3 Сурет- Электрмен қамтамасыздандыру дистанциясының

айналымды құралдар құрамы

Айналымды құралдар қатынастар аймағынан өндірістік аймаққа және кері бағытта ауыса отырып, үнемі қозғалыста болады. Алдымен олар өндіріске қаржылы түрде келіп түседі және өндірістік үрдістің үздіксіз өтуін қамтамасыз ететін, өндірістік қорларды тудыру үшін қолданылады. Одан кейін тауарлы түрде ауысады. Жүзеге асыру кезеңін өтіп болғаннан кейін айналымды құралдар өзінің алғашқы пішініне қаржылы түріне қайта оралады.

Эксплуатациялық әрекеттерді орындайтын көлік кәсіпорындары, өнімдерді тауар түрінде жасамайды, сондықтан өнеркәсіптік кәсіпорындармен салыстырғанда, олардың айналымды құралдарының құрамында шикізаттар, дайын өнімдер және аяқталмаған тасымалдау өндірістері жоқ болады.

Құралу бастамалары бойынша айналымды құралдар меншікті және қарызға алынатын болып бөлінеді. Меншікті құралдар ең алдымен пайда есебінен және басқа да есептеулердің есебінен құралатын уставтың қоры ретінде электрмен қамтамасыздандыру дистанциясында бекітіледі.

Қарызға алынатын қорлар электрмен қамтамасыздандыру дистанциясына қысқа мерзімді несие ретінде беріледі.

Құралу принциптері бойынша нормаланатын және нормаланбайтын айналымдық құралдарды ажыратуға болады.

Нормаланатын құралдарға өндірістік қорлар аяқталмаған өндіріс, төмен бағалы және тез тозатын заттар, пайдаланудағы арнайы киімдер және т.б. жатады.

Нормаланбайтын қорларға қаржылы құралдар дибиторлық қарыздардың түрлері және т.б. жатады.

Норма дегеніміз – бір жұмысшының, өнімнің бір-бірлігіне айналымды құралдардың қажеттілігін көрсетеді.

Норматив дегеніміз- электрмен қамту дистаанциясының үздіксіз жұмысы үшін минималды қажетті, нормаланатын айналымды құралдардың жоспарлы соммасының қаржылы түрі. Норматив дистанцияның өзімен, жоспарланған кезеңнің аяғында, қандай да бір материалды ресурстардың ортатәуліктік шығынын және күндер санын есепке ала отырып есептеледі. Нормативтің мөлшері жұмыс көлемдеріне, қамтамасыздандыру жағдайларына, жеткізушілердің алыстығына, материалды ресурстарды қолдану периодтылығына, және де есептеулер жүйесіне тәуелді болады. Материалдар мен артық бөлшектерге норматив электрмен қамту дистанциясы әрекетінің барлық түрлері бойынша, материалдар мен артық бөлшектердің жылдық жоспарлы шығыны және айналымды құралдардың қорлар күндеріндегі орныққан нормасы негізінде анықталады

мұндағы: — электрмен қамту дистанциясы әрекетінің барлық түрлері бойынша материалдар мен артық бөлшектердің жылдық жоспарлы шығыны, тенге; Т₃ — қорлар нормасы немесе қорларды жаңарту кезеңі, күндер.

Төмен бағалы және пайдалану кезінде тез тозатын өнімдердің нормативі бір жұмысшыны және де жұмысшылардың жоспарлы контингентін осы өнімдермен қамтамасыз ету нормасына сәйкес есептеледі:

N_мп=Р_мЧ_пл

мұндағы Р_м - бір жұмысшыны төмен бағалы және пайдалану кезінде тез тозатын өнімдермен қамтамасыз ету нормасы; Ч_пл - жұмысшылардың жоспарлы контингенті.

Бір айналым ұзақтығы оның айналым құралдары қанша күнде кәсіпорынға өнім, жұмыстар, қызметті өткізуден түскен ақша ретінде келетінін көрсетеді. Айналым құралдарының құрлымы кәсіпорынның төлеу қабілеттілігіне шешуші әсер етеді. Кәсіпорынның төлеу қабілеттілігіне несие және басқада қарыз құралдарын алу мүмкіндігі байланысты. Төлеу қабілеттілігінің деңгейін бағалау үшін төменгі көрсеткіштер қабылданады;

• абсалютті меквиттілік коэффициенті - бұл ақша құралдар соммасы және қысқа мерзімді қаржылық салымдардың кәсіпорынның қысқа мерзімді қарыздарына қатынасы.

• жабудың жалпы коэффициенті - бұл айналым активтері кәсіпорынның қысқа мерзімді қарыздардың сомасын неше есе көбейтетінін көрсетеді.

• ағымды миквидтіліктің коэффициенті кәсіпорынның шаруашылық қызметті жүргізу үшін және кәсіпорынның жедел міндеттерін уақытылы төлеу үшін арналған айналым құралдарымен жалпы қамтамасыз етуін сипаттайды.

• өз ққұралдарымен қамтылу коэффициентті кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы үшін қажетті өзінің айналым құралдарының бар болуын сипаттайды.

3. Материалдарда қажеттілікті есептеу үшін бастама базасы болып нормалар есептеледі. Шығыннормасы деп өнімнің бірлігін өндіруге кеткен материал немесе шикізаттың максималды рұқсат етілген саны аталады. Темір жол көлігінде материалды ресурстарды пайдалану нормаларын есептеуде есеп - аналитикалық, сынау және тәжірбиестатистикалық әдістерін қолданады.

Есепті - алитикалық әдіс өнімді шығару, қызметті өндіру техникалық экономикалық құжаттарды сараптау негізінде материалды ресурстар шығынының нормаларын дәлелдеуде қарастырады.

Сынау әдісі кезінде шығын нормасына ресурстық пайдалы шығынын есептеу.

Сынау әдісі кезінде шығын нормасын өнімді өндіру үрдісіндегі шығындар мен қалдықтардың, ресурстық пайдалы шығындардың өлшеулердіңмәліметтеріне байланысты болады.

№ 5 Дәріс

Тақырыбы: Жұмыстарды ұйымдастырудың жүзеге асырушы әдістері

Дәріс жоспары:

6. Жұмыстарды ұйымдастырудың алдыңғы қатарлы әдістерінің маңызы

7. Түйіспелі тораптың жағдайын балдық санмен бағалау

Электрлендіру мен энергетика құылғыларының қызмет етуі бойынша жұмыстар жылдық жоспарға сәйкес айларға бөлу арқылы орындалады. Бұл жоспарға құрылғылардың техникалық қызмет етуі, жөндеу мен профилактикалық сынауы бойынша жұмыстардың барлық түрлері кіреді. Жылдық жоспар түйіспелі тораптың, тартым қосалқы станциясы мен секцияландыру посттары құрылғыларының қызмет етулері бойынша ережелер мен нұсқауларды келтірілген нормативтер негізінде құрастырылады, және де электрмен қамтамасыздандыру дистанциясы бастығымен бекітіледі. Жылдық жоспарға сәйкес желілі бөлімшелердің басшылары, құрылғыларды күрделі жөндеу, күшейту және модернизациялау бойынша жұмыстарды, сонымен қатар тексеру кезінде табылған кемшіліктерді жою бойынша жұмыстарды есепке ала отырып, нақтыланған айлық жоспарларды құрастырады.

Эксплуатациялық қызмет ету бойынша жұмыс көлемдері меншіктегі құралдар мен жұмыстарды жүргізудің периодтылығына тәуелді болады. Түйіспелі торап құрылғыларының, тартылым қосалқы станциялары мен секцияландыру посттарының құрылғыларының техникалық қызмет етуі мен жөндеу реті және әдістері нақты ережелер мен нұсқауларға сәйкес, ал энергетика құрылғыларының жөндеу реттіліктері, барлық министрліктерге міндетті болатын, өндірісте қолданылатын біртипті ережелерге сәйкес анықталады.

Түйіспелі тораптың эксплуатациялық қызмет етуі техникалық қызмет ету, ағымды және күрделі жөндеулер бойынша жұмыстардан тұрады. Техникалық қызмет ету құрылғылардың жағдайына үнемі бақылауды қарастырады. Олар периодтық тексерулер мен өлшеулерді жүргізімен орындалады, нәтижелері келешекте, сол тексеруді жүргізетін жұмысшымен арнайы кітапқа бекітіледі. Одан кейін бұл кітапта кемшіліктерді жою бойынша күндер жазылады. Ағымды жөндеулер ережелер мен нұсқаулар талаптарына сәйкес келетін құрылғыларды сақтау үшін өткізіледі. Олар арнайы тағайындалған мерзімдерде, сонымен қатар қажетті жағдайларда, тексеру кезінде қалыпты жағдайдан ауытқуларды табу кезінде орындалады.

Энергетика шаруашылығының негізгі мақсатына осы қызметті атқарушы жұмыскерге аз шығын жұмсай отырып, кәсіпорынның барлық бөлімшелерін қажетті энергетикалық ресурстардың түрлерімен қамтамасыз ету қажеттігі туындайды. Оған қол жеткізу үшін келесі міндеттер шешілуі тиіс:

-жалпы өндіріске қажетті энергияны сырттан қабылдау және кәсіпорынның өз күшімен өндірілетін энергияның жеке түрлерін іздестіру;

-кәсіпорынның барлық бөлімшелерінде энергияны ұтымды пайдалануды ұйымдастыру және жоспарлау;

-энергетикалық құралдарды ұтымды пайдалануды бақылау, оларға техникалық қызмет көрсету және жөндеуді бақылау;

-энергоресурстарды үнемдеу шараларын дайындау және жүргізу.

Қазіргі жағдайда энергоресурстардың негізгі көзі болып кәсіпорындарды өз энергия көздерімен қамтамасыз ету саналады. Кәсіпорынның өз энергоресурстармен жабдықталуы оған жоғары сапа, төмен баға және сенімді қызмет көрсетуді қамтамасыз етеді.

Энергияны кәсіпорын өз күшімен өндіруі орталықтан жабдықтаудың кәсіпорын үшін тиімсіз, техникалық жағынан мүмкіндігі төмен болған жағдайда ғана қажет болады.

Сонымен қатар, кәсіпорындарда қайталама энергоресурстарды ұтымды пайдалану үлкен рөл атқарады. Кәсіпорынның энергетика шаруашылығының құрамына жылу күштік, газ, әлсіз токты, электр жөндеу бөлімшелері жатады.

Жылу күштік бөлімшесі қазандық, компрессорлық қондырғы, жылу және канализациялық, су қондырғысын қамтиды.

Электр күштік бөлімше төмендетуші подстанция, электр желілері мен трансформаторлық қондырғыларды, газ топтарын қамтиды. Ол өндірісті көміртекпен, ацетиленмен және тағы басқа газдармен қамтамасыз етеді.

