«Тараз-125» білім беру орталығы

Фонетика

Фонетика-(грекше «фоно» дыбыс деген мағына)-тіл дыбыстарын зерттейді.

а,ә,б,в,г,ғ,д,е,е,ж,з,и,й,к,қ,л,м,н,ң,о,ө,п,

р,с,т,у,ұ,ү,ф,х,һ,ц,ч,ш,щ,ь,ы,і,ъ,э,ю,я.

Қазақ тіліне тән әріптер(9) ә,ө,ұ,ү,і,ң,ғ,қ,һ

Дыбыстар екіге бөлінеді:

дауысты, дауыссыз.

Дауысты дыбыстар12:

а,ә,е,э,о,ө,ұ,ү,ы,і,и,у

Тіл қатысына қарай :

1)Жуан д.: а,о,ұ,ы ж/е бірде жуан

бірде жіңішке: у

Жіңішке д.:ә,е,э,ө,ү,і,и

2)Жақтың қатысына қарай:

Ашық д.:а,ә,е,э,о,ө

Қысаң д.:ы,і,и,ұ,ү,у

3)Еріннің қатасына қарай:

Езулік: а,ә,е,э,ы,і,и

Еріндік: о,ө,ұ,ү,у

Дауыссыз дыбыстар25:

б,в,г,ғ,д,ж,з,й,,к,қ,л,м,н,ң,п,р,с,

т,(у),ф,х,һ,ц,ч,ш,щ.

Үн мен салдырдың қатысына қарай:

1)қатаң:п,ф,с,ш,к,қ,т,ч,щ,ц,х.Тек салдыр.

2)ұяң: б,в,г,ғ,д,ж,з,һ Салдыр басым

3)Үнді :р,л,й,у,м,н,ң.Үн басым салдырдан.

Дауыссыз дыбыстардың дауыс қатысына қарай қатаң,ұяң,үнді болып жіктелуі дыбыс жүйесіндегі дыбыс

үндестігі(ассимиляция)д/а

Айтылуына қарай:

Шұғыл:б,п,д,т,ц,г,к,қ,ч

Ызың:в,ф,з,с,ж,ш,щ,г,х,һ

Жасалу орнына(дыбыстау мүшелерінің қатысына)қарай:

Ерін:б,п,м,у Тіс пен ерін : в,ф

Тіс: з,с,д,ж,л,ц

Тіл алды:ж,ш,щ,ч,н,р,л,й

Тіл ортасы:к,г Тіл арты: қ,ғ,ц,х

Көмей:һ

Дауыссыз дыбыстар емлесі

Қазақ төл сөздері б,в,г,ғ,д,щ дыбыстарына аяқталмайды, ң,й дыбыстарына басталмайды.

1)б,в,г,д қосымша қатаң дыбыстан жалғанады: клуб-клубқа

2)Сөздің түбірі (ь) бітіп,оған жалғанатын қосымша дауысты болса,ол түсіріліп, ал дауыссыз болса, (ь) сақталып жазылады.

4)ог,уг,рк,рг,ик,мк,нк,кс,кт,ск,лк,окт, ель,брь,кль,бль сөз бітсе қосымша жіңішке болады.

5)кт,нг,нд,нг,мп,мб,ск,кс,фт,рв бітіп, қосымша дауыссыз болса дәнекер ы н/е і жазылады

6)сс,лл,мм,тт н/е ст,сть,зд бітіп қосымша жалғанғанда қосардың біреуі н/е соңғы түсіп қалады.

Буын-сөзді айтқан кездегі дауыс толқыны

1)Ашық буын – бір ғана дауысты дыбыстан тұрады н/е дауыссыздан басталып, дауыстыға аяқталады.

2)Тұйық буын – дауыстыдан басталып, дауыссызға бітеді.

3)Бітеу буын – дауыссыздан басталып, дауыссызға бітеді.

Екпін-сөздің айтылған кездегі белгілі бір буынның ерекше көтеріңкі дауыспен айтылуы

Қазақ тілінде екпін соңғы буынға түседі

Екпін түспейтін сөздер мен қосымшалар: көмекші сөздерге (ғой,шейін,соң,арқылы,туралы)

1. жіктік жалғауларына

2. –ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе

3. –дай,-дей,-тай,-тей,-лай,-лей, -ша,-ше.

4. –шы,-ші.

Үндестік заңы(сингармонизм)-сөз ішіндегі дыбыстардың бір бірімен үндесіп,біркелкі болып қолданылуы

1)Буын үндестігі-түбір сөздің соңғы буыны жуан болса,оған жалғанатын қосымша да жуан,ал жіңішке болса, қосымша жіңішке болады.

Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар:

1. –мен,-бен,-пен

2. –қор,ғой –паз,кеш, –хана –ов,-ев,-ова,-ева,-ин,-ист,-изм - кер,-гер

3. –қой,бан,жан,тал–тай,-тал,-еке- –күнем

4. –нікі,(-дікі,-тікі)

Дыбысүндестігі(ассимиляция)-қатар келген екі дыбыстың бір-біріне ықпал етіп үндесуі

Екіге бөлінеді:

1)Ілгерінді ықпал-сөз ішінде н/е сөздер аралығында алғашқы дыбыстың өзінен кейінгі дыбысқа әсерін тигізіп тұруын а/з.Кездесетін орындары

1-сөзбен қосымша арасында қаш-са(қашша)

2-екі сөз арасында ақ балық(ақ палық)

3-кұрделі сөздер

а) біріккен сөз көзқарас(көзғарас)

ә )тіркескен сөз ала кел (ала гел)

б)қос сөз құрбы –құрдас(құрбы-ғұрдас)

1)(ш+с=шш) мыс;қаш-са (қашша)

2)(п+б=пп) мыс;Жүсіп-бек(Жүсіппек)

2)Кейінді ықпал- сөз ішінде н/е сөздер аралығында кейінгі дыбыстың өзінен бұрынғы дыбысқа әсер етіп өзгертуін а/з а)(ң+ғ,г=ңғ,ңг),(н+қ,к=ңқ,ңк)мыс:Жан-ғали(Жаңғали)

ә)(с+ ш =шш),(з+ с= сс),(з+ ш =шш)мыс:ас-шы(|ашшы)

б) (з+ ж= жж)мыс:Боз-жан(Божжан)

3)Тоғыспалы ықпал- Сөз тіркестерінің, біріккен сөз сыңарларының арасындағы көршілес дыбыстардың бір-біріне қатар ілгерінді де, кейінді де әсер етіп, екеуінің де басқа дыбысқа айналуын а/з

а)(с+ ж =шш)мыс Досжан(Дошшан)

ә)(н +\к,қ\= ңғ,ңг)

мыс:Есенкелді(Есеңгелді)

Орфография

Орфография(грекше «орфос»-дұрыс, «графо»-жазу)

Жазу 3 принципке сүйенеді:

1)Морфологиялық п.айтылу бойынша

емес, бастапқы түбір тұлғасы сақталып жазылады. Мыс:басшы(айтылуындай емес

башшы)

2)Дәстүрлі п. Сөздер әуелгі

тұлғасында емес, тілде қалыптасқан

тұлғасы сақталып

жазылады.Мыс:хат,хал,хабар

3)Фонетикалық п. Дыбыстық

заңдарға сүйеніліп, айтылуы ж/е

естілуі б/ша жазылуы. Мыс:

жаздыгүні, сексен, бүгін,жауып

қойды, белбеу

Орфоэпия

Орфоэпия(«орфос»-дұрыс,түзу «эпос»-сөйлеу)