83 Құқық бұзушылық себептері және олады жою жолдары

Құқықбұзушылық – бұл қоғамға қауіпті, құқыққа қарсы, кінәлі адамның әрекеті, жеке адамға, меншікке, мемлекетке және қоғамға тұтасымен зиян келтіруші және заңды жауапкершілік шарасын қолдануға әкелуші.

Құқықбұзушылықтың әлеуметтік және заңдылық негізін бөліп көрсету көзделген. Құқықбұзушылықтың әлеуметтік қасиеті олардың тікелей өмірге, ғана емес меншікке басқару тәртібіне не сондай зиянды қауіп-қатерді басқару тәртібіне де әкелуі мүмкін. Құқықбұзушылық әсіресе қылмыс кең жойылып қоғамдағы моральге ықпал етеді. Жайыла бастаған қылмыс тұрғындардың көпшілігін қорқытып, душар болушылық атмосферасын туғызады, жасаушылық және құқыққа сай тәртіптің пайдасыздығын және ақылға қонбайтындығын көрсетіп толығымен азаматтардың әлеуметтік-құқықтық белсенділігіне кері әсерін тигізеді.

Құқықбұзушылықтың құқықтық негізі (мәні) оның формальді-заңдылық белгілерінде, қоғамға қауіптілігінде, құқыққа қарсылығында, жазаланатындығында және кінәлілігінде.

Ең алдымен, зиян келтіреді не сондай зиянның болуына жағдай жасайды.

қүқықбұзушылык негізінде төрт сипаттан калыптасады:

1. Әрекет, немесе әрекетсіздік.

2. Құкыкка карсылық.

3. Субъектінің арнайы жасқа толуы.

4. Кінә.

Бұл төрт элементтің біреуі жоқ болса. жеке адам кұкык бұзушылык жасаған болып саналмайды.

Кұкық бүзушылық екі турге бөлінеді:

1. Теріс қылык.

2. Кылмыс.

Теріс кылық дегеніміз қүкыкка қарсы бататталған, қогамға зиянды зардаптар туғызатын әрекет немесе әрекетсіздік. Теріскылықтар қоғамдық катынастарға зияндылык әсерін тигізеді,

бірақ өте кауіпті болып саналмайды. Теріс кылыктар мынандай түрлерге бөлінеді:

1. Тәртіптік теріс кылықтар мекемелер мен кәсіпорындарда. баска да занды тұлғалармен снбек күкыктык катынастарда тұрған субъектілердің еңбек кодексінің немесе ішкі ереже талаптарын орындамау немесе бүзу. Мысалы, жүмысқа, қызметке үнемі кешігіп келу. жүмыс уакыты кезінде қыдырымпаздық және т,б.әрекеттер жасау. Тәртіптік теріс қылықтар жасаған субъектке жүмыс орнының әкімшілігі тарапынан ескерту, сөгіс, қатаң сөгіс, жұмыстан босату сияқты шаралар кодданылады.

2. Азаматтық күкықтык теріс кылыктар жеке жэне занды

түлғалардың жасалған келісімшарт негізінен туындайтын, міндеттемелерді орындамау жэне адам өмірі, денсаулығы және мүлкіне зиян келтіру барысындағы әрекеттердің жиынтығы. Мысалы, жүргізушінін. адамды қағып кетуінен денсаулығына тигізген зияны, бір субъектінің жасалған шартты орындамауы жөне т.б. теріс кылықтар.

3. Әкімшілік-құқыктық теріс кылықтардың (құқык. бұзушылыктың) аныктамасы Казакстан Республикасы Әкімшілік құкықбұзушылык туралы кодексінің 28-бабында мына мағынада берілген: «Жеке адамнын. осы Кодекс бойынша әкімшілік жауаптылык көзделген кұкыкка карсы, кінәлі (кдсакана немесеабайсызда жасалған) іс-әрекеті не әрекетсіздігі немесе занды тұлғаның кұкыкка карсы іс-әрекеті не әрекетсіздігі әкімшілікқұқык бүзушылық деп танылады». Әкімшілік теріс кылыктар тек ғана кодексте белгіленген. Кұқықбұзушылыктын екінші түріне қылмыс жатады. Кылмыстың анықтамасы Қазақстан Республикасынын қылмыстық кодексінін 9-бабында мына мағынада берілген: «Осы Кодексте жазалау қатерімен тыйым салынғак айьшты қоғамдық кауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) кылмыс деп танылады». Құқыққа қарсылық – құқықбұзушылықтың келесі белгісі болып табылады. Егер қоғамдық қауіптілік (зияндылық) құқықбұзушылық ішкі белгісі болса, онда құқыққа қарсылық оның сыртқы жағы, құқықтың қарсылық сипатын көрсетеді. Мұндай қасиет, сонда сол не басқа адамдардың қылықтары соған сай заңды актілерде нақтылы құқықбұзушылық құрамда бекітілсе ғана құқыққа қарсылық ретінде қаралады.

Қазіргі кезде құқықбұзудың себебін зерттеудегі негізгі проблемаға олардың әлеуметтік және биологиялық негізінің ара қатынасын білу жатады.

Бұл мәселені сипаттау кезінде құқықбұзудың себебін айыра білу керек (адамның құқыққа қарсылық әдісімен өзінің мүддесін қанағаттандыру), құқықбұзудың жағдайы (құқық-бұзуды тікелей туғызбайтын, бірақ олардың жасалуына көмектесетін табиғи, әлеуметтік және техникалық факторлар; жағымсыз кездер құқықбұзудың себебіне тікелей әсер ететіндер, ол себептерді қалыптастыратын) және құқықбұзудың сылтаулары (кері сипатындағы жағдайлар құқықбұзу себептерінің қозуын ынталандырушы, себепші және итеруші ретінде болады).

Криминологиямен себептік тор құрылып, құқықбұзудың нақтылы механизмі жасалады: жеке адамның бұрмаланған қалыптасуы, субъективтің талап етуін, оның ерікті аясын өзгерту, өзін-өзі бақылаудың төмендеуі, бағалылық бағыт жүйесінің қолайсыз өзгеруі. Осындай барлық факторлардың болуы, соған сай сыртқы жағдайларда, құқықбұзудың пайда болуына жеткілікті кездер.

Тұтасымен, біздің қоғамда құқықбұзушылықты жасау мынадай факторлармен қамтамасыз етілген: тұрғындар өмірінің төменгі материальдық деңгейі; тұрғындардың жекеленген қатпарларындағы табыстардың әртүрлілігі; балаға баскөз болмау мөлшерінің аппатты жағдайы; әр түрлі тәртіпке сай еместік түрлер (алкоголизм, нашақорлық оның ішінде); барлық инвалидтерді мемлекеттік қолдау жүйесінің бұзылуы, олар өз қиыншылығымен өзімен-өзі қалып, қылмыстың бизнестің материалына айналады (қайыртілеушілік, нашақорлар тасушылар, т.б.); жалпы құқықтық мәдениеттің төменгі деңгейі, көп жағдайда құқықтық үгіттеу жүйесінің жойылуына байланысты); моральдік жалпы кризис; заңдардың жетілмегендігі, қылмыстық табыстарды легализациялайтын құқық нормаларының жоқтығы, жеткіліксіз тиімділігі құқық қорғау органдарының қызметтері оған қоса халықаралық актілердің қабылдауындағы жайбарақаттанып, әсіресе халықаралық жағдайда қылмыспен күрес жүргізу туралы мемлекет аралық актілердің өз уақытында қабылданбауы; әлеуметтік бақылаудың төмендеуі, т.б.