Лексика

Лексика(грекше «лексикос»- «сөздік қор»)-

тілдегі сөздердің жиынтығы.

Лексикология-сөз туралы ілім,тілдің

сөздік құрамын, байлығын зерттейді.

1. Семасиология(грек

«семантикос»-білдіру, мән, «логос»-ілім)сөз мағынасын,ішкі мәнін,мағыналық ерекшеліктерін қарастырады.

2. Этимология-сөздер мен жекеленген тұлғаларының тарихын,шығуын,дамуын зерттейтін тіл білімінің саласы

3. Лексикография-тілдегі сөздерді жиастырып, сөздік құрау деген мағынаны білдіреді.

Көп мағыналы сөз

Көп мағыналы сөздердің мағыналары бір-біріне жақын,бір-бірімен

байланысты болса, омонимдердің мағыналары әр түрлі,бүтіндей бөлек болады.

Көнерген сөздер мен неологизмдер

Көнерген сөздер-қазіргі уаққытта қолдныстан шығып қалған н\е мағынасы көмескеленген сөз

2түрі бар:

1)Истаризмдер- кейбір заттар мен құбылыстар күнделікті өмірден шығып қалып, сол ұғымдарды білдіретін олардың атаулары- сөзер көнеріп қолданбайды. Мыс:сұлтан,атшабар,ояз,барымта,дуан басы,дуре малай күң.

2)Архаизмдер-бұрынғы атаулары ескіріп, кейін басқа атаулармен беріледі.Мыс: жасақ-әскер,почтабай-хат тасушы, жатақ-отырықшы, серіктік –бірлесу, қосын-ұйым, желек-орамал

Неологизмдер-техника мен ғылымның дамуына байланысты

тілімізге жаңа енгізілген сөздер.

Қазақ тілінде неологизмдер

5 түрлі жолмен жасалады:

1. Сөздің мағынасының жаңаруы арқылы: мұра,әлем,талқылау

2. Қосымша жалғануы: мұздат-

қыш, құра-м, наград-тау,оқу-лық

3. Бірігуі арқылы: өнеркәсіп,бесжылдық,қолөнер

4. Басқа тілдерден ену,ауысу:самолет,парашют,

химия,телефон

5. Басқа тілден сөзбе-сөз аудару: үшбұрыш,жазушы

Диалект сөз-белгілі бір аймақта

тек ауызекі тілде ғана қолданылатын сөз(сым,азанда,бәдірен,көпшік)

Термин сөз-ғылым,техника өндіріс

саласындағы арнаулы ұғымды

білдіретін сөздер

Кірме сөз-басқа тілден енген сөз

Кәсіби сөз-белгілі кәсіппен

шұғылданатын адамдар арасында

айтылатын сөздер

Табу сөз-қазақ дәстүрі бойынша тура

айтуға тыйым

салынғандықтан,бұрмалап аталған сөз

Эфемизм-сыпайы сөйлеу

Дисфемизм-Дөрекі сөйлеу

Тұрақты тіркес-сөздердің орны

әбден қалыптасқан жөе құрамындағы

сөздерден мүлдем басқа мағына

беретін тіркес

Мақал мен мәтел

Мақал-ой түйінді пікір,өсиет,ереже тәрізді көбіне ауыс,астарлы мәнде тұжырымдалып айтылады.

Мыс: Ер жігіттің екі сөйлегені-өлгені,

Еменнің иілгені-сынғаны.

Мәтел-негізгі айтылатын ой-пікір жанамалап,сілтеме- ишара түрінде беріледі.

Мыс: Күш атасын танымас,

Айласыз батыр алдырар.

Нар тәуекел-ер ісі.

Ер есімі-ел есінде.

