;

б) жерлеудің «идеалды үлгісінің» көрінуі және одан ауытқу (факторлары * хронологиялық, жалпы дәни фон және т.б);

в) жерлеу салтының оған әсер ететін факторларды есепке ала отырып тәжірибелік аумағының қайта құрылуы ( поло- жастық т.б.). Зерттеудің бұл кезеңдерінің аяқталуы келесі қиынырақ және субъективті процедура – семантиканың шығуына, яғни, жерлеу салтының діни -мифологиялық маңызылық акциясына мүмкіндік береді.

Осыған байланысты маңызды болып саналатын бірнеше сұрақтар туындайды: 1. Нақты салттың мағынасын анықтау үшін қандай көздерді (археологиядан басқа) негізге алу қажет және бұл көздерге қойылатын критерийлер қандай болуы қажет? 2. Жерлеу салтының деректерінде бұл дерек көздерін семеатикалық қайта құру үшін қаншалықты деңгейде қолдану қажет? 3. Әр түрлі көздерді қолданудың әдістері қандай? 4. Алынған қайта құрудың шындық деңгейін қалай анықтауға болады?

Өкінішке орай, қойылған сұрақтардың ешқайсысына нақты, мағыналы жауап берілмеген.

Бірінші вариант (археологиялық емес): әдеби, фольклорлық немесе эпиграфикалық дереккөздерден пассаж алады, түсіндіріледі, сосын шығу тегі бір дәл сондай ескі ескерткішпен сәйкестендіріледі, осы негізде пассаж сюжеті, тақырыбы қайта құрылады.

Екінші вариант (археологиялық): археологиялық ескерткіштер тобы (сәтті жағдайда) жерлеу кешенінің бір элементі алынады, суреттеледі, сосын «Авесталар», «Ригведалар» немесе басқа көздерден ма,ынасы сәйкес жеке дәйексөздер қызықтырады, археологиялық материалдармен сәйкестендіріледі және осы сәйкестігіне байланысты көрсетілген құбылыс мазмұны тура байланыста болады, яғни, діни-мифологиялық дәстүрлерініңмәлiметтерi археологиялық болмыстардың мән баяндаушы болып танылады.

Терминологиялық сөздік:

Танатология – өлім туралы білім кешені

Тафология – қабірлер туралы білім кешені