Тазартпа қазбалардың жұмыс кеңiстiгiн бекемдеу схемалары.

Тазартпа жұмыстарының технологиялық схемасы: нұсқалары және ерекшеліктері. Жұмыс кеңiстiгi көмiр қазып алу мен тасыма жабдықтарын орналастыруға және сол арқылы жылдамдығы сағатына 4 метрге дейінгі ауа ағысын өткізу үшін пайдаланылады. Жұмыс кеңiстiгi құлап түспеу үшiн, ағаштан не металдан кенжаріргелік тiреулер қойылады. Көмiр тақтасының геологиялық жатысына байланысты ағаш бекемдер жеке тіреулерден, не болмаса маңдайша астында орналасқан екi-үш тiреуден (тағаннан) құралатын бекітпе қалыптардан тұрады. Маңдайша ұзындығы 2 м, ал бекем қалыптарының аралығы құлама бағытында 0,9 - 1 м, не 2 м болады (6.1-сурет).

.

6.1 - сурет. Кенжар беттес тіреу: а) ағаштан; б) металдан

Кейiнгi кезде көмiр өндiрiсiндегi шақтыларда механикаландырылған бекітпелер қолданылады (6.2-сурет).

Суретте көрсетiлген тiреулер бүйiр жыныстарымен әрекеттесуіне байланысты бiрнеше топқа бөлiнедi: қорғауыш (6.2 а-сурет), ұстауыш (6.2 б-сурет), қорғап - ұстауыш (6.2 в-сурет), ұстап - қорғауыш (6.2 с-сурет).Қорғауыш бекітпелер тек тазартпа кенжарға тікелей құлайтын жыныстардан қорғайды. Бұл тiреулер қобдыраған төбе жыныстарында қолданылады.Ұстауыш бекітпелер жұмыс кеңiстiгiнiң төбесін ұстау үшiн қолданылады. Бұл бекітпелер көбiнесе төбеде қатты жыныстар мықты болған жағдайда пайдаланылады.

6.2 - сурет. Механикаландырылған бекітпелер:

l₀ – қорғауыш бөлігі; l_п – ұстауыш (сүйемел) бөлігі

Қорғап - ұстауыш бекітпелер қорғауыш қалқан арқылы төбенi ұстап, жұмыс кеңiстiгiн құлаған жыныстардан бөліп тұрады. Ұстап - қорғауыш бекітпелерде негiзгi жұмысты бекітпенің қорғауыш бөлігi атқарады. Мұндай бекітпелердi орнықтылығы орташа жыныстарда қолданады. Механикаландырылған бекітпелер тазартпа кенжарындағы тiреу процесі жылдамдығын қамтамасыз етiп, көмiр алатын жабдықтардың ең жоғарғы ырғақта iстеуiне мүмкiншiлiк жасайды. Кеншiлер жүрiп тұру үшiн бекітпе ішінде енi 0,7 м, биiктiгi 0,4 м кем болмайтындай кеңiстiк қалдырылады.Механикаландырылған бекітпелер құлама бұрышы бойынша жазық, көлбеу, құлама, ал қалыңдығы бойынша жұқа, орташа қалыңдықтағы және қалың тақталарға арналады.

Tазартпа кенжардағы тау қысымы.

Тазартпа қазбаларын бекіту: анықтамасы, сипаттамасы.

Тазартпа қазбаларындағы жекелеген тіреулер: ерекшеліктері, құрамындағы элементтері, артықшылығы мен кемшілігі.

тазартпа қазбаларындағы механикаландырылған тіреулер, : ерекшеліктері, құрамындағы элементтері, түрлері, артықшылығы мен кемшілігі.

Таpтпа кенжарындағы қысымды игеру.

Төбе жыныстарын толық құлату арқылы игеру, қолданыс аймағы, артықшылығы мен кемшілігі.