Антоним-мағыналары бір-біріне өарама-қарсы сөздер

Омоним-дыбысталуы бірдей, бірақ мағыналары әр түрлі сөздер

Синоним-айтылуы әр түрлі,мағыналары бір-біріне жақын сөздер

Морфология-сөз құрамаы, қосымша ж\е сөз таптарын зерттейді

Сөздің құрамы:

а) дара сөз

1)түбір сөз

2)туынды сөз

б)күрделі

1)біріккен сөз

2)қос сөз

3)қысқарған сөз

4)тіркескен сөз

Біріккен сөздер-екі н\е одан көп сөз бірігіп, бір ұғымды білдіретін ж\е бір сұраққа жауап беретін сөз

Қос сөздер-сөздердің қосарланып н\е қайталанып айтылуынан жасалған сөз

1)Қайталама қ..с. 4-ке бөлінеді:

1. тау-тау, көре-көре

2. көзбе-көз,ауыл-ауылды

3. өзді-өзіне, қолды-қолмен

ет-мет, шай-пай

2)Қосарлама қ..с 5-ке бөлінеді:

1. аға-іні, ауыл-аймақ

2. бала-шаға,жұн-жұрқа

3. оқта-текте, некен-саяқ

4. үгіт-саяхат, оқу – ағарту

оңды-солды

Қысқаран сөз-күрделі атаулардың қысқартылып жазылған түрі

Тіркескен сөз-екі н\е одан көп сөздер тіркесіп келіп,бір ұғымды білдіретін күрделі сөздің түрі 1)еркін тіркес

2)тұрақты тіркес

Қосымша:

1)жұрнақ

а)сөз тудырушы

б)сөз түрлендіруші

2)жалғау

а)көптік (-лар,-лер,-дар,-дер,-тар,-тер) ә)тәуелдік

жекеше түрі

1жақ –м,-ым,-ім

11жақ -ң,-ың,-ің

111жақ -сы,-сі,-с

көпше түрі

1жақ –мыз,-міз,-ымыз,-іміз

11жақ -тарың,-терің,-дарың,-дерің,-ларың,-лерің,-тарыңыз,-теріңіз,-дарыңыз,-деріңіз,-ларыңыз,-леріңіз 111жақ –сы,-сі,-ы,-і

б)септік

А кім? не?

І кімнің ? ненің? -ның,-нің,-дың,-дің,-тың,-тің

Б кімге? Неге? -а,-е,-қа,-ке,-ға,-ге,-на,-не

Т кімді? Нені? -ны,-ні,-ды,-ді,-ты,-ті

Ж кімде? неде? -да,-де,-та,-те,-нда,-нде

Ш кімнен? Неден? -дан,-ден,-тан,-тен

К кіммен ?немен? -мен,-бен,-пен

в)жіктік

Cөз таптары

9- сөз табы бар.

Зат есім-заттың,үғымының құбылыстың атын білдіреді

Тұлғасына қарай негізгі,туында

Құрамына қарай дара,күрделі

Жалпылай н\е жекелей атауына қарай жалпы есім,жалқы есім

Мағынасына қарай деректі,дересіз

Зат есім тудыратын жұрнақтар:

1)Есімдерден-шы,-ші, етік-ші,балық- шы.

-лық,-лік,-дық,-дік,-тық,-тік -жақсы-лық, шебер-лік.

-ша,-ше- бөлім-ше, кітап-ша, бала- ша

–шылық,-шілік шарауа-шылық.

–кер,-гер айла-кер

–кеш,-стан,-паз,-қой,-қор,-хана арба-кеш

2)етістіктен зат есім тудыратынжұрнақтар

-ма-ме,- ба-бе,-па-пе,- бөл-ме,

мін-бе, кес-пе. тоқы- ма. -ым, ім,м

-бөл-ім біл-ім -қы,-кі,,-ғы,-гі

-шап-қы, бұр-ғы, сүз-гі. -ыс,-іс,-с- жең-іс, айт-ыс. -ық,-ік,-қ,-к- қаз-ық,көр-ік, түкір – ік. –ақ,-ек,-қ,- к қон- ақ, тіре -к,-ғыш,-гіш,-қыш,-кіш – бас-қыш,

қыр-ғыш. -ын,-ін- жау-ын,ег-ін.