Әлсіз токты бөлімшеге зауыттық телефон және радио тораптар байланысы жатады. Бұ берілген тәртіпте кәсіпорынның тоқтаусыз жұмыс істеуіне ықпалын тигізеді.

Электрлік жөндеу бөлімшесі (цех) электрлік құралдарды және электр аппаратураларын жөндеуде техникалық құралдармен қамтамасыз етуден және онда жұмыс істейтін мамандардан тұрады. Ірі кәсіпорындарда энергетикалық шаруашылықты бас энергетик басқарады.

Энергетикалық ресурстарды ұтымды пайдалану үшін оны жұмсауды және өндіруді қатаң мөлшерлеу талап етіледі. Электроэнергия, бу, қысымды ауа, газ, су, қосымша материалдардың жұмсау мөлшері бір өнімге есептеледі. Энергоресурстарды өндіруші бөлімшелер үшін мөлшерлер бір өнімге қатысты былай анықталады:

-электростанциялар үшін-100 кВт сағ өндірілген электроэнергия;

-қазандықтар үшін-1 тонна бу немесе 1 Мкал басылу;

-көміртекті қондырғылар үшін-1 м³ газ түсті көміртек және т.б.

Энергетика ресурстарын жұмсау мөлшерін есептеу әдістемесі салалық әдістемелік нұсқауларға сәйкес жасалады. Энергия шығындарын жоспарлау жұмсау мөлшері мен жоспар мерзімінің өндірістік бағдарламасы негізінде ресурстардың түрлері бойынша жеке жүргізіледі. Негізгі және қосымша өндіріске қажетті энергия көлемі жеке ескеріледі. Сонымен бірге, тораптардағы энергияны жоғарлатулар ескеріледі.

Қосымша қажеттіліктерге арналған электроэнергияға қажеттілік (көтеру, тасымалдау құралдары, жарықтандыру, желдеткіштерге қажетті электроэнергия) энергия жұмсау көздерінің санына, жұмыс тәртібіне және энергия жұмсау мөлшеріне байланысты анықталады.

Тораптардағы энергияны жоғалтулар бекітілген мөлшерлер бойынша есептеледі. Аталған үш құрамдас бөліктер бойынша қажеттіліктер жиынтығы жоспарлы мерзімдегі цех бойынша электроэнергияның жалпы шығынын анықтайды.

Жеке цехтар және жұмыс орындары бойынша жоспар жылына кәсіпорыннның электроэнергиясының жалпы шығынын есептеумен бас энергетика бөлімі айналысады.

Тораптардағы энергияны жоғалтулар бекітілген мөлшерлер бойынша есептеледі.

Энергетика шаруашылығын ұйымдастыру және жоспарлауда энергияның түрлері бойынша кәсіпорынның энергетикалық балансының жиынтығын есептеу ең басты мәселе. Соның негізінде энергияны өндіру және қолдану, жоспар жылындағы материалдық ресурстарға және мамандарға қажеттілік, ресурстарды пайдалану тиімділігі әзірленеді. Энергетика шаруашылығын ұйымдастыру тиімділігін сипаттаушы негізгі техника-экономикалық көрсеткіштерге келесілер кіреді:

-энергия түрлері бойынша тораптардағы шығындар коэффициенттері;

-отынды және басқа бастапқы материалдарды абсолютті тұтыну және олардың энергияның белгілі бір түрінің бірлігіне үлестік шамасы;

-энергия жабдықтарын пайдалану тиімділігі;

-энергияның әрбір түрінің толық өзіндік құны;

-еңбекті энергиямен жабдықтау және жұмысшыларды энергиямен қаруландыру коэффициенттері.

Энергияны ұтымды пайдалану- өнеркәсіптік өндіріс энергия ресурстарын көп пайдаланатын тұтынушыларбар және олардың энергия ресурстарнын үнемді пайдалану шараларын дәйекті жүргізу экономика үшін маңызы зор мәселе.

Энергия тарату жүйелерін дұрыс таңдау- бір өндірістік үрдісті орындау үшін әр түрлі энергия таратушы жүйелерді пайдалануды қажет етеді. Оларды пайдалану барысында салыстырмалы сипаттамаларын жасау қажетті. Осыған байланысты ғылыми негізделген түрде оларды таңдай білу қажет. Ал таңдау бірқатар параметрлерге байланысты болады:

-технологиялық үрдістің ерекшелігіне;

-энергиямен қамтамасыз ету көздері және т.б.

Қайталама энергияресурстарды пайдалануға пештен шыққан газдарды, генератор газының физикалық жылуын, бу конденсаторын, суытылған суды, кокс және домна газдарын толық пайдалануды жатқызуға болады.

Негізгі өндірісті ұйымдастыру және технологияны жетілдіру- энергияны үнемді пайдаланудың негізгі технологиялық шараларына өндірістік үрдістерді интенсивті жүргізу, жаңа жетілдірілген технология мен техниканы енгізу. Двигательдік энергияны үнемдеуде құрал-жабдықтар қуатын толық пайдаланудың маңызы зор. Бұл бағытта ток қабылдағыштардың қуатын пайдалану коэффициентін орындалатын жұмыстың сипаты мен тұтыну қуатына сәйкес электродвигательдерді қайта бөлуіне байланысты есептеу, ауысымдағы құрал-жабдықтарды толық жүктеушаралары жүргізілуі тиіс.

Ұйымдастыру шараларының ішінде отын мен энергияны үнемді пайдалану үшін технологиялық үрдістерді басқаруды автоматтандыру, энергияны көп қажет ететін үрдістердің жүру тәртібін электронды-есептеуіш машиналардың көмегімен реттеу шаралары негізгі орын алады.

Тартым қосалқы станциялар мен секцияландыру посттарының қалыпты жұмысын қамтамасыз ету үшін периодтық тексерулер, ағымды және күрделі жөндеулер, профилактикалық сынаулар, ал энергетика құрылғыларының қалыпты жұмысын қамтамасыз ету үшін тексерулер, ағымды және күрделі жөндеулер өткізіледі.

Түйіспелі тораптың эксплуатациялық қызмет етуі поездардың үздіксіз және нақты қозғалысы қамтамасыз етілетіндей ұйымдастырылу керек, Темір жол көлігі үшін бұл спецификалық талап, техникалық қызмет етудің жалпы тәсілдерінен айырмашылығы бар құрылғыларды қолдану қажеттілігін келтіреді. Осылайша, түйіспелі тораптың техникалық қызмет етуі мен ағымды жөндеуі бойынша жұмыстардың көп бөлігін, электрмонтерлар бригадалары поездар қозғалысын шектеусіз орындайды. Тек күрделі жұмыстарды орындау үшін түйіспелі тораптан, бойлы электрмен жабдықтау желісінен кернеуді түсіріп алады және бұл кезде поездар қозғалысының графигінде «үзілістер» тағайындалады.

Поездардың интенсивті қозғалысты бөлімшелерде, поездаралық интервалдар өте төмен болады, бұл жұмыстардың үздіксіздігін қысқартады, жұмыс сапасының төмендеуіне, электрмонтерлардың еңбек ету жағдайының төмендеуіне келтіреді. Бұл кезде жұмыс орындарын шектеу мен поездарды өткізу бойынша өндірістік емес шығындар, түйіспелі тораптың эксплуатациялық қызмет етуіне жалпы еңбек шығындарының шамамен 40 пайызын құрайды. Сонымен, түйіспелі тораптың қызмет етуі кезіндегі маңызды талап, жұмыс уақытының өндірістік емес өндірістік емес шығындарын төмендету, еңбек өнімділігін арттыру болып табылады. Бұл талаптың тиімді шешімдерінің бірі- алдыңғы қатарлы еңбек әдістерін өңдеу мен кеңінен қолдану болып табылады.

Түйіспелі тораптың пайдалануы кезінде, қызмет етудің келесі әдістері кеңінен таралған: жұмыс орындарын біржақты шектеу, түсірілген тоққабылдағышты электрқозғалмалы құраманы өткізумен, уақытша тоқсызданған және жерлендірілген бөлімшелердегі жұмыстар, түйіспелі тораптан кернеуді түсірусіз секционды ажыратқыштар мен разрядтауыштарды ревизиялау.

Екіжолды бөлімшелердегі жұмыс орындарын біржақты шектеу, түйіспелі тораптағы жұмыс өндірісі кезіндегі поездар қозғаласының қауіпсіздігін қамтамасмыз ету бойынша Нұсқауларда келтірілген талаптарды сақтау кезінде шешіледі, және де бригададағы электромонтерлар санын төмендетуге мүмкіндік береді.

Түсірілген тоққабылдағышты электрқозғалмалы құраманы өткізумен, уақытша тоқсызданған және жерлендірілген бөлімшелердегі жұмыстар, жұмыс уақытының өндірістік емес шығындарын қысқартуға мүмкіндік береді. Дегенмен алынбалы оқшауланғанған мұнараның жұмыстарын орындау кезінде, бұл әдіс, поездардың қозғалыс интервалы он бес минуттан жоғары болған кезде ғана нәтиже береді.

Электрмен қамтамасыздандыру құрылғыларының қызмет етуі кезіндегі еңбекті ұйымдастырудың жүзеге асырушы әдістеріне, ең алдымен, түйіспелі тораптың үлкен және кіші периодтық жөндеулер әдісі бойынша қызмет етуін жатқызуға болады. Бұл әдіс күрделі мен ағымды жөндеулер жұмыстарының өзара алмастырылуына негізделген. Жөндеудің мерзімдері мен көлемдері түйіспелі тораптың негізгі элементтерінің қызмет ету мерзімі бойынша анықталады.

Электрлендіру мен энергетика құрылғылары қызмет етуінің кешенді әдісі кеңінен таралған. Бұл әдістің маңызы, техникалық қызмет ету, ағымды және күрделі жөндеулер бойынша барлық жұмыстар, орындалу периодтылығына тәуелді кешендерге (топтарға) бөлінетіндігінде.

Қарастырылған әдістерді қолдану, еңбекті ұйымдастыру мен жоспарлауды жақсартудың нәтижесінде, еңбек өнімділігін арттыруға, құрылғыларды жөндеу үшін ажыратулар санын төмендетуге мүмкіншілік береді.

Орындалған жұмыстарды техникалық бақылауы, электрмен қамтамасыздандыру құрылғыларының сенімді әрекетін арттыру, жөндеу құрамы мен сапасын арттыру мақсатымен орындалады. Бұндай бақылау, ең алдымен резерві жоқ түйіспелі торапта қажет болады.

Түйіспелі тораптың нақтыжағдайын анықтау үшін, онаың құрамының бекітілген техникалық нормаларға сәйкестігін, және қызметкерлердің жауапкершілігін арттыру үшін баллдық бағалау қолданылады.