Тобе жыныстарын толық тығындау арқылы игеру, тығындау жолдары, артықшылығы мен кемшілігі.

Тазартпа жұмыстарын ұйымдастыру, технологиялық схемалары.

Т ік құлама руда денелерін ашу. Схемалары. Кен орындары екi түрге бөлiнедi: металды (темiр, цинк, т.б) және металсыз (аппатит, фосфорит, асбест, каолин т.б) кендер. Олар жер астында әртүрлi болып жатады, көбiнесе желi немесе тұтас түрiнде. Ұзындығы 1 - 2 км шақты алабы этаждарға бөлiнедi. Тiк құламалы жатқан пайдалы қазбаларды қазғанда, этаждарды блоктарға бөледi. Этаждың әдеттегі биiктiгi 60 – 80 м, бiрақ ол 20-300 м дейiн өзгеруi мүмкiн. Блоктар созылым бағытында өрлемемен шектеледi (12,1- сурет).Жазық кеніштер штректермен панелге бөлiнедi. Блокта немесе панелде тікелей пайдалы қазбаны өндіру жұмысы жүргізіледі.12.1-Этажды блокқа бөл

Т раншея. ТРАНШЕЯ, ор – бір жағында немесе екі жағында топырақ қалқаны бар, ені тар, ұзынша келген шұңқыр. Траншея қорғаныс құрылысы ретінде ең алдымен мотоатқыштар бөлімшелерінің атыс позициясы қызметін атқарады, сондай-ақ жеке құрам мен материалдық бөліктер үшін олар қарапайым жою құралдарынан және ядролық жарылыстың зақымдаушы факторларынан қорғайтын пана болып табылады. Траншея сонымен қатар майданды бойлай қатынас құралы ретінде қолданылады және мотоатқыштар бөлімшелерінің өз бекіністерінде бүркеніп орналасуы үшін қолайлы жағдай жасайды. Ұрыстық жағдайда Траншеяларда барлаушылар, автоматшылар, пулеметшілер үшін ұялар, пулеметтік және минаатарлық алаңдар, атыс саңылаулары, қатынас жолдары, паналар (қуыстар, жертөлелер, т.б.) жабдықталады. Тереңдігі 110 – 150 см-ге жетеді. Траншея жергілікті жер жақсы көрінетіндей етіп және 400 м-ден артық жерге атыс жүргізетіндей болып орналастырылады. Траншея сынық және қисық сызықты түрде жасалады. Қолмен немесе Траншея қазатын машиналармен қазылады.

Темір жол тасымалы.

У

Уату және елеу тәсілдері. Аралықэтаждардағы кенді қалыңдығы 1,5 - 2,5 м тік бағытты этаж бойымен уатады. Ол үшін этажаралық штректен әрбір этажға колонкалы перфораторлармен шашыранды скважиналар бұрғыланады. Уатылған кен шұңқырларға түседіде, тиегіш люктармен жабдықталған кенқұдықтар арқылы вагонеткаларға тиеледі.

Бұл жүйенің негізгі құндылығына - жұмысшылар және камералық еңбек өнімділігінің жоғары деңгейі, өнімнің өзіндік құнының төмендігі және еңбек қауіпсіздігі жатады. Жүйенің кемістігі ретінде тілме жұмыстарының үлкен көлемін айтуға болады. Кейінгі жылдары этажаралық штректер жүйесін пайдалануда скважиналар тереңдігін асыру арқылы аралықэтаж санын шектеу бағыттары байқалады.

Уату тәсілдері, оларды қолдану шарттары. Руда денесінің қуаты 15 - 20 м жоғары болғанда, камераны ұзын жағымен жазылымға тікелей бағытта орналастырады. Мұндай жағдайда тасымал штрегінен әрбір камера астына тасымал орт (қияқаз) жүргізіледі. Бұл жүйе аралықэтаж қияқаздар жүйесімен қазу деп аталады.

