9.1.Нивелир құрылысы, оның тексермелері және түзетулер

2.Нивелирлердің жіктелуі

3.Рейкалар оларды құру және тіктемелік жағдайы

Нысаналау oci арқылы жер бетiнiң горизонталь сызығын түcipy қызметiн атқаратын дүрбiлi аспапнивелирдеп аталады.Өндiрiсте нивелирдiң мынадай түрлерi жасалып шығары­лады: Н-05 - оптикалық микрометрлiк жоғары дәлдiктi нивелир, салыстырмалы биiктiктi 1 км-лiк eкi мәрте жүрiсте 0,5 мм-ден аспайтын орташа квадраттық қателiкпен анықтауға арналған. Н-3, Н-3К, Н-3Л нивелирлерi – дәл, 1 км eкi мәрте жүрiсте салыстырмалы биiктiктi 3 мм-ден аспайтын орташа квадраттық қателiкпен анықтауға арналған дәл аспаптар. Инженерлiк-геодезиялық зерттеулерде және III және IV кластық нивелирлеу кезiнде қолданылады. Н-10, 2Н-10Л, Н-10К, Н-10КЛ нивелирлерi -техникалық, 1 км-лiк eкi мәрте жүрiсте салыстырмалы биiктiктi 10 мм-ден аспайтын орташа квадраттық қателiктен анықтауға арналған техникалық нивелирлер. Олар құрылыста, инженерлiк-геодезиялық зерттеулерде және топографиялық түсiрicтерде биiктiк шама негiздерiмен қамтамасыз ету үшiн қолданылады. Қазiргi кездегi нивелир аспаптарында дүрбiнiң осін гори­зонталь жағдайға келтiру деңгейдiң көмегімен тексерiледi немесе авто редукциялық компенсаторлардың көмегімен өзiнен-өзi жасалады. Рейканың ең кiшкене бөлiгiнiң сандық шамасы рейка бөлiгiнiң бағасы деп аталады. Тұтас рейканың ең үлкен ұзындығы 3 м-ге тең. Рейканың төменгi жағына рейканы тез тозудан қорғайтын болат пластикадан тақа қағылып қойылады. Рейкалар бір жақты немесе eкi жақты болуы мүмкін, eкiн­шiсiнде оның бір жағында қара бөліктер, екінші жағында қызыл бөліктер болады. Осыған орай рейканың жақтары қызыл және қара болып бөлінеді. Рейканың қара жағындағы нөлге тең есептеу, оның тақасымен дәл келеді, ал қызыл жағындағы тақаға сәйкес келетін есептеу нөлге тең болмайды. Жұмыс басталмай тұрып рейкаларды тексеріп алған жөн. Ол үшін рейканың горизонталь күйінде жатқызып, оған тексеру метрін қойып, оның әрбір метрімен дециметрін өлшейді. Оның дециметрлік бөліктерінің кездей соқ қателіктері ал рейканың барлық ұзындығындағы қателік 2мм ден аспауы тиіс.Нивелирлердi қоймадан алғаннан соң оны толық сыртқы бай­қаудан өтеізеді, жиынтықтығын тексередi, дүрбiнiң, деңгейдiң,көтеру, элевациялық және жетекшi винттерiнiң түзулiгiне көз жеткiзедi. Далалық жұмыстарды бастар алдында аспаптың осьтер­ жүйелерi мен нивелирдi конструкциялаудың негiзгi схемасына енгiзiлген геометриялық сәйкестiктi келтiру масқатымен тексе­рулер жүргiзiледi. Нивелирлер мынадай талаптарды қанағат­тандыруы