-ыш,-іш,-ш- қуан- ыш.-у,

–уыш-уіш, – еле- уіш,саба-у

3)зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақтар –еке,-ке,-қа,-а,-е атеке –й, –тай ,-жан атай,ағатай

–қан,-кен,-қай,-кей,-ан,-ң балақан

–шақ,-шек,-шық,-шік құлыншақ

–ша,-ше,-ш,-ыш,-іш,-сымақ санлықша,қорасымақ

Көмекші есім сырт,іш,маң,алд(ы),арт(ы), үст(і),қас,жан

Сын есім.-заттың түрін,түсін,сапасын,салмағын,көлемін білдіреді

Тұлғасына қарай негізгі,туынды

Құрамына қарай дара,күрделі

Мағынасына қарай сапалық ақ,көк,сұр ,қатыстық өнерлі, аспалы.

1)Есім сөздерден сын есім жасайтын жұрнақтар:

-лы,лі-ды-ді –ты-ті – тау-лы –тас-ты – дене- лі.

-сыз-сіз-үй-сіз күй-сіз

-ғы-гі-қы-кі- жаз-ғы, күз –гі.

-лық-лік-дық-дік-тық -тік- азамат-тық, жыл- дық, күн-дік.

-шыл-шіл- жер-шіл.

- шаң-шең- бой-шаң.

-дай-дей-тай-тей- үй- дей, қой-дай.

-кер-кой-қор-паз-ымпаз-імпаз- табыс-кер, өнер- паз.

-и,-ы,-і- тарих-и, әдеб- и.

Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақтар

-ғақ,-гек,-қақ,-кек,–ақ,- ек-ұрыс-қақ, үрк-ек.

-ық,-ік,-қ- тол-ық, аш-ық,

-ғыш,-гіш,-қыш,-кіш – біл-гіш, жаз- ғыш.

-ғыр,-гыр,-қыр,-кір- өт-кір- ұш-қыр.

-шақ,-шек-мақтан-шақ

-ыңқы,-іңкі,-ңқы,-ңкі-бас- ыңқы.

-ынды,-інді,-нды,-нді- жаса-нды.

-малы,-мел,і-балы, -белі,- палы,-пелі,- ауыс-палы, көш-пелі.

-ымды,-імді,-мды,-мді- жара-мды,қон-ымды.

-аған,- еген- қаш-аған.

-улы,-улі – іл- улі

-ма,-ме,-па,-пе,-ба,-бе- қыз-ба, бас- па.

-ыңқа,-іңке,-ңқы,-ңкі бас-ыңқы

Үстеуден:

-қы,-кі,-ғы,-гі –кеше-гі, бұрын-ғы.

Шырайлары:2 -еу

1)Салыстырмалы-

а)-ырақ-ірек-рақ-рек

б)-лау-леу-дау-деу-тау –теу

в)қыл-ғыл-қылт-ғылт-қылтым-ғылтым-тым-шыл-шіл-қай-аң-шылтым-шілтім-ғыш-ілдір-ша- ше-қай.

ауыр-рақ, ақ-шыл.

3)Күшейтпелі (тым,өте,кілең,аса,ең)

сап-сары жап-жарық. үп-үлкен, аппақ көңпеңбек.

Сан есім- заттың санын, ретін білдіреді. Сұрағы: қанша? Неше?

Мағынасына қарай-6

1)Есептік- қанша? неше? Бір, үш, он.

2)Реттік- нешінші?

-ыншы-інші-ншы-нші

бірінші, екінші.

3)Жинақтық –нешеу? –ау,-еу- жет-еу.

4)Болжалдық- қанша? неше? Қай шамалы?

-даған-деген-таған-теген-дай-дей-тай-тей. Шамалы, шақты, жуық.

10-даған,5-терде.

5)Топтау – нешеден? Үштен,он-оннан .

6)Бөлшектік: қанша? неше? 2,5- екі жарым.

Есімдік-зат есім, сын есім, сан есімдірдің орнына қолданылады сондықтан оны орынбасар сөз табы дейді.

Мағынасына қарай-7.

1)Жіктеу – мен,сен, біз,ол,сендер, олар, біздер.

2)Сілтеу- сол, мынау мыналар,аналар,міне.