Түйіспелі тораптың, оның аймақтары бойынша жағдайы, штрафтық баллдар соммасын тексерілген киллометрлер санына бөлу арқылы анықталатын, басты жолдардағы бір киллометрге орташа баллдар бойынша бағаланады. Электрмен қамтамасыздандыру дистанциясы шекарасында, түйіспелі тораптың жағдайы, барлық түйіспелі торап дистанциясымен тексерілген жалпы баллдар соммасын, сол баллдардың санына бөлу арқылы анықталатын, орташа баллмен сипатталады. Электрмен қамтамасыздандыру дистанциясында бір ғана қанағатты емес бағалы түйіспелі торап жағдайының бар болуы, дистанцияны жақсылар қатарына жатқызбайды. 1 км-ге баллдар саны 25-тен жоғары болмаса, түйіспелі торап жағдайы өтежақсы, баллдар саны 25-тен жоғары 50-ге дейін болса- жақсы, 50-ден жоғары 100-ге дейін болса- қанағатты, 100-ден жоғары болса- қанағатты емес болып есептеледі.

№ 6 Дәріс

Тақырыбы: Энергошаруашылығындағы күрделі жөндеуді ұйымдастыру

Дәріс жоспары:

8. Күрделі жөндеудің мақсаты, орындалатын жұмыстардың көлемін анықтау

9. Күрделі жөндеудің талаптары

Теміржолды пайдалану кезіндегі электрмен қамтамасыздандыру құрылғыларының күрделі жөндеуі жоғары көлемді күрделі үрдіс, оны жүргізу үшін жақсылап ойланған жоспарланған дайындық қажет. Сонымен қатар жөндеулерді жүргізетін қызметкерлердің квалификациялық дәрежесі маңызды орын алады.

Күрделі жөндеудің көлемін күнтүзбелік жылдың басына дейін алдын ала аңықтайды. Коммиссиялы түрде жұмыс түрлері және олардың көлемін жоспарлайды. Осы берілгендерге сәйкес қажетті материалдар, құралдар және де жұмыстарды орындау үшін қажетті құрылғылардың тізімін аңықтай отырып, күрделі жөндеуге сметалар қарастырылады.

Техникалық жағдайы бойынша объектінің күрделі жөндеу мерзімі бірнеше жылға ұзартылатын болса, бұндай жағдайда таңдаулы жөндеу жүргізіледі. Дегенмен, бұл жағдайда берілген темір жол желісінің даму келешегін есепке алады.

Күрделі жөндеу үрдісінде тозып кеткен детальдарды ауыстыру және құрылғы жарамдықтан шыққан кездегі құрылғыны толығымен ауыстыру орындалады. Күрделі жөндеудің мақсаты құрылғылардың алғашқы техникалық сипаттамсын қалпына келтіру, оларды техникалық нормалармен талаптарға сәйкес етіп келтіру.

Сонымен қатар құрылғылардың сенімділігі мен жүктемелік қабілетін арттыру үшін олардың модернизациясын есепке алу тиіс.

Күрделі жөндеулерге сонымен қатар жол шаруашылығының реконструкциясымен байланысты түйіспелі тораптың қайта монтаждалуы бойынша жұмыстар кіреді.

Электрмен қамтамасыздандыру күрделі жөндеуі жұмыс істеуге қалдырылған құралдар теміржолдың эксплуатациялық әрекетінің қалыпты жұмысын поездардың үздіксіз және қауыпсыз қозғалысын қамтамасыз ететіндей жүргізіледі. Осыған байланысты күрделі жөндеудің ұйымдастырылуына құрылғылар мен құралдардың сенімді жұмысына қажетті талаптар қойылады. Осы талаптарды орындауға бағытталған техникалық шаралар, күрделі жөндеу жұмыстарының өндіріс жоспарлары мен сметаларда алдын ала қарастырылады.

Күрделі жөндеудің басталуына дейін келесі дайындық жұмыстар жүргізіледі.

1. Жөндеуші бригадаларды ұйымдастырады және оларға нұсқаулар беріледі.

2. Материалдар мен құралдарды дайындайды.

3. Машиналар мен механизмдерді қолдану реті орнықтырылады, материалдар мен құралдардың жұмыс орнына жеткізу мерзімін есепке ала отырып, жұмыс өндірісі графигін өндейді.

4. Жол бөлімшесі мен және жол басқармасымен қажетті жағдайларда «окно» (үзілістерді) беру және олардың ұзақтығының мәселесін шешіп қояды.

5. Жөндеуші бригадаларды жұмыс орнына дейін және кері бағытта көріктендіру тәсілі мен ретін шешіп кетеді.

6. Жұмыстарға қажетті инструменттердің қажеттіліктердің көтеруші көтеруші құралдардың сонымен қатар, жұмыс орындарында қажетті қорғау құралдарының бар болуын тексереді.

Жұмыс қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жағдайларды тудыруға, кернеуді түсіруге, поездарды өткізуге кетіретін уақыт шығындары жұмыс уақыты болып есептеледі.

Электрмен қамтамасыздандыру құрылғыларының күрделі жөндеуі бойынша жұмыстар, электрмен қамтамасыздандыру дистанциясының желілі бөлімшелерінің эксплуатациялық штатымен немесе электромонтаждық поездың мамандандырылған бригадаларымен орындала алады.

Түйіспелі торапты күрделі жөндеу кезінде (мысалы тіректер мен қатаң көлденеңдерді, түйіспелі және арқалауыш арқансымды ауыстыру) кернеуді түсіру және поездар өтетін жолдарды жауып тастау талап етіледі. Қозғалыс үрдісін тек қысқа мерзімге ғана тоқтатуға болатындықтан, жөндеу жұмыстарының әрқайсысы үшін технологиялық үрдістің өндірісі мен көлемінің нақты мүмкіншіліктерін, сонымен қатар жұмысшылар санының нақты қажеттілігін есепке алатын жоғары деңгейде өңделген технологиялық үрдіс қажет. Бұл кезде сонымен қатар, түйіспелі тораптан кернеуді түсірусіз жіне поездаар қозғалысын шектеусіз, жұмыстардың максималды мүмкіншілігі бар көлемін орындауды алдын ала қарастыру маңызды орын алады. «Үзілістерді» рұқсат ету кезінде, оған күрделі дайындық қажет, өйткені жұмыстарды шала ұйымдастыру жолдардың ашылуының кешігуіне және поездар қозғалысы графигінің бұзылуына келіп соғады.

Құрылғылардың күрделі жөндеуін оның ішінде ең алдымен түйіспелі тораптың күрделі жөндеуін қойылған мерзімде орындау қажет. Оның аз уақытында орындалмауы құрылғылардың зақымдалуына және осының нәтижесінде поездар қозғалысының графигінің бұзылуына алып келеді.

Жөндеу жұмыстарының сапасы мен тиімділігін артыру үшін, осы жұмыстарды өткізудің жаңарған әдістерін пайдалану маңызды орын алады. Осылыйша, мысалы, түйіспелі тораптың уақытша тоқсыздандырылған және жерлендірілген бөлімшелеріндегі жөндеу жұмыстары, арқалауыш арқансымдар мен түйіспелі сымдарды ауыстыру үрдісін «үзілістер» ұзақтығын шектеусіз орындалуына мүмкіншілік пайда болады.

Электрмен қамтамасыздандыру дистанцияларының көпшілігінде, жұмыстардың қысқа технологиялық «үзілістер» әдісі пайдаланылады, яғни қажетті жұмыстар, поездар қозғалысы графигінде көрсетілген, 10—40 мин аралықта орындалады. Бұл жағдайда, жұмыстардың өңделу технологиясы, кернеуді түсірумен орындалатын шаралардың минималды санын, және де кернеуді түсірусіз, поездар қозғалысын тоқтатусыз дайындық пен аяқтау шаралардың тізімін алдын ала қарастыру керек.

Түйіспелі тораптағы ірі, әрі еңбеккөлемді жұмыстарды бәрнеше айсақтардың күшімен орындаған жөн. Бұл жағдай жол жұмыстары үшін берілітін үлкен «үзілістерді» толығырақ пайдалануға, техниканы едәуір тиімдірек қолдануға, жұмыстарды көбірек орындауға мүмкіншілік береді.Кернеуді түсіруді талап ететін маңызды көлемді жұмыстар кезінде, станцияларда түйіспелі торапты қосымша секцияландыру қажет.

Жөндеу жұмыстарының индустриалды әдістерін кеңінен тарату, осы жұмыстардың өндіріс уақытының қысқаруына, олардың сапасыныың жақсаруына, электрмен қамтамасыздандыру құрылғыларының сенімділігінің жоғарылауына алып келеді.

Электрмен қамтамасыздандыру құрылғыларының күрделі жөнделуі кезінде, механизация құралдарын кеңінен пайдаланған жөн. Олар жоғары көлемді жұмыстардың орындалуын жеңілдетеді, еңбек ету жағдайларды жақсартады. Осылайша, мысалы, түйіспелі торапты жөндеу кезінде, тіректер мен анкерлерді орнату үшін, тиеу— түсіру жұмыстарын орындау үшін, жүккөтеруші механизмді АГВ және АДМ автомотристері пайдаланылады, жөндеуші бригадаларды жұмыс орнына дейін және кері бағытта жеткізу үшін жоғары өтімді автоұшқындар пайдаланылады.

Энергетика құрылғыларын жөндеу кезінде, қазандықтарды қазу және оларға тіректерді орнату үшін, бурильно-крановые қондырғылар, кабельдер астарына траншеяларды қазу үшін, траншеяқазғыштар, жоғарыдағы жұмыыстарды орындау үшін, телескопиялық мұнаралар пайдаланылады.

№ 7 Дәріс

Тақырыбы: Электрмен қамтамасыздандыру шаруашылығындағы ойлап табушылық пен рационалдылық

Дәріс жоспары:

1. Электрмен қамтамасыздандыру шаруашылығындағы ойлап табушылық

2. Электрмен қамтамасыздандыру шаруашылығындағы рационалдылық

3. Өнертабыс пен рационалды ұсыныс авторларының хұқылары

Ойлап табушылық -тиімді нәтиже көрсететін, техника, мәдениет және денсаулықтың, сонымен қатар энергошаруашылығының кез келген саласындағы, қандай да бір талаптың жаңа шешіміне келтіретін творчествалық үрдіс. Өнертабыс деп, ерекше қасиетке ие, халық шаруашылығының, саяси-мәдениеттік құрылыстың кез келген саласындағы талаптың техникалық шешімі қабылданады.

