65. Әлеуметтік нормалардың жіктелуі

Әлеуметтік нормалар негізінен қалыптасу тәсілдеріне, әрекет ету саласына және әлеуметтік мақсатына қарай жіктеледі. Бұл көзқарасқа сәйкес келесідей нормалар ажыратылады: 1) Құқықтық; 2) Моральдық; 3) Саяси; 4) Эстетикалық; 5) Діни; 7) Корпоративтік; 8) Әдет-ғұрыптар; Cалт-дәстүрлер;

66. Жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі түсінігі, құрылымы, түрлері

Тұлғаның құқықтық мәртебесі–бұл субъектінің қоғамда заңды түрде бекітілген жағдайы. Құқықтық мәртебе тұлғаның іс жүзіндегі (әлеуметтік) мәртебесін, оның қоғамдағы нақты жағдайын бекітеді. Құқықтық мәртебе дегеніміз субъектілердің құқықтары мен міндеттерінің, сонымен қатар, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың өз әлеуметтік рөлдерін орындауға бағытталған өкілеттіктерінің конституция мен заңнамада танылған жиынтығы.

Құқықтар мен міндеттер құқықтық мәртебенің негізін құрайды. Құқықтық мәртебенің құрылымы төмендегідей элементтерден құралған:

құқықтар мен міндеттер;

заңды мүдделер;

құқықсубъектілік;

азаматтық;

заңды жауапкершілік;

құқықтық қағидалар.

Құқықтық мәртебе жалпы, арнайы және жеке-дара болып бөлінеді. Жалпы мәртебе–бұл тұлғаның мемлекет азаматы ретіндегі Конституцияда бекітілген мәртебесі. Ол барлық азаматтар үшін бірдей болып табылады. Арнайы мәртебе азаматтардың белгілі бір санаттарының (студенттердің, соғысқа қатысушылардың, зейнеткерлердің және т.б.) жағдайының ерекшеліктерін бекітеді, олардың арнайы функцияларды жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Жеке-дара мәртебе жекелеген тұлғаның ерекшеліктерін (жыныс, жас, отбасы жағдайы, лауазым және т.б.) көрсетеді және тұлғаның жеке дараландырылған құқықтары мен міндеттерін білдіреді.

23-билет

67. Құқықтық нормаларды жіктеу

Құқықтық нормалар келесідей негізгі түрлерге жіктеледі:

1) Мазмұнына қарай: бастапқы, жалпы, арнайы нормалар.

2) Құқықтық реттеу пәніне қарай-конститутциялық, азаматтық, әкімшілік және т.б

3) Сипатына қарай-материалдық (қылмыстық, аграрлық, экологиялық және т.б) және іс жүргізушілік

4) Құқықтық реттеу әдістеріне қарай:

Императивті, диспозитивті, көтермелеуші, ұсынушы.

5) Әрекет теу уақытына қарай –тұрақты және уақытша

6) Функцияларына қарай- реттеуші және қорғаушы.

7) Нормалардың заңды күші таралатын тұлғалардың шеңберіне қарай-жалпыға ортақ және арнайы нормалар.

8) Құқықтық норма элементтерінің анықталу дәрежесіне қарай-абсолютті анықталған, салыстырмалы түрде анықталған.

9) Әрекет ету саласына қарай-жалпы мемлекеттік, аймақтық және локальды нормалар.

10) Заңды күшіне қарай-заңдар мен заңға сәйкес актілердің нормалары.

11) Құқықтық реттеу тәсіліне қарай-өкілеттік беруші, міндеттеуші және тыйым салушы.

12) Құқық шығармашылық субъектілеріне қарай-мемлекеттік органдар және мемлекеттік емес құрылымдар қабылдайтын нормалар.

68. Мемлекет пен құқықтың пайда болу жөніндегі негізгі теориялар

Патриархалдық теория – мемлекет – отбасы дамуының өнімі (Аристотель, Р.Фильмер, Н.К.Михайловский, М.Н.Покровский).

Теологиялық теория – мемлекетті құдай жасаған (Аврелий, Августин, Фома Аквинский, Жак Маритен, Мерсье және т.б)

Келісім теориясы – (табиғи-құқықтық теория) (Г.Гроций, Б.Спиноза, Т.Гоббс, Дж.Локк, Ж.Ж.Руссо, Я.Козельский, А.Радищев, И.Кант). Бұл теория бойынша мемлекет келісім нәтижесінде пайда болды деген, идеяны қолдайды, яғни саналы түрдегі адамдардың келісімі негізіндегі акт. Адамдардың біртұтас мемлекеттік одаққа бірігуі, адам баласын сақтауға арналған табиғи талап және адалдықты, бостандықты және тәртіпті қамтамасыз етеді.

Органикалық теория алғашқы рет Платонмен (428-348 б.э.д.) және Аристотельмен (384-322 б.э.д.) тұжырымдалып мемлекеттің пайда болуы мен қызметін биологиялық организмге теңейді. Г.Спенсер (1820-1903) ол идеяны дамытып, мемлекет – бұл қоғамдық организм, жеке адамдардан тұрады, тірі организм сияқты клеткалардан құралады дегенді айтқан. Мемлекеттегі бар институттар адам баласының организмдерінің бөлшектерімен бірдейлестірілген. Басқару органдары – бастағы миға, коммуникациялар және қаржылар – қан жүретін жүйеге, заңдар – адамның жүйкесіне теңестірілген, т.б. Адамның организмі сияқты, мемлекет те уақыт ықпалына тәуелді екенін айта келіп, мемлекет туады, дамиды, қартаяды және өледі деген идеяны уағыздаған. (Спенсер, Вормс, Прейс және т.б)

Материалистік (таптық, маркстік) теория (К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин, Г.В.Плеханов) мемлекеттің пайда болуы таптардың пайда болып, олардың арасындағы келісімге келмейтін (антогонистік мүдделеріне қарай туындаған) қайшылықтардың нәтижесіндегі мемлекеттің пайда болуы негізделеді.

Психологиялық –мемлекет адам психикасының ерекшеліктеріне байланысты пайда болды. Яғни, адамдардың ерекше психологиялық қажеттілігіне сай, ұжымдық қарым-қатынас сезімінің болуы: билік ету, бағыну, тыңдау, белгілі (лидермен) бастыларға және идеяларға бағыну (Л.Петражицкий, Э.Фромм, Г.Тард, Н.М.Коркунов).