Кенді қоймалап қазу жүйесінің басты ерекшелігі жанас жыныстарды құлатпай ұстап тұру үшін, уатылған кеннің біразы қазым кеңістігінде қалдырылып отырып қазылуында. Бұл кендер жұмыс атқаратын және жабдықтарды орналастыру үшін қажетті платформа іспетінде болады

Камерада руда уату тек тереңдігі 2 - 2,5 м теспелер жару арқылы ғана емес, сол сияқты терең скважиналар жару арқылыда іске асады. Олар камерааралық кендідіңгектерде жүргізілген бұрғылау камерасынан бұрғыланады. Сол сияқты кен массивінде арнайы жүргізілген миналық қазбаларда жарылатын миналық зарядтар арқылыда уатылады. Руданы уату тәсілдерінің айырмашылығы кенді қоймалап қазу жүйесінің қай әдісі қолданылғанда анықталады.

Ұ

Ұзын тазартпа кенжарындағы көмірді қазымдаудың әдісі және жұмыстардың мезанизациалануы.

Ұзын бағаналы қазу жүйесі, қолдану аймағы, ерекшеліктері, артықшылығы мен кемшілігі. . Орта қуатты көмiр тақталарында ұзын бағаналы кен қазу жүйелерi қолданылады. Мұндай кен қазу жүйелерiнде алдын ала жан жағынан даярлау қазбалармен қоршалған (пайдалы қазбадан тұратын) бағаналар дайындалады, оларды даярлап болғаннан кейiн, тазалап алу жұмысы басталады. Көмiр тақталарының құлау бұрышы 12 градустан төмен болса ұзын бағаналарды жоғарыдан төмен, не төменнен жоғары қарай алады (11.2-сурет). 11.2- сурет. Өрлеу бағытты ұзын бағаналы қазу жүйесiОсындай қазу жүйелерiн дайындағанда алдын ала ұзындығы 1000 метрдей еңес пен бремсбергтер жүргiзiледi, бiр сөзбен айтқанда горизонттап дайындалады. Мұндай дайындау да, лаваның ұзындығы өзгермейтiн болғандықтан, механикаландырылған комплекстердi қолдану ыңғайлы әрі тиімді болып комплекстi жинау, қайтадан бөлшектеу жұмысы қысқарады. 11.3- сурет. Этаж әдiсiмен даярланғанда, жазық бойымен алынатын ұзын бағаналы қазу жүйесi

Ұңғымалы құлату, қолдану аймағы. артықшылығы мен кемшілігі.

Ш

Шахтаның толық жұмыс істеуіне қандай шараларды қамтамасыз ету керек? Кен қазып өндiру жұмысы 3 кезеңге бөлiнедi: бірінші - шақты алабын ашу, екінші – шақты алабын даярлау, үшінші - кендi қазып алу. Олар бiрiмен-бiрi тығыз байланысты. Ашу жүйесi қазбалардың кеңiстiкте орын алу схемаларын анықтаса, ашу әдiсi жұмыстың технологиялық сапасын сипаттайды.Шақты алабын ашу дегенiмiз жер асты пайдалы кендеріне жер бетiнен өткізiлген күрделі қазбалар арқылы жету және даярлаушы қазбаларды өткізудi қамтамасыз ету. Шақты алабын даярлау дегенiмiз дайындық қазбаларын өткізiп, тікелей кен алуға жол ашу.Кендi алу деп пайдалы кендерді қазып алып, сыртқа шығаруды айтады.Шақты алабын ашатындарды күрделі деп, ал әзiрлiк кезiнде өткізiлетiн қазбаларды даярлаушы қазбалар деп атайды

Шахта және шахта алабы.. Кендi жерасты қазып алып тiкелей пайдаланушыларға және орталық байыту фабрикасына жiберетiн кен кәсiпорны - шақты. Пайдалы қазба орнын барлап, не болмаса, пайдалану iсiн жүзеге асыратын кәсiптердi кен кәсiпорны деп атайды. Шахта алабы – шахта үлесіне тиген кен орны немесе оның болігі жатады.