Өнертабыс авторы, өзінің қалауы бойынша, оның авторлығын, немесе авторлық пен ойлап табуға ерекше құқығын талап ете алады. Бірінші жағдайда ойлап табушылыққа белгілі бір реттілікпен төленетін авторлық куәлік беріледі, ойлап тапқанды пайдалану құқығы мемлекетке беріледі. Екінші жағдайда ойлап тапқан затқа патент беріледі. Патент берілген ойлап табушылықты, патент иесінің рұқсатысыз ешкім пайдалана алмайды.

Патент 15 жыл мерзімге беріледі. Патенттің жарамдығы, патент иесінің уақытымен төлемдерді төлемеген жағдайда келісімнен бұрын жойылады. Әрекеттегі патент автордың ходотайствосы бойынша Мемлекет алдында авторлық куәлікке ауыстырыла алады.

Рационализаторлық ұсыныс деп, осы ұсыныс берілген кәсіпорын, ұйым немесе мекеме үшін жаңа әрі пайдалы болып табылатын, бұйым конструкциясының, өндіріс технологиясы мен қолданылатын техника өзгерістерін немесе материал құрамының өзгерісі қарастыратын техникалық шешім есептеледі. Бұйымнаң сенімділігі мен ұзақ мерзімділігін төмендететін, еңбек жағдайлары мен өнім сапасын нашарлататын ұсыныс, рационализаторлық болып есептелмейді. Егер жаңалық, ойлап табушылық немесе рационализаторлық ұсыныс екі немесе одан да көп адам санымен орындалса, онда олардың барлығы өзара авторластар болып есептеледі және тең құқықтармен қолданады.

Ойлап табушылық объектілері: жаңа құрылға, әдіс, зат, сонымен қатар бұрын қолданылған құрылғыларды, әдістерді, заттарды жаңа тағайыны бойынша пайдалану болып табылады.

Ойлап табушылықтың жаңалығы және маңызды айырмашылығы келесі түрлерде көріне алады:

құрылғыда- жаңа түйіндер мен детальдардың бар болуымен, бөлшектердің жаңадан өзара орналасуымен, мөлшерлердің өзара сәйкестігімен, жаңа материалды пайдаланумен;

әдісте- өндіріс циклына енгізілетін жаңа технологиялық шара қолдануымен, шараларды қолдану реттілігінің өзгеруімен, технологиялық режимнің өзгеруімен;

затта- ингредиенттердің жаңа санды түрдегі өзара сәйкестігімен, жаңа ингредиентті енгізумен.

Ойлап табушылықтың сипаттамасында, берілген ойлап табушылықпен жетілдірілетін мақсаты мазмұндалады, оның детальды сипаттамасы келтіріледі, ерекше қасиеттері аталып өтеді, сонымен қатар, технико-экономикалық тиімділік, тхника аймағы жөнінде мәліметтер келтіріледі. Бұл сипаттама ойлап табу формуласымен аяқталады.

Ойлап табушылықтың формуласы- ойлап табудың техникалық маңыздылығын өрнектейтін қысқа сөзді сипаттама. Оның шектеуіш және ерекшеленетін бөлімдері болады. Бірінші бөлімінде белгілі сипаттары көрсетіледі, екіншісінде жаңа сипаттамалары аталып өтеді.

Рационализаторлық ұсыныс жаңашылық пен пайдалылықтан құралу керек. Кәсіпорынға берілген ұсыныс бұрын қолданылмаған болса, әкімшіліктің бұйрағымен қарастырылмаған болса, жоғары сатыдағы ұыймдармен ұсынылмаған болса, бұл жағдайларда ұсыныс жаңа болып есептеледі. Ұсынысты қолдану экономикалық, техникалық немесе басқа да тиіиділік әкелетін болса, онда ол пайдалы болып есептеледі.

Өнертабыс сипаттамасы- сол өнертабыспен жетілдірілетін мақсаттың анықталуы, ерекшеліктерінің, жеке бөлшектерінің әрқайсысының толық сипаттамасының келтірілуі; өнертабыстың технико-экономикалық тиімділігі жөнінде, техникадағы пайдалану аймағы жөнінде мәліметтердің келтірілуі.

Өнертабыс формуласы- өнертабыстың техникалық маңыздылығын көрсететін қысқаша сөздік сипаттама.

Райионализаторлық ұсыныс, оның маңызын сипаттау арқылы және қажетті жағдайларда сызбалар, сұлбалар немесе эскиздерді келтіру арқылы, жазбаша түрдегі өтінішпен беріледі. Рационализаторлық ұсынысты қарастырғаннан кейін, ол қолданысқа беріледі немесе тыйым салынады, яғни қолданысқа рұқсат етілмейді. Берілген ұсыныс рационализаторлық болып шешілген жағдайда, және оны пайдалануға рұқсат етілген жағдайда, бұл ұсыныстың авторына куәлік беріледі.

Райионализаторлық ұсыныс, кәсіпорында дәл сондай ұсыныс бұрын қарастырылмаған болса, жоғарыдан қарайтын ұйымдардан ұсынылмаған болса, белгілі бір саладағы алдыңғы қатарлы әдістерді тарату бойынша басылымдарда шығарылмаған болса жаңа болып саналады, ұсынысты пайдалану экономикалық, техникалық, немесе басқа да пайдалы нәтижеге келтіретін болса пайдалы болып саналады.

Ойлап тапқыштар мен рационализаторлар өздерінің шығармашылықтарын және рационализаторлық ұсыныстарын жұмыс орнында да, басқа кәсіпорындарда да пайдалана алады. Бұл уақытта олар өздерінің орташа еңбек ақысын сақтай отырып, негізгі жұмысынан босатылады, немесе олармен жұмыстан тыс уақытта жұмыс істеуге келісім шарт құрастырылады. Ұсыныстарды өзге кәсіпорындарға енгізу кезінде оның жолы мен тұрмыс шығындары толығымен төленеді.

Өнертабыс пен рационалдық ұсыныс авторларының хұқылары

өнертабыс немесе рационалды ұсыныс нәтижелеріне сыйақы алуға хұқылы

− күнделікті жұмыс орындарында да, басқа кәсіпорындарда да, өзінің өнертабыстарын немесе ұсыныстарын пайдалануға дайындау үрдісіне қатыса алады;

− ойлап табылған жаңа өнімге немесе өнертабысқа автордың атын немесе автордың қалауы бойынша арнайы атты тағайындауға хұқылы;

− “еңбек сіңірген оңтайландырушы” атағына иемденген тұлғалар, жоғары оқу орындарына байқаудан тыс қабылдану хұқын пайдалана алады;

− мемлекетке бағалы ұсыныстыр берген, сонымен қатар республиканың еңбек сіңірген өнертапқыштар мен оңтайландырушылар тұрғын жерге иемденуге хұқылы

№ 8 Дәріс

Тақырыбы: Экономикалық және әлеуметтік даму жоспарын қарастыру реті

Дәріс жоспары:

1. Әлеуметтік, экономикалық даму жоспарының мақсаты

2. Әлеуметтік, экономикалық даму жоспарының мазмұны

Теміржол көлігі желілік, салалық кәсіпорындарының жұмыс сипаты және көлемі жолаушылардың және жүк тасымалдау жоспарымен анықталады.

Тасымалдау және техникалық құралдарды жоспарлауға сәйкес жұмыс күші таңдалынып, әрбір өндіріс бөлімдеріне жұмсалатын ақшалай немесе материалдық шығындар көлемі ескеріледі.

Электрмен қамтамасыздандыру дистанциясының әлеуметтік, экономикалық даму жоспары дегеніміз – квартал бойынша бөлінген жоспардағы жыл дистанциясындағы өндірістік әлеуметтік қызметтің кешендік бағдарламасы. Ол техникалық қызмет ету және электрмен қамтамасыздандыру құрылғыларын жөндеу жұмыстарын және ілгерілеу технологиясын енгізумен қатар еңбек үдерісін механикаландырады және автоматтандырады, сонымен бірге құрылғылардың қызмет ету әдіс тәсілдері мен экономикалық көрсеткіштерді жетілдіруге қатысты тапсырмаларды қалыптастырады.

Экономикалық және әлеуметтік дамудың жылдық жоспары жоспарлы тапсырмалардың және бесжылдық жоспар негізінде, жол бөлімшелері бекіткен шектеулі көрсеткіштер бойынша жасалады.

Мұндай көрсеткіштердің сипаты төмендегідей: тозықтық бөліп шығарудың салдарынан болатын жөндеу жұмыстарының жоспары (күрделі жөндеудің жоспары); түйіспелі жүйенің балдағы жағдайы; еңбек өнімділігінің өсуі бойынша тапсырма; негізгі қызмет бойынша еңбекақы төлеудің жалпы қоры; эксплуатациялық шығындар, оның ішінде лимит (шекті деңгей) заттық шығындар, құрылғылардың айналым мөлшері; қол еңбегін қысқарту бойынша тапсырма, жоспарлы мөлшерлер және материалдық қолдаудың білім алу қорының мөлшері және пәтер- үйлік құрылыстың әлеуметтік- мәдени шаралардың қоры; жәрдемдесуші- көмекші қызметтерден пайда бағдарламалары.

Жаңа техниканы енгізуде және капиталды жұмсауға жеке дара жоспарлар ұйымдастырылады, яғни электрмен қамтамасыздандыру дистанциясына жұмсалатын жұмыс күші көлемі бағасы дайын болу мерзімі толығымен қарастырылуы тиіс.Электрмен қамтамасыздандыру дистанциясының экономикалық және әлеуметтік даму жоспары екі қызмет бойынша жасалады: эксплуатациялық (тартылым қосалқы станцияларының электр энергиясын жүзеге асыру және өңдеу) өндірістік электр энергиясын өндіру, электрлі қосалқы стансаларының қайта өңдеуі электр энергия жұмсау тапсырушыға қызмет көрсету). Эксплуатация бойынша жоспар келесі бөлімдерден тұрады:

Жұмыс көлемінің көрсеткіштері (өндірістік бағдарлама) және техникалық- өндірістік көрсеткіштерін және нормалары; еңбек жоспары; эксплуатациялық шығын жоспары. Жәрдемші- көмекші қызметтер бойынша жоспар бөлімдері болып табылатындар: өнімдерді жүзеге асыру және өндірістік бағдарламаның орындалуы бойынша (натуралды және ақшалы айтылуда); профилактикалық, бақылау және жөндеу жұмыстарының жоспары бойынша; басында келіскен келісім- шартқа электр энергиясын тұтынушыларының қызмет ету жоспары; еңбек бойынша жоспар; өндіріс шығындарының сметасы. Сонымен қатар, бүтіндей дистанция бойынша электрмен қамтамасыздандыру ұйымдық- техникалық шаралардың және өндірістің нәтижелілігін жоғарылату жоспары, жаңа техника енгізу және құрылыс- монтаж жұмысының жоспары, шаруашылықпен орындалатындардың және ішкі тәртіптік тәсілмен; күрделі жөндеу жоспары; заттай- техникалық қамтамасыз ету жоспары; қаражаттық жоспар; экономикалық ынталандыру қоры бойынша жоспар; ұжымдардың әлеуметтік даму жоспарын өңдейді. Электрмен қамтамасыздандыру дистанциясының экономикалық және әлеуметтік даму жоспарын өңдеу алдыңғы жоспарланушымен, жылдың II кварталынан (мамыр- маусым) бастап, және осы жылдың қазан- қарашасында аяқтайды. Алғашында дистанцияның техникалық жабдықталғанын анықтайды және жоспарланушы жылға жұмыстардың көлемін анықтайды. Содан соң сәйкестікте жоспардың бекітілген көрсеткіштерімен және жұмыс істейтін нормалармен және нормативтермен жұмысшылардың жұмыс түрлері бойынша және бүтіндей электрмен қамтамасыздандыру дистанциясымен, айналым құралдардарындағы қажеттілік, эксплуатациялық шығындардың жалпы сомасын есептелінеді. Өңделген жоспар үйлесімді болуы тиіс, яғни жоспарланған көлемдегі жұмыстардың аз шығындармен орындалуы. Сондықтан қатарға электрмен қамтамасыздандырудың құрылымының жұмыстарының сенімділігін жоғарылатумен жоспар еңбек өнімділігінің өсу шегінің есебіне сияқты шығындардың төмендеуін қарастыру керек болса, солай материалдарды, қор бөлімдерді, отынды, электр энергиясын орынды қолдану керек. Жоспарды электрмен қамтамасыздандыру дистанциясының бастығы бекітеді. Электрмен қамтамасыздандыру дистанциясының жұмысының негізгі көлемді көрсеткіші эксплуатациялық кызмет бойынша электр энергиясының мөлшері, тартылым және төмендету қосалқы станцияларындағы қайта өңдеуге жататын, электрмен қамтамасыздандыру құрылысын ағымдаағы жөндеу және техникалық қызмет ету бойынша жұмыс бағдарламасы, сонымен қатар күрделі жөндеумен, тозықтықтарды шығарып тастау есебінде жүзеге асуы болып табылады. Электр энергиясын қайта өңдеудің жалпы көлемі пойыздардағы тартылымға оның шығындарынан салынады, диспедчерлік орталықтандырудың және автоблоктау құрылғыларының қоректенуі, өзіне меншікті тұтынушыларды электрмен қамтамасыздандыру.

Поездар тартылымына арналған электр энергиялардың көлемін электровоздық жолдар бөлімшелерімен тапсырмалар негізінде жоспарлайды және тасымалдау мөлшерінің мотор- вагондық депосы және электр энергиялардың шығынын бөлінген жоспарлы нормалардың өлшеуішіне:

мұндағы рl_бр – жолаушылар және жүк таситын қозғалысындағы тасымалдау мөлшері, млн. т-км брутто;

а_э – қозғалыс түрі бойынша 10 мың. т-км брутто өлшеуішке электр энергиясы шығынының нормасы.

Меншікті қажеттіліктегі электр энергиясының шығыны өзіне тартылым стансасымен оның шығынын, түйіспелі тораптың аймағымен және электрмен қамтамасыздандырудың дистанциясының басқада бөлімшелерімен (жарықтандыруға, электрлік және калориферлік жағу, аккумуляторлы батареяның зарядталуын және қосалқы зарядталуын, электр қозғалтқыштың жүйесінің салқындау жұмысын және желдетуді, жылу алмастырушыны және т.б) қосып алады.

Оны электр қабылдағыштардың қуатымен (оны қолданудың есебімен) және жұмыс уақытымен анықтайды. Дәл осылай темір жолдың эксплуатациялық қажеттілігіндегі электр энергияның шығынын (жылжымалы құрамды жөндеу, тұрақты құрылғылардың, жарықтандыру және т.б) диспедчерлік орталықтандыруды және автоблоктаудың құрылғыларының қоректенуін сәйкестендіре жоспарлайды. Электр энергияларды* қайта өңдеу көлемін демалыстағы шеттегі тұтынушыларға арнайы есептермен анықтайды.

Электрмен қамтамасыздандыру құрылғыларын жөндеу бағдарламасы техникалық құралдарға байланысты (тартылым қосалқы стансалардың сандары, түйіспелі тораптың cозылған ұзындығының шақырымын, жоғарғы және төменгі кернеулі сыртқы электрлі тораптарды және т.б), олардың күрделілігі және жағдайы, сонымен қатар жөндеу жиілігі басшылыққа алынады. Өнеркәсіптік өндірістер бағдарламасында электрмен қамтамасыз ету дистанциясы қондырады: меншікті электр стансалармен электр энергияларды өндіру көлемін, қосалқы стансалармен электр энергияны қайта өңдеу, темір жолдағы кәсіпорындардың эксплуатациялық мұқтаждықтарындағы және оның шеттегі тұтынушыларға демалысын; электрмен қамтамасыздандыру құрылысын ағымдағы жөндеу және техникалық кызмет ету бойынша жұмысының көлемін.

Техникалық- өндірістік көрсеткіштер түйіспелі торап мазмұнының сапасын және электрмен қамтамасыздандыру дистанциясының басқа да техникалық құралдарын ағымдағы жөндеуге (тартылым қосалқы стансалар, электрлік берілістер сызықтары және т.б) сипаттайды. Түйіспелі тораптың мазмұн сапасы электрмен қамтамасыздандыру дистанциясы сыртында орта балмен есептелінеді.Мұнда барлық аймаққа қатысты жалпы соманың орташа балы ескерілген, сол себепті жоғары көрсеткішті көрсетпейді. МПС энергетикалық шаруашылығы және бекітілген электрлендіруді басты басқарумен, жүйе бойынша 200 бағаланған баллмен, егер де оны тексеру кезінде ең болмағанда нормадан үш ауытқуы анықталған болса, онда түйіспелі сымның жағдайы (алынған орта баллдан тәуелсіз) қанағаттандырарлықсыз болып саналады. Электрмен қамтамасыздандыру дистанциясы шамасының барысында тіпті түйіспелі тораптың бір аймағында қанағаттандырарлықсыз бағалаумен түйіспелі торап жағдайы оған өте жақсы немесе жақсы деп саналмайды.

Экономикалық және әлеуметтік дамудың басқада сапа көрсеткіштеріне тоқтала кететін болсақ олар:жоспарда ұстаушылары, электрмен қамтамасыздандыру құрылғының жұмысының сенімділігінің деңгейі, электр стансалар және тартылым қосалқы станса агрегаттың жүктеу коэфициенті, электр энергияның шығындарының пайызы және т.б болып табылады.

№ 9 Дәріс

Тақырыбы: Еңбек бойынша жоспар

Дәріс жоспары:

1. Электрмен қамтамасыздандыру шаруашылығындағы еңбекті жоспарлау

2. Электрмен қамтамасыздандыру шаруашылығындағы жұмысшылар санын жоспарлау

3. Электрмен қамтамасыздандыру шаруашылығындағы еңбек ақы қорын жоспарлау

Электрмен қамтамасыздандыру шаруасындағы еңбекті жоспарлау эксплуатациялық қызметкерлердің жұмыс істеу шарттарынан шығатын ерекшеліктерге иемденеді. Оларға құралдар мен құрылғылардың кез келген климаттық жағдайлар мен тәулік уақытындағы техникалық қызмет етуі мен ағымды жөндеулерінің, өндірісі поездардың қозғалысы кезіндегі қызметкерлердің үзіліссіз жоғары кернеуде жұмыс істеуі жатады.

Еңбек бойынша жоспарда жоспарланған кезеңге еңбек өнімділігінің деңгейін, жұмысшылар санын, орта айлық еңбек ақысын, жұмыстардың жеке категориялары бойынша және электрмен қамтамасыздандыру дистанциясы бойынша еңбекақы қорын жоспарлайды. Еңбек бойынша жоспарды құрастыру үшін, электрмен қамтамасыздандыру дистанциясының жұмыскөлемі мен техникалық жабдықталуы, еқбек шығындарының және оны төлеудің нормалары, штаттық күн тәртіптер, өндіріс тиімділігін арттыру мен техникалық даму жоспары, нұсқаулар мен анықтама материалдар алғашқы берілгендер болып қызмет етеді.

Еңбек өнімділігінің өсуі бойынша тапсырма және еңбек ақысының жалпы қоры (күрделі жөндеуді есепке алмағанда) жол бөлімшесімен бекітіледі. Еңбек бойынша жоспарда жұмысшылар контингентін және күрделі жөндеу бойынша еңбек ақы қорын жеке қалыптастырады.

Электрмен қамтамасыздандыру дистанцияларындағы еңбек өнімділігін жоспарлау, электрлендіру және энергетика құрылғыларының техникалық қызмет етуі мен ағымды жөндеуінің еңбек көлемділігін төмендету жолдарымен анықталады. Бұл жолдар еңбектің жаңа әдістерін, жаңа техника мен технологияларды енгізу арқылы, өндірістік әдістерді механизациялау мен автоматтандыру арқылы, жұмысшылар квалификациясын арттыру арқылы, және де т.б. көптеген жолдармен өндірісте жүзеге асырылады. Түйіспелі торап аймағындағы, тартылым қосалқы станцияларындағы электрмен жабдықтау аймақтарындағы, жөндеу ревизиялы бөлімшелердегі жұмысшыларының еңбек өнімділігін, адам сағаттарымен өлшенетін аталған бөлімшелердегі құрылғылардың техникалық қызмет ету мен ағымды жөндеуінің көлемімен анықтайды.

Электрмен қамтамасздандыру дистанциясының жұмысшылар санын, эксплуатациялық және көмекші әрекеттері бойынша жеке-жеке жоспарлайды. Оны жұмыстар саның, жұмыстар категориясы бойынша, олардың қызметі бойынша, квалификация разрядтары бойынша анықтайды.

Түйіспелі тораптың техникалық қызмет етумен және ағымды жөндеумен айналысатын жұмысшылардың жоспарлы тізімдік саны келесі өрнекпен аңықталады:

мұндағы- қызмет етуші және жөнделетін құралдар мен құрылғылардың бірліктер саны

- құрал бірлігінің қызмет етуі және ағымды жөндеуінің нормативті еңбек көлемділігі (адам·сағ)

- бір жұмысшының жоспарланған кезеңдегі жұмыс уақытың тиімді қоры, сағ.

- демалыста және ауруханаларда,мемлекеттік және қоғамдық қызметтерді орындайтын жұмыстың орнына штаттарды қажеттілігін есепке алатын ауысым коэффициенті.