тиic.1. Нивелирдiң дөңгелек деңгейiнiң oci нивелирдiң вертикаль айналу oсінe параллель болуы тиiс. Тексеру үшiн деңгейдi кез келген eкi көтеру винттерiнiң аралығына қояды да, оларды әр жаққа бұрау арқылы деңгейдiң үлбiреуiгiн ортасына келтiредi, содан кейiн үшiншi винтің көмегімен оны нөл-пунктке тұры­зады. Егер нивелирдің жоғарғы бөлiгiн 180º-қа айландырғаннан кейiн үлбiреуiк деңгейдiң ортасында қалса, онда осы шартты орындалғаны болып саналады. Деңгейдiң үлбiреуiгi eкi көтеру винтiнiң бағытында жылжып кеткен жағдайда, оның центрден ауытқуының жартысы деңгейдiң түзету винттерiмен реттелiнедi, ал одан кейiн үлбiреуiктiң қалған жартысын кетеру винттерiмен нөл-пунктке келтiредi. Нивелирдi 90º-қа бұрып, тексерудi үшiн­шi көтеру винтiнiң бағытында қайталайды. Деңгейдiң үлбiреуiгi центрiнен ауытқыған жағдайда, оның ауытқуының жартысын түзету винттерiмен центрге жақындатады да, қалған жартысын тиicтi көтеру винтiмен теңестiредi. Тексерудi нивелирдi ось төңірегiнде айналдырғанда нөл-пункттен деңгейдiң үлбiреуiгi ауыт­қымайтын болғанша бiрнеше рет қайталайды. 2. Тордың вертикаль жiбi нивелирдiң айналу ociнe параллель болуы тиiс. Нивелирдi орнатып, оның айналу осін вертикаль.жағдайға дөңгелек деңгей көмегімен келтiредi де, жiптер торы­ның негiзгi горизонталь штрихын нивелирден 15-20 м қашықтықта орналасқан жақсы көрiнiп туратын нуктеге нысаналай­ды. Жетекшi винтпен нивелирдi дурбiсiн азимут бойынша ақы­рын айналдырып, горизонталь штрихтын бақыланып отырған нүктеден шығып кетпеуiн қадағалайды. Егер осы кезде гори­зонталь штрих нүктеден 1 мм-ден артық шығып кетсе, онда тор­ды орнатуды түзету керек. Түзету тордың дифрагмасын бұру арқылы оның вертикаль жiбi тiктеуiштiк жiбiмен беттескенше жасалынады. 3. Цилиндрлiк деңгейдiң oci дүрбiнiң нысаналау ociнe парал­лель болуы тиiс. Тексеруді алға eкi мәрте нивелирлеумен арын­дайды. 50-75 м қашықтықта eкi қазықшаны немесе үлкен ше­гeнi қарады. Нивелирдi А нүктeciнің үстінe орнатып,нивелирдiң биiктiгiн i_l рейка мен 1 мм-ге дейiнгi далдiкпен өл­шейдi де, В нүктeciнe қойылған рейкадан П 1 есептеуiн алады. Содан кейiн нивелир мен рейканың орындарын ауыстырып, i₂және П₂өлшеулерiн алады. Бұдан кейiн деңгейдiң ociмeн дүрбi­нің нысаналау осінің параллель шартынық қателiгiнiң сақтал­мауын (х) формуламен есептеп шығарады. Егер х -қателiгi 4 мм-ден артып кетсе, онда элевациялық винт­пен орта жiптi рейкадағы П₂'=П₂-х дұрыс есептеуге нысаналайды да, деңгейдiң вертикаль түзету винттерiмен деңгей үлбipeyiгiнің шеттерiнiң кескінін дәл беттестiредi.