Шахтаның (рудник) сапалық және сандық сипаттамалары. Сапалық көрсеткіштері өнеркәсіптің өзіндік ерекшеліктерін анықтайды. Мысалы,Шахты алабын ашу,және даярлау тәсілдері.Сандық көрсеткіштері негізінен сандармен беріледі,Оларға:өндірістік қуат,жұмыс істеу мерзімі,баланстық және өнеркәсіптік қорлар мөлшері,шахты алабының құлауымен аудан үлкендігі.

Шахтаның қуаты мен қызмет ету мерзімі. Шахтаның жылдық өнімділігі жоғары болған сайын шахта алабының мөлшері де пайдалы казбаның өнеркәсіптік қоры да мол болады. Шахтаның кызмет ету мерзімі: T=Z/A

Шахты, рудниктердегі пайдалы кенді тасымалдауға қолданылатын қазбалар 22) Оқпан – тікелей, жер бетiне шығатын қазба. Атқаратын жұмысы - қазып алынған кендi жер үстіне шығару, ауа алмастыру, кеншiлердi, материалдарды түсiрiп шығару т.б.Басты оқпан - тек қазып алынған кендi жер үстіне шығару функциясын атқарса, қосалқы оқпан арқылы кеншiлердi, материалдарды, басқа да жабдықтарды көтерiп-түсiру, шығару үшiн қолданылады.Шурф (шыңырау) - жер бетiнен бастап тiк (сирек құлама) өтетiн, жаппай жару кезiнде жарылғыш заттарды орналастыратын, шақтыларға жел жiберу, тiреу, материалдарды түсiрiп-шығару үшін қолданылатын қазба.Штрек (қуақаз) - жерастылық пайдалы қазбаның жазылым бойымен, не жанасты өтетiн, ауа алмастыру, адам-жүк тасу жұмыстарын атқаратын қазба.Бремсберг (өрлейқаз) - пайдалы қазбаны жоғарыдан төмен түсiретiн, жер бетiне шықпайтын қазба.Еңес (уклон) – пайдалы қазбаны төменнен жоғары шығаратын, жер бетiне шықпайтын қазба.Құлама (скат) - пайдалы қазбаны жоғарыдан төмен түсiретiн, жер бетiне шықпайтын қазба.

Шахты, рудниктердегі пайдалы кенді жоғарыға тасымалдауға қолданылатын қазбалар. Еңес (уклон), Басты оқпан, Тұйық оқпан.

Шахта алабын горизонтқа және қанаттарға бөлу әдісімен дайындаудың артықшылығы мен кемшілігі. Горизонттық даярлау тәсілі.Бұл тәсілдің қолдануға себепкер мәселе-көмір тақталарын құлама немесе өрлеу бағытпен қазып алу.Осымен байланысты,шақты алабы құлама бағыт бойынша көлбеу биіктіктері 800-1200 м,тасыма квершлагтармен шектелінген,горизонт деп аталатын ірі бөлшектерге бөлінеді.Тәсілдің артықшылықтары-басқа тәсілдерімен салыстырғанда дайындау үңгілерді өткізу жұмыстарының үлес салмағы төмен,басқа дайындау үңгірлерді өткізу жұмыстарының үлес салмағы төмен, жоғары да айтылғандай тазартпа кенжарлардың ұзындықтары тұрақты өлшемді. Тәсілдің кемшіліктері- ұзын көлбеу үнгірлерде (бремсберг пен еңістердің ұзындықтары 800-1200 м) тасымалдау жұмыстарын ұйымдастыру ауырлығы, бір горизонт бойында тау-кен жұмыстарын шоғырландыру қиындығы.