Жұмысшылардың қатысушы және тізімдік саның ажыратуға болады.

Қатысушы жұмысшылар саны жоспарлы тапсырмаларды орындауды қамтамасыз ететін жұмысқа әрдайым келуге тиісті жұмысшылар саны. Қатысушы жұмысшылар саны жұмыстардың нормативті еңбек көлемділігіне тәуелді болады. Оны уақыт нормалары бойынша және қызмет ету нормалары бойынша аңықтайды.

Жұмысшылардың тізімдік саны кәсіпорында тізімде бар барлық жұмысшылардың, яғни, осы кезде өзінің өндірістік қызметтерін атқарып жүріп қызметкерлер саның және де әр түрлі себептер бойынша жұмысқа қатыспағандар саны (отпуск, ауру бойынша).

Алмастырушы контингент әкімшілік- басқаратын қызметшілер, инженер- техникалық қызметкерлер, қызмет ететін және кіші қызмет етуші қызметшілер бойынша жоcпарламайды.

Жұмысшылардың жоспарлы санының есебі үшін бір жұмысшының жұмыс уақыттарының жылдық қорын білу қажет. Күнтізбелік, номиналдық (жұмысшы күндерінің саны бойынша) және тиімді (пайдалы) уақыт қорларын ажыратуға болады. Тиімді қорды, номиналды қордан ауырып қалу, демалыста болу, мемлекеттік және қоғамдық қызметтерді атқару нәтижесіндегі қолданылмаған жұмыс уақыттарын алып тастау арқылы анықтайды.

Алмастыру коэфициенті барлық жұмысқа шықпағандардың жалпы ұзақтықтарын (t_{отс, күндер} ), бір жұмысшының жұмыс уақытының T_н номинал қорына бөлумен анықталады:

Кз=( t_отс / T_н )100

Кезекті демалыс берілген кәсіпорында 11 ай үздіксіз жұмыс істеген үшін жылына бір рет 15 жұмысшы күндерден кем емес ұзақтықпен әрбір жұмысшыға және қызметшіге беріледі

18 жастан кіші қызметшілерге және жұмысшыларға, бір күнтізбелік айға тең жыл сайынғы ұзартылған демалыс белгіленеді.

Кезекті демалыстан басқа, жұмысшыларға және кызметшілерге, жұмыста зиянды еңбек шарттарымен шұғылданатындарға, сонымен қатар жергілікті жұмысшыларға, Шеткі Солтүстік аудандарына тегістелгендердің, және басқа оқиғалардың қатарына, өкілетті органдармен қарастырылғандай, 6- 12 жұмыс күндері аралығында, ал Шеткі Солтүстік аудандарының жұмысшыларына – 18 жұмысшы күндер аралығында қосымша демалыс беріледі.

Өндірістің үздіксіз жұмыс істейтін жұмысшыларға және қызметшілерге, ЖООлардағы білім алушыларға, техникумдерде және мектептердегі жұмысшы жастарға, сынақ және емтихандарды тапсырсырар алдында күнтізбелік күндерден 10 мен 40 күн аралығында қосымша демалыс беріледі

Ауырған себебімен жұмыста болмау күндерінің санын, мемлекеттік және қоғамдық міндеттемелерінің орындалуын және т.б жоспарланған кезеңдегі жұмыс уақытының шығындарының төмендеу мүмкіншілігі есебімен берілген есеп беру негізінде жоспарлайды.

Кезекші қызметшіде тартылым және трансформаторлық қосалқы стансаларда, түйіспелі торап аймақтарында, секциялау күзет орнында, электрстансалар, үзіліссіз тәулік бойы кезекшілік графигі бойынша, n күзет орны санымен, m кезек санымен және Чсм кезекшілік атқаратын жұмыскерлер санымен есептелінеді:

Чсп = nm Чсм к_з,

Автотелебасқару құрылғыларымен электрмен қамтамасыздандыруды аппаратурамен басқару және оның жұмысын басқаруды диспедчерлік пункттан бір ғана адам жүзеге асырады. Жөндеу- тексеру жұмыстарының және ақауларды жөндеудің орындалуы үшін кезекшілікті үйге ұйымдастырады.

Кіші қызмет етуші қызметкерлердің ақысын ірілендірілген нормаларымен немесе жұмыс орындарының саны бойынша анықтайды.

Жұмыс күшіне қажеттілікті жоспарлау кезінде еңбек ұйымдарының прогресшіл түрлерін, мамандардың дұрыс орналасуын және жұмысшылардың жоғарылауымен сәйкестікте, жұмыс стажымен, сонымен қатар квалификацияланған кадрлардың дайындығын қажетті түрде қарап шығу керек.

Еңбекақы қорын жеке категориялы жұмысшылардың саны мен орта айлық еңбек ақысына қарай жоспарлайды.

Негізгі еңбек ақыға орындалған жұмыстар немесе еңбек сіңірілген уақыттардың келісімді бағалармен және та­рифтік ставкамен немесе еңбек ақы мөлшеріне, мерекелік күндердегі жұмысқа және түнгі уақытта, бригада басшылығы үшін және мамандардың бірлесуі, жұмыстан тыс тағайындалған сағаттарға ақы төлеуін, орнатылған мөлшерлі және сапалы көрсеткіштердің төлемі кіреді. (см. главу 15).

Арнайы сыйақы беру қорынан және материалдық қолдау қорынан сыйақыларды (рационализация, ойлап табушылық, материалдық ресурстарды экономдау үшін және т.б.) еңбекақы қорына қоспайды, бірақ жұмыскердің орта айлық еңбекақысын төлеген кезінде санайды.

Өндірістік қызметкердің (явочного) негізгі еңбек ақысының төлеуінің жылдық қоры келесі формуламен анықтала алады:

Ф_осн = З_{ср явi мi} *Ч* 12,

мұндағы З_срмi- белгілі бір өндірістік топтың немесе мамандықтың жұмысшысының ортаайлық еңбек ақысы, тенге;

Ч_явi, — белгілі бір өндірістік топтың немесе мамандықтың жұмысшыларының тіркелген саны;

12 — бір жылдағы айлар саны.

Өндіріс қызметкерінің қосымша еңбек ақысы (яғни жетекші қызметшіні санамағанда, ИТР және қызметшілерді) кезекті және қосымша демалыстар жұмыстан шығаруға байланысты пайдаланылмаған демалысқа өтемді, мемлекеттік және қоғамдық міндеттердің орындалу уақыты, әскери жинаулардың өту уақыттарының және басқада жұмысқа шықпауларды, қарастырылған заңмен төлеу үшін жоспарлайды.

Осы жұмысқа шықпауларды орта айлық еңбекақы есебі бойынша төлейді.

Өндіріс қызметкерінің еңбек ақы төлеуінің жоспарлық (тізімдік) қоры өзін негізгі және қосымша еңбек ақы төлеу қорының сомасымен ұсынылады және келесі формулла бойынша анықталады

Ф_пл(сп) =Ф_оснi*К_допi

мұндағы Ф_оcнi — белгілі бір өндірістік топтың немесе мамандықтың жұмысшыларының негізгі еңбек ақысының жылдық қоры, теңге;

К_допi — белгілі бір өндірістік топтың немесе мамандықтың жұмысшыларының қосымша еңбек ақысын есепке алатын коэфициент %.

Қосымша еңбекақы төлеу қоры әрқашан үлестік орын баса тұру коэффициентінен азырақ болды, ауруына байланысты келмей қалушыларға келіп-кетушілерді, ауруына байланысты шықпау сияқты себептер заңға сәйкес әлеуметтік сақтандыру қорынан төленеді.

Басқару аппаратының еңбек ақы төлеу қоры, ИТР және қызметшілерді электрмен қамтамасыздандыру дистан­циясының штатаның кестесі негізінде.

№ 10 Дәріс

Тақырыбы: Қаржылы жоспар

Дәріс жоспары:

4. Қаржылы жоспардың мақсаты мен талаптары

5. Күрделі жөндеуді қаржыландыру

Қаржылы жоспар − кәсіпорынның, ұйымның жоспарланған кезеңдегі қаржы құралдарының келіп түсуі мен оларды пайдалану көлемін көрсететін, және кәсіпорынның кірістер мен шығындар балансында бекітілетін маңызды құжат. Қаржылы жоспардың мақсаты− кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік дамуы бойынша жоспарланған шығындарын, оның қаржылы мүмкіндіктерімен сәйкестендіру.

Қаржылы жоспарда және басқаша айтқанда кірістер мен шығыстардың балансында жоспарланған кезеңдегі қаржылы ресурстардың бар болуын сәйкестендіреді. Бұндай сәйкестік өндірістік бағдарламада және басқа да экономикалық және әлеуметтік жоспар бөлімшелерінде қарастырылатын ғимараттар қаржылы ресурстармен қаншалықты қамтамасыз етілгені қарастырылады.

Қаржылы жоспардың құрамы:

• өндірістік жоспар

• кірістер мен шығындар жоспары (материалдарға, құрылғыларға, еңбек ақысын төлеуге, т.б. шығындар сметасы)

• өнімді жүзеге асыру көлемін болжау

• қаржы кірісінің және оны жұмсау баланстары

• барлық қажеттіліктерді қаржыландыру стратегиясы

Қаржылы жоспардың маңызды көрсеткіштерің бірі пайда болып табылады. Ол кәсіпорын әрекетінің қаржылы нәтижесін сипаттайды.

Пайда кірістер мен шығыстар арасындағы айырмасын аңықтайды. Электрмен қамтамасыздандыру жоспарында жүк тасымалдау бойынша пайданы есепке алмайды ойткені оның шығындарын жоспарлы соммалар молшерінде жол бөлімшесі қалыптастырады.

Басқаша айтқанда жүк тасымалдау бойынша қаржыландыру соммасы эксплуатациялық шығындардың жоспарлы шамасына тең. Сонымен қаржылы жоспардағы пайданы көмекші әрекеттер бойынша есептейді. Бұл әрекеттердің түріне келесілер жатады:

• өз электр стансалармен өнделетін электр энергиясын шығару және үйлестіру

• өндірістік және құрылымдық сипатты негізгі қорлардың күрделі жөндеуі

• түйіспелі тораптың және тартым қосалқы стансалардың детальдарын дайындау

• тұрғын коммуналды шаруашылықты ұйымдастыру және т.б. әрекеттер кіреді.

Өнеркәсіптік өндірістің пайдасы, яғни, өз электр стансасымен өнделетін электтр энергиясын шығару мен үйлестіру, үйлестірілген электр энергиясы мен орнықтырылған тарифке көбейтіндісінемен аңықталады (1кВ-сағ). Өнеркәсіптік шаруашылықтың пайдасы, яғни желілік кәсіпорындарға, жол ұйымдарына және көлікті емес ұйымдарға қызмет ету, жұмысын орындау, осы жұмыстардың көлеміне тәуелді болады.

