. Э. Дюркгеймнің ”Әлеуметтік мектебі“.

Функционализм мектебі өкілдері адамзат қоғамын жануарлар әлемінің бөлігі ретінде қарастырып, қоғамды тірі ағза секілді дамитындығын, соған сай қоғамды құрайтын элементтердің белгілі бір қызметтерді атқаратындығын тұжырымдаған. Демек, адам қоғамы өзара байланысты әрі бірін-бірі толықтырып отыратын мәдени элементтерден тұрады. Кез-келген әлеуметтік жүйе тұрақты үлгілердің (модель) «құрылымынан» тұрады. Соның негізінде индивидтер өзара және қоршаған ортамен қарым-қатынасын жүзеге асырады, жүйенің әлеуметтік ынтымақтастығын қолдауға өзіндік үлес те қосады. Мәдениет индивидтің мұқтаждығына қызмет етеді. Мәдениетте шешуші рөлді салт-дәстүр, жоралғы, моральдық нормалар атқарады. Этнологияның мәіндеті мәдени құбылыстардың атқаратын қызметтерін, олардың әрбір жекелеген мәдениет шеңберіндегі өзара бейімделуі мен өзара байланысын және т.б. зерттеу болып табылады. Көрнекті өкілдері: Б. Малиновский (1884-1942), А. Радклифф-Браун (1881-1955) және т.б.

Әлеуметтанулық мектеп әрбір қоғамда тұрақтылықты қамтамасыз ететін ұжымдық көзқарастар кешенінің өмір сүретіндігін тұжырымдайды. Мәдениеттің қызметі қоғамды ынтымақтастыру үшін, адамдарды жақындастыру үшін өмір сүреді. Бір қоғамнан екінші қоғамға ауысу қиындықпен жүзеге асырылады. Бұл үдеріс ақырындап емес, секірмелі түрде дамиды. Қоғам адамдар арасындағы өнегелі байланыстар мен қарым-қатынастар жүйесі.Көрнекті өкілдері: Э. Дюркгейм (1858-1917), Л. Леви-Брюль (1857-1939) және т.б. Этнопсихологиялық мектеп мәдениет өкіліне тән айқындалған психологиялық ерекшеліктердің болатындығын дәйектейді. Алғаш рет психолоиялық қорғаныш тетіктері индивидке емес, қоғамға қолданылды. Ұлттық мінез бен ұлттық мәдениет психолоиялық көзқарас тұрғысынан зерттелінді. Ұлттық мінез ұлттың психологиялық ерекшеліктерін айқындайтындығы дәлелденді. Ұлттық сипат мәдениет ішіндегі құндылықтар мен мінез-құлық үлгілерінің тарату мен реттеудің ерекше әдісі ретінде сипатталу мүмкіндігі туралы идеялар айтылды. Көрнекті өкілдері: А. Кардинер (1891-1981), Р. Бенедикт (1887-1948), М.Мид және т.б.

Берел қорымындағы дендрохронология нәтижесі

Кейбiр түрлер Азия қандыағаштардың орташа жылы 1 500-2 000 жас шамаларын алады.

Тистың жеке даналары - 800-1000 жылдар.

ССРОға зерттеулердiң өткiзуiнде 1968-1990 жылда қолданылды:

шырша 600 жылдар жас шама жететiн (Солтүстiк Кавказы) шығыс,

қарағай (Карелия ) кәдiмгi - 525 жылдар,

бал қарағай сiбiр - 400 жылдар.

Негiзiнен қағылез қандыағаштардың жас шамасын Еуропада үш жүз - төрт жүз жылдарды аспайды деп айту мүмкiн. Дендрохронологиялық шәкiлдiң ұзартулары үшiн сондықтан деп аталатын әрiлi-берiлi даталауды қолданылады.