Шахта алабын этаждарға бөліп даярлау, қолдану аймағы, ерекшеліктері, схемасы. Шақты алабын этаж тәсілімен даярлау. Этаж тәсiлімен (9.1, а-сурет) даярлағанда жазылым бойымен өткізiлетiн штректер арқылы шақты алабын этаждарға бөледi, олардың жоғарғы шекарасы желдетпе штрегi, төменгi шекарасы тасыма штрегi болады, ал екi жақ қанаты шақты алабы шекарасына тiреледi. Шақты алабындағы этаждарда жұмыс iстеу жоғары қарай күрделі бремсбергпен, төмен қарай күрделі еңеспен қамтамасыз етiледi. Шақты алабын даярлау тәсілдері: а - этаждарға, б - панелдерге, в - горизонттарға, г - блоктарға бөлу: 1- негiзгi оқпан; 2 - желдетпе оқпан; 3 - негiзгi тасыма штрегі; 4 - бремсберг; 5 - еңес; 6 - қазба (тазартпа) алабы; 7 - алынатын бағана; 8 - жел жiберетiн оқпан; 9 - этажаралық штрек; I, II, III, IV- этаждармен, панелдердiң бiрiнен кейiн бiрiнiң алынуыЭтаждың штректер арасындағы құлама қашықтығын этаждың құлама биiктiгi деп те атайды. Этаждың құлама биiктiгiн төмендегi формуламен табуға болады:

һ_Э = А_ж / 2Lmс, м,

мұнда h - этаждың құлама биiктiгi, м; L - тазартпа жұмыстарының жылдық жылжу мөлшерi, м;  - пайдалы қазбаның тығыздығы, т/м³; m – тақтаның орташа қалыңдығы (қуаты), м; с - этаждағы көмiр алымының толықтығын көрсететiн коэффициент; 2 - қос қанатты шақты жұмыс бағытының саны; m – тақтаның өнiмдiлiгi, т/м². Көп тақталы қазылымда этаждың құлама биiктiгi төменгi формуламен есептелiнедi:

h_э = А_ж / 2Lрс, м,

мұнда р - тақталар өнiмдiлiгi,

р  р₁ + р₂ + р₃ + .... + р_n..

Этаж қанаты бремсберг, құлама қазбалар арқылы қосымша бөлiктерге бөлiнедi, оларда өткізiлген бремсбергтер мен құламалар, учаскелiк бремсбергтер, не учаскелiк құламалар деп аталады. Бремсберг пен құлама үлесiне тиген этаж бөлiгiн қазып алынатын алаб (қазба алабы) деп атайды. Этажды құлама бойымен кейде 2- 3 аралықэтажға бөледi, әр-бiр аралықэтажда бiр кенжардан болады.

Шахта алабын панелдерге бөліп даярлау, қолдану аймағы, ерекшеліктері, схемасы. Шақты алабын панел тәсілiмен даярлау. Панел тәсілiмен даярлағанда (9.1, б-сурет) шақты алабын тақтаның құлама бойымен жоғары не төмен қарай, ұзындығы 800 - 1200 м, жазық бойымен 1500 - 2000 м панелдерге бөледi. Панел ортасындағы басты штректен панел бремсбергi мен панел еңесi өткізiледi. Бұлар панелдi 2 қанатқа бөледi. Әр қарай панелдi жоғарыдан төмен қарай тасыма және желдетпе штректермен шектелген ярустарға бөледi. Ярустың әр қанатында бiр-бiр кенжардан болады. Панелдің этажбен салыстырғандағы артықшылығы пайдалы қазбаны алу жұмысының шоғырландырылуы мен қарқындатылуына жол ашуында. Панел тәсілiнiң кемшiлiгiне құлама қазбалар санының көптігі, жерасты штректермен тасу жұмыстарының 20-30 өсуі жатады. Панел көбiнесе жазық және болмаса көлбеу (16-18^о) жатқан көмiр тақталарын қарқынды алу үшiн қолданылады