90 Құқықтық жүйелердің түрлері

Құқықтық жүйе – бұл бір-бірімен қарым-қатынастағы келісілген және әрекеттестік құрал, қоғамдық қатынастарды және элементтерді реттейтін жиынтық сол не басқа елдердің құқықтық дамуының деңгейін сипаттаушы.

Құқықтық жүйені құрайтындарға құқықтың қайнар көздерінің ерекшелігі және мемлекеттік органдардың билігі, құқықтық шығармашылық және құқықты қолданумен шұғылданатындар жатады. Солармен қатар өздерін ашық көрсететін дүниетанымдық сипаттағы рухани құбылыстар заңгерлік ғылымдар, құқықтық түсініктер, құқықтық қағидалар, құқықтық мәдениет, құқықтық саясат, құқық тұтасымен және оны көрсететін заңдар, заңды техника, т.б.

Құқықтық жүйенің бірнешеге топтастырылған түрлері бар (өзгешеліктерін сайлау негізінен, сол не басқа құқық жүйесін бөлшектеу арқылы жүргізіледі) ұлттық құқықтық жүйені жүктеудің көбірек таралғаны нақтылы-тарихи құқықтық жиынтықта (заңдарда), заңды тәжірибеде және жекеленген елдердің үстемдік идеологиясында Р.Давидтың ұсынысы бойынша. Ол тура солай құқықтық отбасы түсінігін, ұлттық құқықтық жүйесінің жиынтығы ретінде, бір құқық типінің қалпында, тарихи жолының жалпы қалыптасу негізінде, биік тұрған қайнар көздердің, құқық құрамының құқықты пайдалану әрекеттерінің ерекшелігімен, заңгерлік ғылымның түсіну-категориялық аппаратына байланысты.

Үш құқықтық отбасы жүйесі бөлініп шығады, құқық жүйесінің ішкі салыстырмалы бірлігімен сипатталатын, заңдылық белгілерінің ұқсастығының болуы.

• роман-германдық құқықтық отбасы (конституциялық құқық);

• ағылшын-саксондық құқықтық отбасы (жалпы құқық-тың жүйесі);

• діни-дәстүрлік құқықтық жүйелер.

РОМАН-ГЕРМАНДЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕ

Роман-германдық құқықтық жүйе не құқықтың конституциялық жүйесі, оған мына мемлекеттер жатады: Франция, Германия, Италия, Испания және басқа мемлекеттер, оған қоса Ресей де өзінің ұзақ тарихына қарасақ түбірімен римдік құқыққа дейін баратынын байқаймыз.

Роман-германдық құқықтық жүйе рим құқығына негізделген осы күнгі негізгі құқықтық жүйе, сондықтан құқықтың маңызды қайнар көзіне нормативтік-құқықты кіргізеді, норманың абстрактілігі, құқықтың көпшілікке және жекешелікке бөлінуін, құқықтың әр түрлі салаларының бөлініп шығуын мойындайды.

Роман-германдық құқықтық жүйе ерекше құқық жүйесі ретінде XIII ғ. нормалар рецепциясы, қағидалар мен рим құқығының дәстүрлері негізінде қалыптасты.

Континентальдік құқық жүйесінің негізгі белгісі мен элементтері:

• барлық елдерде роман-германдық құқықтық отбасы заң ғылымын құқық нормаларын бір үлкен топқа біріктіреді, барлық жерлерде фундаментальді құқықты көпшілік және жекеше құқыққа бөлу кездеседі.

• Көпшілік құқық, жекеше ретінде барлық елдердегі роман-германдық құқықтық отбасы, сол негізгі бір салаға бөлінеді: конституциялық, қылмыстық, процессуалдық, еңбек, т.с.с.;

• Осы елдердің бәрінде құқық нормасы абстракты (жалпы) ұйғарым ретінде түсіндіріледі және бағаланады, ол моральдік және адалдыққа негізделген, яғни нақты кезді шешу құралының көрінісі емес (құқықтық прецеденттің);

• Роман-германдық елдердің барлығында соттар құқықты құрамайды, тек оны қолданады;

• Құқықтың негізгі қайнар көзіне, нормативті-құқықтық актілер, олардың ең маңыздысы – заңдар жатады, ал көптеген елдердің континентальдық құқығында негізгі құқықтың қайнар көзіне кодекстер жатады.

ЖАЛПЫЛАМА ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ОТБАСЫ (АҒЫЛШЫН-САКСОНДЫҚ ҚҰҚЫҚ)

Роман-германдық отбасы елдерінен өзгешелігі сонда, мұнда құқықтың қайнар көзіне, англосаксондық құқықтық отбасының кіргізген заңы және құқықтың негізгі қайнар көзіне соттардың тұжырымдаған және сот прецедентінде көрінетін нормалар жатады.

Ағылшын-саксондық жалпы құқық – бұл өзіндік ерекшелігі бар құқықтық жүйедегі отбасы, абстракты тұжырымдалған құқық нормаларына құқық нормаларына негізделмей, әдет құқығы мен сот тәжірибесіне негізделген (прецеденттік құқыққа).

Егер роман-германдық жүйедегі құқық нормалары (заңды нормалар) әлеуметтік процестердің типтігін көрсетіп бекітсе, (кез) соның салдарынан олардың қайталануы белгілі абстрактілікпен сипатталады, ал англосакондық құқық нормалары ғылыми түрде жасалып заңдармен белгіленген, ол нақтылы кезге негізделген әр уақытта казуальдік.