10.1.Далалық жұмыстарды өңдеу

2.Абсолютті биіктікті есептеу

3.Жобалық биіктік белгісі мен жобалық еңістік

4.Бойлық және еңдік профильді құру

Геометриялық нивелирлеудi ғылыми өңдеу далалық жур­налдардары жазулар мен есептеп шағаруларды тиянақты түрде қарап шырудаң және бақылаушы жасайтын әр беттiк тексеру­ден басталады. Әр беттiк тексеру жасалып бiткеннен кейiн, жү­picтік қиыспаушылырын есептеп шығаруға кiрiседi.

1. 3-графаға артқы рейканың қара және қызыл жақтары бо­йынша алынған барлық есептеулердiң қосындысын ∑З жазадыда, оларды а әрпiмен белгiлейдi.

2. Алдыңғы рейкадан дәл осылай алынған барлық есептеу­лердiң қосындысын ∑П 4-графаға жазып, оны b әрпiмен белгi­лейдi.

3. Рейкалардың қара және қызыл жақтарының көмегімен алынған салыстырмалы биiктiктi есептеп шығарады

4. Онан әрі салыстырмалы биктіктің орташа мәнін анықтайды.

5. Әр беттік тексеруді орындағанан кейін төмегі шарт орындалу керек:

6. Әр беттiк тексеру бiткен соң жүрicтiң қиыспаушылығын есептеп шығаруға кiрicедi. Егер нивелирлiк жүрiс тұрақты гео­дезиялық биiктiк нүктелерiнiң - реперлердiң арасында салынған болса, онда нивелирлеуден алынған салыстырмалы биiктiктерiнiң қосындысы ∑h₀ соңғы Н_с және бастапқы Н_б реперлер­дiң биiктiк белгiлерiнiң айырымына тең болуы тиiс

7. Егер фактiге негiзделген қиыспаушылық f_hмүмкін қис­паушылықтан кем болса (f_h< f_hм), онда фактiге негiзделген қиыспаушылықты f_hжүрicтiң барлық салыстырмалы биiктiкте­piнe тепе-тең етiп кepi таңбамен бөледi, яғни салыстырмалы биiктiкке мынадай түзету енгiзiледi.

8.Тузетiлгенсалыстырмалыбиiктiктермына формула менесептелiпшығарылады.

9. Түзетiлген салыстырмалы биiктiктер бойынша байланыс­тыру нүктелерiнiң биiктiк белгiлерiн мына формуламен есептеп шығаруға кiрiседi.

10. Биiктiк белгiлердi есептеп шығарудың дұрыстығын тексеру мынадай формуламен жасалады.

11. Барлық байланыстыру нүктелерiнiң биiктiгiн анықтаған­нан кейiн аспаптың горизонттарын есептеп шығаруға кiрicедi. Бұл жағдай тек қана аралық (полюстiк) және көлденең нүкте­лерi бар станциялар үшiн жасалуы тиic. Мұнда аспаптың гори­зонтын мына формула бойынша табады.

Аралық нүктелердiң биiктiк белгiлерiн аспаптың горизонты­ның биiктiк белгiciнен тиicтi аралық нүктеге қойылған рейка­ның қара жағынан алынған есептеудi алып тастау арқылы та­бады.

Осылайша көлденең профильдiң нүктелерiнiң биiктiк белгi­лерiн есептеп шығарады.Нивелирленген трассаның нүктелерiнiң есептелiп шығарылған биiктiк белгiлерi бойынша оның профилi салынады. Профильдi жол-жол сызықты қағазға нивелирлеу журналы мен пи­кеттік кiтапшаның мәлiметтерi бойынша сызады. Бойлық про­фильге көбiрек көрнекiлiк беру мақсатымен, әдетте вертикаль масштабты горизонталь масштабпен салыстырғанда 10 есе үл­кейтiп қабылдайды. Бойлық профильдi салу мына тәртiп бойынша жасалады :

1. Шартты горизонтты (ШГ) таңдайды, оның сызығынан профильдiң ең әлсіз нүктeci 4-5 см-ден артық қашықтықта болмауы керек, шартты горизонттың (ШГ) биiктiк белгiсi 10 м-ге еселi болуы тиiс.

2. Шартты горизонттың сызығынан төмен профиль торын ор­наластырады, ол қажеттi мәлiметтердi енгiзуге арналған жол-­жол сызық болып саналады.

3. Ара қашықтық графасына қабылданған масштабқа сәй­кес пикеттер мен аралық нүктелер арасындағы горизонталь арақашықтықтарды салады. Содан кейiн осы ара қашықтықтарды көшiру арқылы профиль нүктелерiнiң орнын шартты горизонт­тың сызығында белгiлейдi. Осы нүктелердiң перпендикулярла­рында вертикаль масштабта профиль биiктiк белгiлерiн тұрғы­зады, олар нүктелердiң абсолют биiктiк белгici мен шартты, го­ризонттың айырымы болып саналады. Перпендикулярлардың шеттерiн сызықтармен қосып трассаның шын профилiн алады.