Кәсіпорынның жоспарлы пайдасы, экономикалық ынталандыру қорларының құрамына, тұрғын коммуналды шаруашылықтың шығындарын қалыптастыруға және т.б. осындай шығындарды қалыптастыруға бағытталады. Қажетті жағдайларда, осы жоспарларда пайданың бір бөлігін айналымды құралдарды толықтыруға бағыттау қарастырылады.

Қаржылы жоспарда нормаланатын айналымда құралдардың және олардың құралу көздерінің нормативтері жөнінде мәліметтер берілген. Бұндай нормативтер нормаланатын материалды заттардың минималды қорлардың бағасын көрсетеді.

Күрделі жөндеуді қаржылау, оның сипаты мен орындалу тәсіліне тәуелді болады. Негізгі қорлар объектілерін жөндеу, олардың тиімді эксплуатациясының қажетті шарты болып табылады. Жөндеу үрдісі барысында, негізгі қорлардың тұтынушы қасиеттері толығымен немесе толық емес қалыптасады. Жөндеу жұмыстарының көлемі негізгі қорлардың бар болуына, оларды жөндеу периодтылығына тәуелді болады.

Тұрақты пассивтерді жеке дереккөздерімен теңестіреді. Оларға несилік өзгешелігі бар (мысалы: еңбекақы бойынша қарызы және әлеуметтік сақтандыруға бөлінген) немесе қатаң мақсатты тағайындаулары бар (мысалы: күрделі жөндеуге кеткен амортизациялық фонд құралы, экономикалық жағдай жасау фондтарының уақытша бос құралдары) тағы басқа кәсіпорынның қарауында болатын құралдар жатады.Қалыптасқан айналмалы қаржыны нормативті төлеуге қабылдаған тұрақты пассив соммасын, олардың қалыптасуының жоспарлы дереккөзі деп санайды.

Теміржол көлігі мекемелерінде тұрақты пассивтер бірден бір маңызды деректер құрылымы қалыптасқан айналым құралы болып табылады.

Транспорттық өнімдерді тарату ерекшеліктері айналым құралдарының ерекшелігінің себебінен айналады, содай-ақ айналым құралдарың нормалық қалыптасуы сол дерек есебінен қалыптасады.Өндірістік мекемелер кірісі өнімнің таратылуының ерекшілігі темір жол көлігінің есебіне түспеуінде, салалық линиялар мекемелері және бөлімшелер көлік және коммуникация Министрлігінде орталықтандырылған.Теміржол көлік тасымалдау мекемесі шығынның есебі, алынған кіріс есебінен қалыптасады. Басқа мақсатпен мекеменің есепшотына түскен еңбек сіңірген жылдарына сыйақы төлеу, материалдық көтермелеу, еңбекақы төлеу қоры есебінен пайдалануға болмайды.

Өндірістік мекемелердің айналым құралы үнемі қамтамасыз ету, амортизациялық мерзімнің өтілуіне орай еңбекақы төлеу, экономикалық жағдай жасайтын қорлардың болмағандығынан.

Көлік және коммуникация министірлігінің деректері деп теміржол болып саналады. Жолдар бөлімшелермен салалық линиялар мекемелерінің пайлық үлеске қатысу және оларды пайдаланып қызмет ететін қаржылық жүйелер арқылы жүргізіледі.Айналым құралының нормалық үрдісін ұйымдастыру, жоғарғы қаржыландыру деректері, қоғамдық ұсыну, жоспарлы құрылым мөлшерін сипаттау, теміржол көлігі мекемелерінің нормалық тұрақты пассивті экономикалық мазмұны арқылы тұрақтанады.

Егер тұрақты пассив белгілі норманы жабу үшін және сондай-ақ, жоспарда қарастырылған қайта тарату айналым құралын тұрақты пассив есебінен бір мезгілде қаржыландыру соммасы-нан қысқартылады. Кей мезгілде айналым құралының нормалық қажеттілігі құрылған нормадан артық болуы мүмкін емес, мысалы: сәйкес қажеттілікке байланысты құжаттардың маусымдық жинақталуы материалды техникалық жабдықтау немесе өнімді тарату арқылы іске асырылады.Олай болса аса жоғары нормалық қорлары ҚР мемлекеттік банктің несиелер есебінен нормалық айналым құралдары құрылады.

Несие негізінен оралықтандырылған жол бөлімшелерінің мақсаттарына ұсынылады, ал бағалы жанармай, май, жоғары жолдарды салу құралдары жол басқармасына қарайды.Салалық линиялар мекемелер жұмысы және оларды электрмен жабдықтау, жол бөлімшелерінің есебінен орталықтандырылған несие есебінен жүргізіледі.

Тасымалдауға арналған қаржылық шығын ағымдағы эксплуатациялық шығындар және экономикалық жағдай есебінен қарастырылады.Теміржол басқармасы аптасына екі рет аванс аударып (келесі кіріс есебінен) өз есепшотына және жол бөлімшелері есепшотына кірістің бір бөлігін түсіреді. Ал негізгі кіріс есебін министрлікке аптасына екі рет хабарлап отырады. МХЖ-ның белгілеген лимиті есебінен қаржы аударылады. Сол мезгілде жол бөлімшелері өздеріне қарасты линиялық салалы мекемелерді қаржыландырады.

Жоспарда қарастырылған кіріс қалдығы және өзге жарналар жоспарлаған бірыңғай жоспарлы күрделі жөндеу шығыны; амортизациялық шығын айналым құралы және өндірістің негізгі қорын төлеу; әрбір бөлімшелерге тиесілі жалпы айына жол басқармалары ұстаған шығындар есебінен жүргізіледі.

Өз кезегінде жол бөлімшелері айына бөлінген соммадан, яғни салалық линиялық мекемелердің шығындарына тиесілі сомманы алып тастайды; аванспен жіберілген сомма; жол бөлімшелері төлемі есебінен қоймалардағы материалды техникалық қамтамасыздандыру тауар материал құндылығын жол бөлімшелерінде орталықтандырылады және өзге де шығындар жол бөлімшелерінің төлемі есебінен алып тасталынады.

Темір жолдардың бөлімшелермен, ал бөлімшелердің салалық линиялық кәсіпорындармен соңғы есебі тоқсандық баланстар бойынша жүргізіледі.Темір жолдың жөндеу жұмыстары ағымды және күрделі жөндеулер болып екіге бөлінеді.Ағымдағы жөндеулер кәсіпорындарға негізгі қызметі үшін бөлінген қаржы есебінен жүзеге асырылады.

Күрделі жөндеу мерзімі аралығында негізгі қордан тоқтаусыз функцияларды қаржымен қамтамасыз ету белгіленеді.Күрделі жөндеу кезінде агрегатты толық бөлшектеу жұмысы жүргізіліп, тозған торап бөлшектері толығымен ауыстырылып және қайта қалпына келтіріледі Күрделі жөндеу шығынның қаржылық жоспары арнайы қаржылық деректерге сәйкес қамтамасыз етілуі қажет. Негізгі деректер күрделі жөндеуге арналған амортизациялық шығын болып табылады. Сондай-ақ әлеуметтік мәдени шаралар және тұрғын үйлерге арналған күрделі жөндеуге, клубтар мен пионер лагерлері және тағы басқа тұрғын жайға арналмаған мекемелердің арендалық төлеміне; амортизациялық шығындардың мемлекеттік банк несиесіне; күрделі жөндеудің құнын төмендетіп үнемдейтін шаруашылық тәсілімен орындауды көздейді. Қаржылық жоспарда қарастырылмаған басқа да деректерді қарастыруға болады.

Күрделі жөндеу қоры негізінен мердігерлік,ішкі мердігерлік және шаруашылық тәсілмен іске асырылады. Медігерлік тәсілмен күрделі жөндеуді арнайы өндірістік мекемелер және құрылыс ұйымдары жүргізеді. Ішкі мердігерлік тәсілмен күрделі жөндеуге арналған негізгі қор өз жолдарын басқа мекемелерге беру арқылы, ал шаруашылық тәсілмен шешу өзінің күші және қорлары арқылы іске асырылады.

Күрделі жөндеу өндірістік және құрылыстық мазмұнда болуы мүмкін. Күрделі жөндеудің өндірістік сипаттағы жоспарлы құны жөндеуді қажет ететін объектінің прейскуранттық бағасының бір түрімен сипатталады. Жөндеудің бір құнының калькуляциясының соңғысы болмаған жағдайда өңделеді.

Әрбір объектіге белгіленген тәртіппен бекітілген смета құрылымы негізінде құрылыстық сипаттағы күрделі жөндеудің құны анықталады.

Құрылыстың мазмұнындағы жоспарлы жөндеу құны шаруашылық және ішкі мердігерлік тәсілмен орындалуы смета негізінде жөндеудің құнын төмендету және үнемдеу арқылы іске асырылады.Құрылыстық сипаттағы күрделі жөндеу мердігерлік тәсілмен жоспарлы құнға сәйкес, жұмыстың сметалық құнын орындау арнайы және қосымша шығындарды жөндеуге және жоспарлы бекітілген үлестік жинақтау арқылы іске асады.

Күрделі жөндеудің негізгі қорын қаржыландыру КР мемлекеттік банкі арқылы іске асырылады, онда теміржол және оның бөлімшелеріне жеке және ерекше күрделі жөндеуге арнайы есепшоттар ашылады.Бұл есепшоттан айына екі рет жол басқармасы бөлімшелердің есепшотына, сондай-ақ мекемелер мен ұйымдарға тікелей жол басқармасына қарасты мекмелердің күрделі жөндеу қорына қаржы аударады.

Жол басқармаларының бөлімшелері есепшоты арқылы орындалатын күрделі жөндеу жұмыстарына негізгі қордан айына екі рет линиялық мекемелер есепшотына ақша аударылады. Соның ішінде электрмен жабдықтау дистанциялары күрделі жөндеуге шыққан шығынды жабу жұмыстары жүргізіледі.

№ 11 Дәріс

Тақырыбы: Экономикалық ынталандыру қорлары

Дәріс жоспары:

Темір жол бөлімшелері мен оның салалы желілі кәсіпорындары үш экономикалық ынталандыру қорларын құрайды: материалды сыйақы беру қоры, әлеуметтік мәдениеттік шаралардың және тұрғындық құрылыстың қорлары, өндірістің даму қоры.

Жол бөлімшелері мен желілі кәсіпорындардың экономикалық ынталандыру қорлары, жол бөлімшесінің пайдасынан бөліп шығарған қаржылардан құралады. Бұл қорлардың мөлшерлері тұрақты нормативтермен анықталады және кәсіпорындардың тиімді жұмысының көрсеткіштеріне тура тәуелділікте болады.