Қандыағаштар бiр аз-кем тығыз өлкеде ашуы керек болуға және толық суреттiң жасауы үшiн өз кезегiнде пайдалы болып қалыптасатын кең және тар жылдық сақиналардың үлестiрiлуiн бiрдей рет өмiршең барлық есептейтiндiгi, шағылатын қандыағаштардың өсiп шығуды шағылатын ерекшелiгi жер бөлек алған осынан, бұл әрiлi-берiлi даталауды мақсат қандыағаштардың басқа ұрпақтарын бәрi бiрге келесi достардың байлауында тұрады.

Ол үшiн бiр бөлiмшенiң бiрнеше ондаған қандыағаштары алады. Олар мұндай жалған сақинаның себептерiнiң ағаш дiңгегiнiң көлденең спилесiнде не бiр арқасынданың жылғы сақинаның түсiп қалуы және бiлiм ерекшелiктердiң мiндеттi түрде есепке алуы бар зерттеушiлерiмен мұқият зерттеледi.

Белгiлi жас шамасының қағылез ағашын шындық аз-кем шағылатын статистикалық суреттiң алулары үшiн бұл қандыағаштарының үстiнде шығарылған көп және сыйымды операциялардан кейiн аралайды және белгiсiз ғалыммен жас шама алдақашан өлген ағаш ескiлеу алады.

Этнологиядағы Эволюционизм мектебі

Эволюционизм этнологиялық теория ретінде ХІХ ғ. Ортасында қалыптаса бастады. Жаратылыстану саласындағы жетістіктерге орай эволюционизм теориясының негізін салушылар түрлі халықтар мәдениетінің дамуы барысындағы адамзат мәдениетінің даму заңдылықтарын негіздеуді өздерінің негізгі міндеттері ретінде санады.

Эволюционизмнің негізгі идеялары төмендегідей:

• Адамзаттың шығу тегі ортақ, сондықтан барлық адамдарға адами

қасиеттердің ортақ екендігін ұғындырады;

• Адамзат қоғамы өз дамуында қарапайымнан күрделіге қарай даму

үдерісін үнемі бастан кешіреді;

• Мәдениет қоғамның бөлігі ретінде төменнен жоғарыға қарай үзіліссіз,

дамиды және ақырындап өзгерістер мен сандық өсу немесе азаюды бастан кешіреді;

• Мәдениеттің дамуы көп сатылы әрі әлемдегі барлық мәдениетке тән

ортақ сатыларға, кезеңдерге сай дамиды;

• Адамзат мәдениетініңәмбебап заңдарына сәйкес түрлі халықтар мен

олардың мәдениеті бірдей даму сатыларынан өтеді және олардың мәдениеті бірдей нәтижелерді береді;

• Қоғамдық даму тірі табиғатқа тән эволюция заңдарына бағынады.

Оның қайнар көзі тіршілік үшін күрес. Нәтижесінде жаңа ескіні ауыстырады. Осындай күрестің салдарынан мәдениеттің түрлі элементтері сәйкесінше бір-бірімен тығыз байланысады.

Э. Тайлор (1832-1917). Эдуард Тайлор – этнология ғылымында эволюциялық мектептің негізін салушы. Негізгі еңбектері: «Исследования в области древней истории человечества» (1865); «Первобытная культура» (1871).

Негізгі тұжырымдары:

Мәдениеттің бастауы – Жер планетасында жартылай өркениетті адам нәсілдерінің пайда болуынан: оның дамуы екі түрлі жолмен өтті: 1) артқа – тағылық қоғамға қарай; 2) алға– өркениеті адамдарға қарай.

Тарихи және табиғи катаклизмдердің салдарынан мәдениетте регрессивті өзгерістер болуы мүмкін, алайда адамзат тарихының негізгі бағыты – мәдениеттің эволюциялық прогрессивті дамуы.

Халықтар арасындағы айырмашылық олардың нәсілдік ерекшеліктеріне қарай емес, мәдени дамудың әр түрлілігіне қатысты анықталады.

Адам табиғаттың бөлігі болғандықтан, табиғат заңдарына сәйкес дамиды. Сондықтан адам да адам баласына ортақ қасиеттер де тән. Мәселен, кейбір халықтарда мәдениеттің ұқсаса белгілері басым болып, дамудың да ұқсас қырлары болуы әбден мүмкін.