3)Сұрау- кім,не, неше,қайда, ім,өнеге.

4)Өздік-өз,өзі,өзіне,

5)Жалылау- бәрі , барлық,күллі,барша

6)Белгісіздік-кейбіреу, қайсібір, әлдеқайда,әлдеқандай

7)Болымсыздық- еш+(кім, қайда, бір, қашан),ештеңе,дәнеме

Ескерту: еш, кей, әлде, әр, қайсы, бір. Есімдіктері зат есіммен және сын есіммен тіркесіп келгенде, бөлек жазылады. Мыс: еш уақытым жоқ, кей кезде әр адам.

Етістік- заттың іс - әрекетін, қимылын білдіреді.

Сұрақтары: не істеді? не қылды? қайтті?

Тұлғасына қарай: негізгі, туынды

Құрамына қарай: дара, күрделі

Іс-әрекеттің жүзеге асу-аспауына қарай: болымды, болымсыз

Негізгі етістік негізгі түбірден болады. М/с: кел, бер,

Туынды етістік жұрнақ арқылы жасалады. М/с: ойна, шегеле, көгерген

Туынды етістік жұрнақтары:

1. –ла,-ле,-да,-де,-та,-те: таза-ла,шеге-ле

2–а,-е: ойн-а, бос-а

3–ай,-ей,-й: мол-ай, көб-ей

4–ар,-ер,-р: ағ-ар, қысқа-р

5–ғар,-гер,-қар,-кер: бас-қар, ес-кер

6–ыра,-іре: жарқ-ыра, желб-іре

7– лан, -лен, -тан, -тен, ой-лан

8–лас, -лес, -дас, -дес, -тас, - тес көмек –тес

9–лат, -лет, -дат, -дет, ән-дет

10–ал, -ел, -ыл, -іл, -л, тарыл

11–ық, -ік, бір-ік

12–сы, сі, -ымсы, -імсі, үлкен-сі

13–сын, -сін жат-сын

14–сыра, -сіре әл-сіре

15–ырай, -ірей кіші -рей

«Ет-к сөйлемде 5түрлі қызмет атқарады»

Атқаратын қызметіне қарай: негізгі, көмекші

Негізгі-жеке тұрып сұраққа жауап бере алады: тап, бар, келе, сұрады

Көмекші- негізгі мен көмекші етістіктің бірігуі арқылы жасалады, жалғыз жасалмайды: жатып, болма, болсаң-жалғыз жасалмайды. Олар кейде көмекші ет-к, кейде негізгі болады.

Қазақ тілінде тек төрт етістік бар(өзгермейтін көмекші): е(еді, екен, емес), жазда, ет, де(деп, десе, деген, дер). Бұлар негізгі ет-к бола алмайды.

Ет-тер құрамына қарай: дара, күрделі

Дара-бір сөзден тұрады.

Күрделі- екі не одан да көп сөз.

Болымды ет-к: кел, бар, ал

Болымсыз ет-к: -ма,-ме,-па,-пе,-ба,-бе жұрн

Мағынасына қарай: салт, сабақты

Сабақты-табыс жалғауын қажет етеді. С-ры: кімді? нені?

Салт-табыс жалғауды қажет етпейді.

Етістер

Етіс - іс-әрекеттің орындаушыға қатысын білдіреді.

Өздік етіс: -ын, -ін, -н жұрнақтары арқылы жас-ды.

М/ы: Оқушылар ерте тұрып жуынды.

Өзгелік:

1. –ғыз, -гіз, -қыз, -кіз: отыр-ғыз, кір-гіз

2. –дыр, -дір, -тыр, -тір, -ыр, -ір: сал-дыр, ас-ыр

3. –т : жаса-т, сөйле-т

Ырықсыз: -ыл, -іл, -л түбірдің ішінде «л» болып -ын, -ін, -н жұрнақтары арқылы жасалады. М/ы: айт-ылды, бер-ілді, ал-ын-ды, таза-ла-н-ды

Ортақ етіс: -ыс,-іс,-с М/ы: сөйле-с-ті, сал-ыс-ты

Тұйық ет-к.

