54. XIX ғ. 60ж. Аяғы 70жылдардың басындағы Маңғыстау және Орал, Торғай жерлеріндегі қазақтардың бас көтеруі.

«Уақыт­ша ере­женің» енгізілуі Ор­та жүзде қар­сы­лыққа кез­деспеді, сөйтіп көтеріліс негізінен Кіші жүзді қам­ты­ды. Зерт­те­уші Н. А. Се­реда Орал об­лы­сын­дағы ашу-ыза­ның се­бебі «ха­лық пен ре­фор­ма­лар­да» емес, қазақтар­ды сұлтан­дар арқылы басқару әдісінде деп білді. Көшпелі ха­лықтың ашу-ыза­сын туғызған фак­торлар­дың бірі үкіметтің фис­калдық са­яса­тының қатай­ты­луы еді. Оның үстіне қатар­дағы көшпелілер мен ауқат­ты от­ба­сылар бірдей міндет­керлік атқар­ды. Мұның өзі пат­ша өкіметінің қазақ қоғамы­ның ар­тықшы­лықта­ры, топ­та­ры жөніндегі қамқор­шы­лық са­яса­тының көрінісі бол­ды; са­лықтар мен басқа да міндет­керліктердің күрт көбейтілуі Орал, Торғай об­лыста­рын­да ха­лықтық бой көрсе­тулердің бас­та­лу­ына түрткі бол­ды.Пат­ша «Уақыт­ша ере­жені» мақұлдаған­нан кейін үкіметтің бірден дерлік жүзе­ге асы­рыла бас­таған са­лық са­яса­тына қазақтар­дың на­разы­лығы 1868 жылғы қара­шаның аяғына қарай қару­лы қар­сы­лыққа ұлас­ты. На­шар қару­ланған, бірақ жер жағдайын та­маша білген көтерілісшілер­ге қар­сы қимыл­даған шағын ка­зак шолғын­шы­лары олар­дың те­ге­урінін әлсіре­те ал­ма­ды.Жа­зала­ушы­лар­дың неғұрлым ұйым­дасқан қимыл­да­ры 1869 жыл­дың көктемінен бас­та­лады. На­урыз айының ба­сын­да Орын­бордан Жем ауда­нына екі жүздік ка­зак от­ря­ды жіберілді. Бірақ да­лада ке­ле жатқан кезінде от­ряд үкіметтің әлі де ре­фор­ма енгізу­ге ба­тылы бар­май отырған Қоб­да және Елек өзен­дерінің бойын­да қимыл жа­сап жүрген «қазақтар қарақшы­лары­ның» ша­бу­ылы­на ұшы­рады. Көтерілісшілердің бұл то­бы біріне Ханғали Арс­ла­нов сұлтан, екіншісіне Ықылас До­сов бас­шы­лық ет­кен екі жа­сақтың біріккен күші болғаны анықтал­ды.Қару­лы бой көрсе­тулер шек­тес екі об­лыстың бірқатар аудан­да­рын­да бір мезгілде дерлік бо­луы се­бепті тұрақты бөлімдер аз болған кез­де қазақтар­дың нақты күштерін ұтым­ды бөлу қиын бол­ды. Оның үстіне көтерілісшілер өздерінің бы­тыраңқы жа­сақта­рын үкіметтің өзін-өзі қорғай­тын күштерімен жеткілікті қам­та­масыз етілген ірі әске­ри-тірек бе­кет­теріне қар­сы емес, қай­та қазақ ауыл­да­рына ка­зак от­рядта­рының қорғауымен жа­сыры­нып жүрген жеккөрінішті стар­шындарға, бо­лыс­тарға қар­сы бағыт­та­ды.Көтеріліс Орал об­лы­сының солтүстік-ба­тыс аудан­да­рын, атап айтқан­да, бұрынғы ха­лық көтерілістері бойын­ша да отар­шылдыққа қар­сы қозғалыс­тарға бел­се­не қатысқаны аңғарылған жа­уын­гер та­бын, шекті ру­лары­ның қоныс­та­рын кең қам­тыған. Бұл жо­лы да та­бын­дар ре­фор­ма­дан кейінгі ке­зеңдегі отар­шылдыққа қар­сы күрес­ке еле­улі үлес қос­ты.Отар­шылдық өкімет орын­да­ры көтерілістің шек­тес екі да­лалық об­лыс аумағына қанат жа­юының шын мәніне бой­лап жат­пай, мұның се­бебін бар­лық уақыт­та хи­уалықтар­дың ықпа­лы деп білді.XIX ғасыр­дың 60-жыл­да­рына дейін Хи­уа үкіметі Ре­сей­ге ба­рын­ша адал­дық көрсетіп, оны­мен ең ал­ды­мен өза­ра тиімді са­уда қаты­нас­та­рын жа­сап отыр­ды.