Тайлор мәдениет құбылыстарын зерттеуде жаратылыстану ғылыми әдістерін қолдануға ұмтылды. Заттар мен мәдениет құбылыстарының жекелеген категорияларын зерттеуді басты назарға алды. Алғашқы қауым халықтарының сенімдерін зерттеп, дінннің қалыптасуының анимистикалық теориясын ұсынды. Тайлордың эволюционистік көзқарастарының түйіні – тарихи процесс пен мәдениеттің прогрессивті дамуының бірлігі тұжырымы.

Г. Спенсер (1820-1903). Герберт Спенсер - этнология ғылымында эволюциялық теорияның өкілі.

Негізгі тұжырымдары:

Қоғам сыртқы факторлардың (географиялық орта, көрші мемлекеттер мен халықтар) ықпалымен дамиды. Г. Спенсер идеялары Ч. Дарвиннің биологиялық түрлердің пайда болу теориясының негізінде пайда болған. 1) Қоғамды биологиялық организм ретінде қарау; 2) Әлеуметтік эволюция идеясы. Оның пікірінше адамзат қоғамы тірі организмге ұқсас, сондықтан оған биологиялық заңдар тән. Ч. Дарвиннің биологиялық заңына сәйкес табиғаттағы жыртқыш жануарлардың тіршілік үшін күрес заңына қоғамдағы таптардың күресі ұқсас. Г. Спенсер тірі организмдердің жүйке жүйесін мемлекеттік басқару мекемелерінің қызметімен теңестіреді. Г. Спенсер қоғам мен организм арасында кейбір ерекшіліктер туралы ой – пікір қозғады. Мысалы, қоғамдағы адам (индивид) қоғамнан біршама тәуелсіз тұрады, ал организмнің бөліктері мен элементтері оның тұтастығын құрайды, оған тәуелді. Қоғамда, керсінше, тұтастық өзінің бөліктерінің, игілігі үшін өмір сүреді. Г. Спенсердің бұл ойлары қоғамды бір жүйе деп қарауға мүмкіндік беретіндей жол ашты.

   Г. Спенсердің қоғамды организммен теңестіруі қоғамды іштей үш жүйелес салаға бөлуге әкеледі. Олар: 1) қолдаушы, 2) материалдық игілікті өндеу көзіне (экономикаға), 3) қоғамның жеке бөліктерінің арасындағы байланыс, қатынастарды анықтау, қоғамдағы еңбектің бөлінуін реттеп тұрушы және жеке бөліктердің тұтасқа бағынуын реттеу (мемлекеттік өкімет) болады.

   Г. Спенсер қоғамның әлеуметтік құрылымын талдай келе, әлеуметтік институттардың 6 тұрпатын атап көрсеткен. Оларға туыстық, білім, саяси, шіркеу, кәсіби және өндірістік тұрпаттар жатады. Өзінің еңбектерінде (социология как предмет изучения. СПБ, 1986; Основные начала, СПБ, 1897, Основание социологии, СПБ, 1906г.) әлеуметтік институттардың эволюциясын зерттеген.

   Г. Спенсер әлеуметтік жүйе, әлеуметтік институт, әлеуметтік бақылау, құрылым және функция, т.б. ұғымдарды енгізді.

Алайда, Г. Спенсердің эволюционистік көзқарасы нәсілдік сипатты иеленді.

А. Бастиан (1826-1905). Адольф Бастиан – неміс этнология ғылымы мен эволюционизмнің негізін салушы.