Тұйық ет-к - ет-ң ерекше түрі. Ол –у жұрнағы жалғану арқылы жасалады

М/ы: сұра-у, бөгеме-у

Есімше

Есімше-ет-ң ерекше түрі.

Жасалу жолы мен түрлері:

1. –ған, -ген, -қан, -кен: айт-қан, көрсет-кен

2. –ар, -ер, -р және болымсыз ет-к кейін –с жалғанады: бар-ар, көр-ер, берме-с, алма-с

3. –мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек: қара-мақ, сен-бек (Ескерту: бұл ет-ң болымсыз түріне жасалмайды).

4. –атын, -етін, -йтін, -йтын: сөйле-йтін, бар-атын (5 қызмет атқ)

Көсемше

Көсемше-ет-ң ерекше түрі.

Жасалу жолы мен түрлері:

1. –а, -е, -й: жаз-а, күл-е

2. –ып, -іп, -п: сөйле-п, күл-іп

3. –ғалы, -гелі, -қалы, -келі: қара-ғалы, бер-гелі (3 қызмет атқ)

Ескрту: көсемшенің –ғалы, -гелі, -қалы, -келі, жұрнағы жіктелмейді

Ет-ің шақтары

Осы шақ.

1. Нақ осы шақ - істің сөйлеп жатқан кезде болып жатқанын білдіреді.

А) Қалып ет-ің (отыр, тұр, жатыр, жүр) жіктелуі арқылы жасалады. М/ы: Мен отырмын. Сен тұрсың.

Ә) Күрделі ет-ің –ып, -іп, -п және –а, -е, -й көсемшеге қалып ет-ің тіркесуі арқылы жас-ы. М/ы: Мен жазып отырмын. Оқушы кітап оқып отыр.

2. Ауыспалы осы шақ – істің дағдылы қалыпта болып тұруы.

Ол –а, -е, -й көсемшенің жіктелуі арқылы жасалады. М/ы: Мен айта-мын. Сен келе-сің.

Келер шақ.

1. Болжалды келер шақ - істің болу мүмкіндігін толық көрсетпейді.

Ол ет-к түбіріне -ар, -ер, -р

болымсыз етістіктен кейін –с жұр-ы

жалғанып жас-ы. М/ы:бар-ар-мыз, оқы-р-сың, сіздер.

2. Мақсат келер шақ – істің болашақта мақсат етіле орындалатынын білдіреді.

А) келер шақ түбіріне –мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек жұрн жалғанып, одан кейін жіктік жал-ы үстелу арқылы жас-ы. М/ы: мен ауылға бар-мақ-пын.

Ә) ет-ң –мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек жұрн үстіне –шы, -ші одан кейін жіктік жал-ы үстелуі арқ. Мен ауылға бар-мақ-шы-мын.

Б) ет-ң –мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек және –шы, -ші тұлғалы ет-ке емес деген көмекші ет-к жалғануы арқ. М/с: кел-мек-ші емес-пін, бар-мақ емес-пін

3. Ауыспалы келер шақ – осы шақ сияқты ол –а, -е, -й көсемшенің жіктелуі арқылы жасалады. Ол мектепте оқиды Ол сабағын кешке оқиды. Бұл жерде ағаш өседі Ағаш бұл жерде күтсе ғана өседі

Өткен шақ

1. Желдел өткен шақ –ды, -ді, -ты, -ті жұрн жалғану арқ жасалады: тарт-ты

2. Бұрынғы өткен шақ-істің сөйлеп тұрған сәттен бұрын болғанын көрсетеді.

А) –ған, -ген, -қан, -кен есімшенің жіктелуі арқ: бар-ған-мын, кел-ген-сің

Ә) –ған, -ген, -қан, -кен есімшеге немесе –іп, -ып, -п көсемшеге е(еді) көмекші ет-гі тіркелуі арқ: оқыған едім, оқыған екенсіз

3. Ауыспалы өткен шақ есімшенің –атын, -етін, -йтын, -йтін жұрн арқ жасалып, бірде өткен, бірде келер шақты көрсетеді: асан ауылға жиі баратын (өткен шақ). Сен кітапханаға қашан баратын едің (келер шақ)?