Қажетті нормативтерді, әрбір кәсіпорынға дифференциалды түрде, алдыңғы бес жылға үстінен қарайтын ұйым орнатады. Бұл кезде материалды сыйақы беру мен әлеуметтік даму қорларының құралу нормативтері, желі кәсіпорындарының жоспарлы қорларының соммасы, жол бөлімшесінің осы қорларының жоспарлы шамасынан аспайтындай есептеліп орнатылады.

Экономикалық ынталандыру қорларының құралдары, белгілі бір мақсатта тағайындалуы бойынша пайдаланылады:

• материалды сыйақы беру қоры - кәсіпорын жұмысшыларын жоспарланған өндірістік көрсеткіштерді жақсы орындаған және асырып орындаған үшін сыйақы беруге; өндірісті жаңарту мен өнім сапасын арттыру бойынша тапсырмаларды орындаған үшін, ерекшеленген жұмысшыларға бірреттік сыйақы беруге; жыл нәтижелері бойынша кәсіпорын жұмысының жалпы көрсеткіштеріне сыйақы беру; жұмысшылардың әртүрлі саяси жарыстарға қатысу нәтижелеріне сыйақы беруге; бірреттік сыйақы беруге бөлінеді

• саяси-әлеуметтік даму қоры – кәсіпорын ұйымдарының әлеуметтік мұқтаждықтарын қанағаттандыруға, тұрғын үйлерді, демалыс үйлерін, асханаларды, лагерлерді және т.б. мекемелерді құруға және күрделі жөндеуге бөлінеді

• өндірістің даму қоры - алдыңғы қатарлы технологиялық үрдістерді өндіріске енгізуге, өндірістегі төмен дәрежелі жұмыс орындарын жою бойынша, жұмыс сапасын арттыру бойынша, техникалық құралдарды пайдалануды арттыру бойынша, еңбек өнімділігін арттыру бойынша шараларды өткізуге бөлінеді.

№ 12 Дәріс

Тақырыбы: Еңбекті ұйымдастыру және қалыптастыру

Кәсіпорындарда еңбекті реттеу техникалық нормалаумен негізделеді, нәтижесінде еңбек шығындардың нормалары анықталады. Еңбек шығындарының нормаларымен еңбек ресурстарындағы қажеттілік есептелінеді. Техникалық номалардың көмегімен бірқатар мәселелер шешіледі. Жоғары дәреже еңбек өнімділігін қамтамасыз ету және жұмыс күшінің шығынын, өндірулер және техникалық уақытқа негізделген нормалары енеді және өңделеді. Технологиялық үрдістерді толық жетілдіру, әсіресе жөндеуде және транспорттық құралдардың қызмет етуінде және салулардың жұмыс ­ уақыттарының өнімсіздік шығыны жойылуында орын алады. Дұрыс еңбек ұйымдастыру жұмыс тарификациясында қамтамасыз етіледі. Жұмыс істеушілерге шығармашылық белсенділік жоғарылауына арналған қажетті шарттар құрылады. Еңбекті нормалау бұл жоғарыда аталған тапсырмаларға сәйкес болуы үшін техникалық негізделгендердің нормаларын бөлшектеп,телімдегі өндірістік үрдістің құрылымын өндіруге дейін талдау керек.

Бұл жұмыстың негізгі құралмен орындалуы болып табылатын жұмыс күндерінің фото­графиясы және әр элементтің ұзақтығын өлшеумен жұмыс операцияларының элементімен хронометраж үрдісі.Сондай-ақ моменттік бақылау әдістерін алынған математикалықтың статистиктар құру үшін қолдану керек. Оның нәтижесі, бақылаушы берілген сапар желісімен барлық жұмыс телімін бір аралап шығумен аяқталады (цехтер, бөлімдер және т.б) және бір аралап шығу әрбір жұмыс элементтерімен жұмыс уақыттарының шығыны, нүктемен немесе басқа шартты белгілермен арнайы журналда белгілейді.Осындай таңдаулар кейін барлық жиынтықтарға бөлінеді

Бұл жұмыстың ақырғы нәтижесі өндіріс үрдісіндегі еңбек шығындарының орындалу нормасына дейін өңдеу, келісім беру, бекіту және жеткізу: орындаушыларына дейін өндіріс процес орындалуына еңбек шығындарының: уақыт нормалары, өңдіру нормалары, жұмыс күшінің шығыны нормалары болып табылады (кейінгі ­ сан нормативы түрінде және қызмет ету нормалары). Уақыт нормасы- нақты шартта квалификацияланған бір жұмыскердің (топ жұмыскерлер) белгілі бір жұмыс жасауға кеткен уақыты. Өңдіру нормасы — анықталған жұмыс көлемі ­ натуралды бірліктерде, (қызметкерлердің тобымен) айқын квалификациялар нақтылы шарттарда қызметкермен уақыттардың бірлігіне тиісті орындалуы. Қызмет ету нормасы — қызмет етуімен қойылған қызметкерлердің (қызметкерлер топтары) анықталған жұмыс көлемінің орындалуы. Сан нормасы — өндірістердің (басқаратындардың) функциялары немесе анықталған жұмыс көлемінің орындалуына арналған профессионалдық- квалификациялық құрамға лайықты тағайындалған қызметкерлердің саны.

Көбіне бөлшекті классификацияны уақыт нормалары иеленеді.Олар әрекет мезгілдеріне байланысты — тұрақты, уақытша және түрлілерге; құрылысты құрылымына байланысты— дифференцияциаланғандарды бөлек операциялармен және ірілендірілгендер; технологиялық белгілеуіне байланысты — бірыңғай, типтік және жергіліктілер болып бөлінеді. Ұжымдық форм шарттарында ұйымдастыру және еңбек ақы төлеуінде кешендік норма қолданыла алады. Еңбек шығыны анықтау әдісі бойынша нормалар техникалық негізделген және тәжірбиелі статикалық болып бөлінеді. Технологиялық үрдісте жұмысшылармен қатар әртүрлі жабдықтардың қатысуына байланысты, онда нормалар тиісті өңделген және техникалық норманың жабдықтау болуы керек.Жылжымалы ­ құрамға арналған, мысалы, жұмыс техникалық нормасымен телімдегі ­ қозғалыс жылдамдығы (аялдамадан аялдамаға дейін), вагондардың тәуліктік жарысы, әртүрлі технологиялықтарды операцияларда вагондардың тоқтау нормалары (күн сайын байқауда, профилактикалық жоспарлы жөндеулерде) және т.б. болады. Бірақ ҚЭК кәсіпорындарына арналған қызметкерлердің сан салалық нормативтары болады, нақтылы тапсырмалар мен жергілікті шарттарды есепке алынып, жұмыс күшінің шығын нормаларын кейде мақсатқа лайықты қондыру керек

Мұның жанында жергілікті санның нормативтері салалықтарды шаруашылық тиісті шамадан асырмау керек.Әрбір нақтылы оқиғаның артынан ­ оған уақыт нормаларын қолдануға тура келеді. Дәл осылай, жұмысқа арналған, бөлек операцияларды немесе біркелкі жұмыстың объектілерді ұстауымен, бірақ әртүрлілер техникалық сипаттамалар бойынша,мысалы­ трамвай жолдардың ағымдағы мазмұнымен, рельстердің үлгісінің тәуелділігінде, жапсарлардың сандары және балласті тууын­ дифференцияциаланған норма уақыттарына пайдаланған дұрыс.

Жұмысшыларға, технологиялық кешен немесе өз аралық жұмысшы операциялар ұйымдасырылған (жылжымалы құрам жөндеу, кешенді бригадамен орындалатын, оны линияға шығаруға дайындау, трамвай жолдардың кешенді жөндеу және т.б.), ірілендірілген уақыттардың нормалары ыңғайлы. Егер өзара байланысқан бригадаларда бірдей жұмыстар немесе операциялар болса, онда олардың бірдей еңбек ақы төлеуді қамтамасыз ету үшін, бірыңғай уақыттардың нормалары, қолдану керек;

Бригадалар жұмысты орындаған кезде,типтік технологиялық карталар керек, ереже ретінде, типтік уақыттық нормалар қолданады.Типтік немесе бірыңғай нормалар қатыспаған кезде жергілікті уақыттық нормалары қолданылады.Оларға сол кезде мехнизациялар және технологиялық үрдістердің автоматтандыруының себебінен жергілікті нормалар бірыңғай немесе типтікке қарағанда прогресшілдеу болып келеді. Келісімді еңбек ақы төлеуіне бағалаулар тағайындалады. Олар орындалатын жұмыс дәрежесіне сәйкес келуші, сағаттық (күндізгі) тарифтік ставканың бөлу жолы, сағаттық (күндізгі) норманы өндіру немесе осы ставканың сағаттарда уақыттардың анықталған нормасына көбейтумен анықталады.

ҚЭК кәсіпорындарында техникалық негізді нормаларының еңбек шығындарына қарағанда, тәжірибелі – статистикалық екенін ескере отырып, және орнатылған уақыт нормаларының әрекет мезгілдерін есте сақтау керек.

Тұрақты норманы бекітпес бұрын, жаңа өнімге немесе операцияға уақытша норманы құрастырады. Уақытша норма үш ай көлемінде ғана жұмыс істей алады. Осы кезең үшін толық технологиялық карта құру керек және уақытша норманы тұрақты нормаға ауыстыру керек. Ешқандай кәсіпорындар біруақтылы жұмыссыз өткізілмейді. Мұндай жұмыстарға әртүрлі еңбек шығынының нормасы тағайындалады. Барлық нормалар, соның ішінде әртүрлі, (жергілікті нормативті жинақтар) жұмыстардың тізім нұсқауымен, еңбек шығындарының нормасына кірушілердің , жұмыстардың тарифті дәрежелерінің, өңдіру нормалары және норманы сипаттайтын басқа да берілгендер нормалау журналына енгізілу керек. Нормалық журналдарға аға инженер (инженер - нормалаушы), еңбек бөлімі және еңбек ақы төлеу басшысы қол қояды (мұндай бөлімнің — жоспарлық – экономикалық бөлім басшысы қатыспауында).Нормалар кәсіподақ ұйымдастырумен келісіліп, кәсіпорын бастығымен бекітіліп, бір айдың көлемінде жұмыскерлерге дейін жеткізіледі. Бұл нормалар уақыт аралықтарында қайта қарастырылып отырады. Міндетті жаңа нормалармен олар жұмысшы орындардың іскерлік сараптау өткізулері өлшеммен жатады, жаңа техникаларды және технологияларды енгізу, сонымен қатар басқа ұйымдық - техникалық шаралардың, қамтамасыз етуші еңбек өнімділігінің өсу шегінде ауыстырылады.