Негізгі тұжырымдары: адамзат тарихының заңды дамуы жетілмегеннен жетілуге қарай жүретін үдеріс. Адамзат психикасының бірлігі элементарлы идеялардан көрініс береді. Әрбір халықтың өзінің тіршілік-тынысына сай қалыптасқан өмірі болады, алайда өзге халықтармен араласқанда мәдениетті дамытуға күш беретін жаңа идеялар дүниеге келеді. Осылайша адамзат дамуы цикльдік әрі даму циклі жалғасын табуы мүмкін. Халық өзінің географиялық ортасымен тығыз байланысқан сайын, тарихи өзгерістерге аз ұшырайды. Адамзаттың мәдени дамуы қоршаған ортамен белсене қарым-қатынас жасаған кезде жүретін процесс. Адам биологиялық заңдарға бағынады.

Л. Морган (1818-1881). Льюис Генри Морган – американдық ғалым, АҚШ-тағы үндіс тайпаларын зерттеуші.

Негізгі еңбектері: «Древнее общество» (1877)

Негізгі тұжырымдары:

Морганның классификациясы бойынша, адамзат қауымының дамуын үш кезеңге – Т а ғ ы л ы қ (төменгі, орта, жоғарғы сатылары бар, 180 мың жылға созылады) – Ж а б а й ы л ы қ (мұнда да – төменгі орта жоғарғы сатылы,15  мың жыл) – М ә д е н и е т т і л і к (5 мың жыл, бүгінге дейін) – деп бөлінеді.

Адамзат тарихы екі үлкен кезеңге бөлінуі мүмкін: біріншісі - ертедегі – ру, фратрия, тайпаға негізделген әлеуметтік ұйым; екіншісі – кейінгі кезең – территория мен жеке меншікке негізделген саяси ұйым.

Рулық ұйым – азияттық, еуропалық, африкандық, американдық және австрвлиялық ежелгі қоғамдардың әлеуметтік құрылысының әмбебап негізі болып табылады. Соның негізінде қоғам сақталды әрі ұйымдастырылды. Жеке меншіктің дамуына және оны мұрагерлікпен беру тенденциясына орай аналық ру әкелік руға айналды.

Адамзат тарихында отбасы дамуының үш кезеңі бар:

Қандас туыстық отбасы – отбасының алғашқы түрі болып табылады. Туған және ағайындылар арасында некеге тыйым салмайтын, алайда ата-ана мен бала арасындағы некелесуге рұсат етпейтін отбасы.

Пуналуальды отбасы – бірнеше ағайынды қыздардың ортақ күйеулерінің болуы немесе ағайынды жігіттердің ортақ әйелдермен некелесуі.

Жұпты немесе синдиасмикалық отбасы

Патриархальды, полигамды отбасы;

Қазіргі үлгідегі моногамды отбасы.

Морган адамзат тарихында алғашқы әмбебап кезеңдеуді жасауға әрекеттенді:

Жабайылық кезең;

Тағылық кезең;

Өркениет кезеңі.

Алғашқы екі кезең, төменгі, орта, жоғарғы сатыларға бөлінеді.

1Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. – Алматы: Санат, 1996. – С.656. – С.291-292.

2. Маковецкий П.Е. Материалы для изучения юридических обычаев киргизов. Материальное право. – Омск: Тип. Окр. Штаба, 1886. Вып.І. – 83 с. - С.3.

3. Гродеков Н.И. Киргизы и кара-киргизы Сыр-Дарьинской области. – Ташкент:Тип. С.И.Лахтина, 1889. – 398 с. - С.5,35, (Приложение №1. С. 1,4,7);

4. Загряжский Г. Юридический обычай киргизов и о народном суде у кочевого населения Туркестанского края // Материалы для статистики Туркестансого края (одан әрі МСТК). Вып.ІУ. - Спб: Изд. Турк. стат. к-та, 1876. – 204 с. . - С.153.

5. Харузин А.Н. Киргизы Букеевсой Орды (Антрополого-этнографический очерк). – М.: 1889. Вып.І. – 350 с. – С.29 -33;, 48-52, 148-151;.

6. Сотников И. Несколько слов о возможности учреждения миссии между киргизами Средней Орды // Православное обозрение. 1872. №4. – мкф; Ибрагимов Ш. О муллах в киргизской степи // Материалы для статистики Туркестанского края. Вып.ІII. 1874. – 452 с.

7