Алай­да Қазақстан­ның оңтүстігіндегі Ре­сейдің соғыс қимыл­да­ры, өзбек­тердің бас­ты қала­сы Таш­кентті орыс әскер­лерінің ша­бу­ыл жа­сап ба­сып алуы Хи­уаның Ре­сей­ге көзқара­сын күрт өзгертті, Хи­уа ха­ны өзін Ре­сейдің барған сайын өрше­лен­ген және ашықтан-ашық «дұшпа­ны етіп» көрсетті, сөйтіп Орал об­лы­сының оңтүстік аудан­да­рын­да көшіп жүрген қазақ ру­ларын осы ай­мақтағы Ре­сейдің ықпа­лына қар­сы ат­та­нысқа итер­ме­леді. Хи­уа ха­ны ре­фор­ма­лар­ды жүзе­ге асы­ру қызған кез­де, та­бын, на­зар ру­лары­на өз өкілдерін жіберіп, олар­ды өз мүдде­лерінің ар­на­сын­да ұстауға ты­рыс­ты. Хи­уа би­ле­ушілерінің Орал және Торғай об­лыста­рының көтерілісшілерімен тұрақты ын­ты­мағын анық факт деп есеп­тейміз, өй­ткені Ре­сей та­рапы­нан ол қоқан хан­дығын соғыс­та жеңіп, Қазақстан­ның оңтүстік шегінде им­пе­ри­ялық билік ор­натқан­нан кейін нақты қауіп-қатердің күшейе түскен жағдайын­да оны дер­бес ел ретінде Хи­уа ше­кара­лары­ның қауіпсіздігін қам­та­масыз ету міндет­терін та­лап ет­кен бо­латын. Оның үстіне да­лалық екі об­лыстағы көтерілістің же­текшілері – Ханғали Арс­ла­нов сұлтан, би­лер Дәуіт Аса­уылов, Әзбер­ген Мұңай­тпа­сов, Уфа мол­да­сы Ықылас До­сов, мол­да Рысқұлов және басқалар Хи­уа билігімен әр түрлі дәре­жеде бай­ла­ныс­ты бо­латын, оның қол­да­уына сүйеніп, сол арқылы пат­ша өкіметінің Хи­уа хан­дығы аумағын­да да соғыс қимыл­да­рын жан­данды­ру­ына се­бепші бол­ды.

Маңғыс­та­удағы көтеріліс (1870 ж.) «Уақыт­ша ере­же» Маңғыс­та­уда 1870 жы­лы енгізілді. Пат­ша әкімшілігі Маңғыс­та­удың негізгі халқы – адай руы «Уақыт­ша ере­жені» күрессіз қабыл­да­май­ды деп қауіптенді және оны жүзе­ге асы­ру үшін неғұрлым қолай­лы жағдай­лар­ды күтті.Маңғыс­тау прис­та­вы под­полков­ник Ру­кин да­ла тұрғын­да­рының қиын жағдайымен са­нас­пай, адай­лар­дан 1869–1870 жыл­дар үшін шаңырақ алы­мын жаңа та­риф­ке сәй­кес де­реу енгізуді та­лап етті; көпте­ген жергілікті тұрғын­дар, со­ның ішінде Бо­зашы түбегінің ба­лықшы жа­тақта­ры Ру­киннің та­лабын орын­да­удан бас тарт­ты. Адай­лар­дың жай­лауға көшуін күштеп тоқта­туға ты­рысқан Ру­киннің ой­лан­бай жа­саған әре­кет­тері жер-жер­де көтерілістің бас­та­лу­ына се­беп бол­ды. Көтерілісшілердің же­текшісі Иса Тілен­ба­ев қалың бұқараға бас­шы­лық ету­де ше­берлік және жа­зала­ушы­лар­мен келіссөздер­де дип­ло­мати­ялық әдептілік та­ныт­ты. Көтерілісшілер сәуір айының ба­сын­да Ни­кола­ев ста­ница­сына, Алек­санд­ровск фор­ты­на ша­бу­ыл жа­сады, алай­да олар сәтсіздікке ұшы­рады. Пат­ша­лық өкімет орын­да­рын көшпелілердің ба­тыл­дығы қорқыт­ты, мұның өзі олар­ды қосым­ша әске­ри көмек сұрауға мәжбүр етті; Кав­каздан тың күштердің ке­луі