Бірінші өзгешелікпен екіншісі тығыз байланысты. Егер роман-германдық құқықтық отбасы елдерінде, құқықтың негізгі қайнар көзіне нормативті-құқықтық актілер-заңдар жатса, отбасының жалпы нормативті типтегі прецеденттік құ-қық. Сондықтан, сот тәжірибесі бірінші және жалпы құқық-тың негізгі қайнар көзіне жатады. Мұнда төменгі сатыдағы соттар өз жұмысында жоғарғы соттардың шешімін міндетті түрде басшылыққа алады. Сонымен бірге, англосаксондық елдерде, кейінгі кезде, жоғарғы заң шығару органдарымен шығарылады және сот прецедентімен қатар (статуттық құқық) әрекет ететін нормалардың рөлі артып келеді.

Діни-дәстүрдегі құқық жүйесі – бұл сондай реттеу жүйесі, заңды элементтер көп мөлшерде оның алғашқы жағдайда болған қоғамның дәстүрлік нысанын реттеумен байланысты (діни догмалармен, ілімдермен, дәстүрлер, т.б.). Мұндай жүйелер үшін тән нәрсе – қасиетті тестілердің және діни (культовый) үстемділіктің қағидаларының беделіне тиісуге болмайтындығы.

Мұсылман құқығы – Араб халифатында VII-X ғғ. мұсылман діні исламға негізделген. Оның түсіндіруі бойынша, құқықтың өмір сүруі Аллаға байланысты, яғни Алла оны Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар арқылы адамға ашқан. Сондықтан қоғам сонымен реттелуі қажет.

Мұсылман құқығы көптеген оны талдаушылармен қалыптасып барлық өмір аясын қамтиды, тек құқыққа қатысты жағдайлар емес (намаз оқу, ауыз бекіту). Мұсылман құқығын түсіндіретін заң жоқ. Тек құдайдың заң шығару билігі бар. Оған табынатындарға ұйғарым – шариғатты (жүру жолы) ұстау: сенім қағидалары (ахида) және құқықтық талаптар (фикха). Фикх не мұсылман құқығы бойынша, адам құқыққа сенуші ретінде өзіне-өзі Аллаға сенуді міндеттейді.

Шариаттың негізгі қайнар көзіне Құран жатады (қасиетті кітап, Алланың Мұхаммед пайғамбарға қарап айтқан сөздері қосылған), сунна (Мұхаммедтің істегендері мен айтқандарына негізделген дәстүрлі жинақ), иджма (Құранның ережесін нақтылаған үлкен ғалым-исламистердің айт-қандары).

Индустық құқық – дәстүрлі құқықтың анық мысалы. Ол дүние жүзіндегі ең көп құқыққа жатады. Бұл қауымның құқығы әлі варново-касталығы бар форальді емес, қамтамасыз етілген қоғам құрылымы. Көбірек таралған жерлері Үндістан, Пакистан, Бирма, Сингапур, Малайзия және Африканың жағалауындағы елдер (Танзания, Уганда, Кения).

Ислам сияқты, индуизм өздерін қолдаушыларға мынаған сенуді үйретеді: адамдар туғаннан бастап әлеуметтік және көнелік категорияларға бөлінеді, олардың әрқайсысының өзінің құқық жүйелері және міндеттері бар. Ол негізінен неке-отбасылық, мұрагерлік және басқадай қатынастарда көрінеді.

Индустық құқықтың маңызды материалдық қайнар көздеріне жататындар: ведтер және дхармашастрлар.

Африкалық әдет құқығы – топтар мен қоғамдас-тықтардың құқығы. Бұл санаттағы белгі, әрбір әдет құқықтарының салаларына тән.

Атап айтатын нәрсе, дәстүрлі құқықтағы жоғарғы табиғи күш рөлі. Сот процесінде бұл фактор негізінен шындықты анықтауда ант беруге мәжбүрлеуді және «құдайдың сотымен» (ордали) сыннан өткізген. Сот шешімдері татуласуға не орнына әкелу гармониясына негізделіп қабылданады.

СОЦИАЛИСТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ ОТБАСЫ

Социалистік құқық – бұл советтік Ресейдің (СССР) тәуелсіз құқық жүйесі, 1917 жылы Октябрь революциясының нәтижесінде қабылданған және Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін басқа социалистік елдермен мойындалған. Бұл құқықтың басқа құқық жүйелерден айырмашылығы сонда, мұнда өндірістік құралға мемлекеттік үстемдігі, саяси құрылымының ерекше жүйесі бар, ондағы үстемдік ететін коммунистік идеология, көпшілік және жекеше құқықтық өзгешеліктер жойылып, коммунистік қоғамды құруға ықпал етуші күш ретіндегі құқық концепциясы іс жүзіне асырылды.

«Социалистік лагерьге» кірген елдердің құқықтық жүйесі, роман-германдық құқық жүйесіне жатқан. Олар қазіргі кезде де соның бірталай белгісін сақтап қалған. Құқық нормасы мұнда әр уақытта жалпылама тәртіп ретінде қаралған. Көп маңыздылықта заңдар жүйелі және құқық жүйесі және заң ғылымдарының терминологиялары сақталған. Бұл белгілер европалық құқыққа ұқсас және рим құқығына тіреледі.

Дегенмен, континенталдық жүйеге қанша ұқсағанымен, социализмнің құқық жүйесінің ерекшелігінің жоғары болуы, ол анық көрінген таптық сипатпен қамтамасыз етілді. Европаның, Азияның және Латын Америкасының социалистік құқықтық жүйесіне «социалистік лагерьді» құрушыларға, маңызды ықпалды тигізгендер бірінші советтік құқықтық жүйе болды. Сондықтан, ұлттық, құқықтық жүйелер (Қытай, Куба, Солтүстік Корея) қазірде социалистік құқықтың түрлері есебінде қабылданған.

31-билет