Ет-ің райлары

1. Ашық рай - етістіктің 3 шақтың бірінде қолданылатын рай: Әркім өз ойымен отыр. Келемін тау ішінде түнделетіп.

2. Бұйрық рай- бұйыра, талап, тілек мақсатында айтылады

Ерекшелігі

І. Ол жұрнақ арқылы жасалмай ет-ің түрлерінің ерекше жіктелуі арқылы жасалады.

ІІ. а)Оның ІІ-жағында арнайы қосымшасы болмай етіс және болмсыз ет-ке ұқсас болады: (сен) отыр, ойла, кел. ә)ІІ жақ арнаы көпше түрінде –ің, -ң, -ың жалғауға –дар, -дер жалғануы арқ жасалады: (сендер) кел-ің-дер, ойна-ң-дар.

ІІІ. ет-ің 3 жағына –сын, -сін жалғануы: (Ол) келсін.

ІҮ. Ет-ің 1 жағына –айық, -ейік, -йық, -йік жалғ: (мен) кел-ейін.

3. Шартты рай –са, -се жұрн арқ және олардың жіктелуі арқ жасалады: барсам, көрмесем, барсақ

4. Қалау рай - іс иесінің істі қалауы.

1. –ғы, -гі, -қы, -кі есім мен болымсыз ет-ке жалғануы арқ: (менің) барғым келді.

2. (-са, -се) игі еді сөздерінің жіктелуі арқ: (мен) алсам игі еді

3. есім мен болымсыз ет-ке –ғай, -гей, -қай, -кей жұрн жалғанып, жіктелуі арқ: (сіз) бар-ғай-сыз

Үстеу

Үстеу тұлғасына қарай: негізгі, туынды

Негізгі-түбір мен қосымшаға бөлуге келмейді. Оған көбіне –рақ, -рек,

-ырақ, -ірек, -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу сын есім жалғ жалғанады: жылдам – жылдамдау.

Туынды:

1. –ша, -ше: адамша

2. –лай, –лей, -дай, –дей, -тай, -тей: шикілей

3. –дайын, –дейін, –тайын, тейін: тотыдайые

4. –шама, -шеме, -шалық, шелік: осыншама, соншалық

5. –майынша, -мейінше, -байынша, -бейінше, -пайынша, -пейінше: оқымайынша, айтпайынша

Үстеудің мағыналық түрлері (7 түрі бар).

1. Мезгіл үстеуі - мезгіл, мерзімді білдіреді. С/ы: қашан? қашаннан? Күні бойы, бүгін, таңертең, түнде

2. Мекен үстеуі - істің орнын, бағытын білдіреді. С/ы: қайда? қайдан? Төмен, ілгері, осында, бері

3. Сын-қимыл - қимылды, амалды білдіреді. С/ы: қалай? қайтіп? қалайша? кімше? Ақырын, тез емін-еркін, әрең.

4. Мөлшер үстеуі - мөлшер, көлем білдіреді. С/ы: қанша? қаншама? қаншалық? қаншалап? кейде қалай? қалайша? едәуір, анағұрлым, бірталай, неғұрлым, біршама, соншалық, онша

5. Күшейткіш үстеу – белгісін не сапасын күшейтіп көрсетеді. С/ы көбіне ет-кпен тіркесіп қалай? деген сұр ж.б: ең, тым, аса, өте, нағызғ кілең, орасан, өңкей, ылғи

6. Мақсат үстеуі – істің мақсатын білдіреді. С/ы: қалай? не мақсатпен? әдейі жорта, қасақана.

7. Себеп-салдар үстеуі – істің себебін білдіреді. С/ы: не себепті? неге? қалай? босқа, шарасыздан, бекерге.

Түбірге сіңісіп кеткен септік жалғаулары арқылы: Б.с. бірге, босқа, зорға, текке Ж.с. баяғыда, аңдаусызда Ш.с. шалқасынан, шетінен К.с. кезекпен, ретімен