күштердің арақаты­насын өзгертті. Қозғалыс­ты ба­суға бас­шы­лық жа­сау қолы­на шоғыр­ланды­рылған граф Ку­та­исов «ең жа­байы, дөрекі және жа­уын­гер қазақтар­ды» ты­ныш­танды­рудың өз жос­па­рын ұсын­ды. Граф­тың жос­па­рын­да «елдің ішіне те­реңдей еніп, он­да жергілікті адай­лар өздерінің көшуі үшін қажет болған кез­де ай­на­лып өте ал­май­тын­дай бекіністерді ал­дын ала ба­сып алып», сол арқылы олар­дың шегінетін жо­лына ке­дергі жа­сау, «бағынуға мәжбүр ету» көзделді. Орыс от­рядта­рының алуы үшін қолай­лы бекіністер ретінде Ку­та­исов Маңғыс­та­удың Кин­дері шығанағынан және Үстірт қыра­тының солтүстік бөлігінде, Орын­бор да­ласы­мен «көршілес» жатқан Сағым алқабы­нан жүз шақырым жер­дегі Бе­сақты шатқалын таңдап ал­ды. Алек­санд­ровск фор­ты ауда­нын­дағы әскер топ­та­рының бас­тығы ге­нерал-майор Ко­маров­тың пікірі бойын­ша, ауданға тұрақты бөлімдердің едәуір құра­масын шоғыр­ланды­ру көтерілісшілер­ге қорқыныш­ты әсер ету­ге және 1871 жылғы 1 ақпанға қарай олар­ды отар­шыл өкімет орын­да­рының «орыс өкіметіне бағынуы жөніндегі» шар­тын қабыл­дауға мәжбүр ету­ге тиіс бол­ды. Граф­тың жос­па­ры сәтсіздікке ұшы­раған жағдай­да Орын­бор өлкесінің ге­нерал-гу­бер­на­торы Н. А. Кры­жановс­кий жергілікті тұрғын­дардың Үстіртке, «бейбіт ауыл­дарға өздерінің шегіне кірер жо­лын жа­уып тас­та­уды ұсын­ды». Қозғалыс же­текшілерінің Хи­уа хан­дығына оның та­рапы­нан сырт­тай қол­да­уды қам­та­масыз ету­ге үміт ар­тып де­лега­ция жібе­руі жергілікті өкімет орын­да­рын тағы да ма­засыз­дандыр­ды. Хи­уалықтар та­рапы­нан та­лай то­на­ушы­лықтар мен алым-са­лықтар­ды бас­тан кешірген адай­лар олар­дың қол­да­уы ту­ралы, қаси­етті Ис­лам дінін та­за сақтау ту­ралы уәде­леріне се­не де бер­мейтін еді. Оның үстіне пат­ша өкіметі оңтүстік ай­мақты ба­сып алған­нан кейін Хи­уаның Ре­сей сияқты құдіретті әске­ри дер­жа­вамен жан­жалға ба­руы екіта­лай бо­латын. 1870 жыл­дың жел­тоқса­нын­да қозғалыс­тың же­текшілері До­сан Тәжи­ев, Ер­жан, Ертімбет Құлов­тар, Иса Тілен­ба­ев және олар­дың көпте­ген серіктері 3 мың шаңырақпен Хи­уа хан­дығының шегіне өтті.Көтерілістің негізгі қозғаушы күші – қазақ ша­ру­ала­ры өз қатар­ла­рын берік біріктіру­ге қол жеткізе ал­ма­ды, мұның өзі са­ны жөнінен бол­ма­шы жа­зала­ушы от­рядтар­дың ха­лық қар­сы­лығының негізгі ошақта­рын тұншықты­ру­ына мүмкіндік берді; қазақ ша­ру­ала­рының ру­лық тар өрістері мүдде­лері отар­шыл им­пе­ри­яның әске­ри құра­мала­рының өзінің ұйым­да­суы жағынан едәуір кем түскен көтерілісшілер жа­сақта­рын­дағы тұрақта­ма­ушы­лықты туғыз­ды. Көтеріліс шағын си­пат­та болғаны­мен, оның ге­ог­ра­фи­ялық шеңбері тым ауқым­ды бол­ды – бүкіл дерлік Ба­тыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан­ның бір бөлігі қазақ ша­ру­ала­рының бой көрсе­тулерімен қам­ты­лып, «Уақыт­ша ере­женің» жүзе­ге асы­рылу­ын қиын­датты.