4. Профильге инженерлiк жұмыстар нәтижесiнде табиғи про­фильдiң орнын басатын қолдан жасалатын жобалау сызығын салады. Жобалау сызығын грунтты қазу және толтыру жөнiн­дегi жер бетiндегi жұмыстардың минимумын ескере отырып таң­ дайды. Оның өзi де жобада таңдап алынған көлбеулік құрылыс­тардың осынау түpiнe қойылатын техникалық талаптарға сәй­кес берiлген шамадан артық болмауы тиiс

5. Трасса нүктелерiнiң жобалық биiктiк белгiлерiн мына формуламен есептейдi:

6. Жобалау сызығының табиғи профиль сызығымен қиылыс­қан жерi нөлдiк жұмыс жасау нүктелерi деп аталады. Осы нүктелердiң жұмыс жасау биiктiк белгiлерi нөлге тең болатын­дықтан жер қазу жұмыстары бұл нүктелерде жүргiзiлмейдi. Трассадағы олардың орнын метрдiң ондық бөлiгiне дейiнгi дәл­дiкпен бiлу керек, өйткенi жер қазу жұмыстарын әдетте осы нүк­телерден бастайды. Нөлдiк жұмыс жасау нүктелерiнiң биiктiк белгiлерiн жобалық биiктiк белгiлерi қатарына көк тушьпен жазады.

Трассаны планға нивелирлiк жүрiстiң бұрылу бұрыштары­ның координаталарымен немесе пикет қабырғаларының ұзын­дығы мен азимуттары арқылы салады. Планда трассаны ниве­лирлеу кезiндегi жергiлiктi жердiң түсiрiлген бет бедерi кес­кiнделедi.Аспаптың бір ғана тұрысымен,яғни айтқанда бір станцияда нивелирлеуді жай нивелирлеу деп атайды.Егер үлкен қашықтықта жатқан нүктелердің аралығындағы өзара биіктіктерді анықтайтын болсақ,онда нивелирлеу ретімен бірнеше станция арқылы жүргізіледі.мұндай нивелирлеуді күрделі нивелирлеу деп атаймызБайланыс нүктелері екі көршілес станцияларды байланастырып тұрады. ГЕОМЕТРИЯЛЫҚ НИВЕЛИРЛЕУ екі әдіспен жасалынады: “ортаға қою” және “алға нивелирлеу”. Маршруттық нивелирлеуде “ортаға қою” әдісін қолдану тиімді. Бұл әдісте нивелир екі нүктенің ортасына қойылады, ал нүктелерде вертикаль қалыпта рейкалар орналастырылады. Рейкалардан артқы (а) және алдыңғы (b) санақтар алынады. Осы санақтардың айырымы арқылы екі нүктенің өзара биікт. (їаb) есептелінеді. ГЕОМЕТРИЯЛЫҚ НИВЕЛИРЛЕУде нүктелердің арасы бір-бірінен алшақтау болса, нивелирді нүктелердің ортасына ретімен орналастырып (нивелир орналастырған жерді “станса” деп атайды) нивелир жүрісі жүргізіледі. Екі көршілес стансаға ортақ нүктелер нивелир жүрісінің байланыс нүктелері болып табылады. Олардың биіктік мәндері Ні+1Ні+їі формуласымен анықталады, мұндағы і — нүктелердің реттік нөмірі. Бастапқы және соңғы нүктелердің биіктік айырымы артқы және алдыңғы санақтар қосындыларының айырымына тең болуы керек, яғни Нсоңғ.Нбаст.аb. Жер бетінде ГЕОМЕТРИЯЛЫҚ НИВЕЛИРЛЕУ арқылы мемл. және жергілікті нивелирлік торлар құрылады, олар арқылы республика территориясында біртұтас биіктік жүйесі жасалынып, топогр. түсірім мен инж. жұмыстар орындалады. Алға нивелирлеу әдісі бөлу жұмыстарында, жерге жоба белгілер мен еңістіктерді шығарғанда, жерді вертикальдік пландауда ірі масштабты топогр. план алу үшін қолданылады. . - геометриялық нивелир- жер бетіндегі нүктелердің биіктік айырмашылығын (өзара биіктікті) горизонтальдық көздеу арқылы анықтайтын тәсіл.тригонометриялық нивелир - кезінде нүктелер арасындағы асып кету өлшенген вертикаль бұрыштар мен нүктелер арасындағы қашықтық (көлденең салуларға) бойынша анықтайды. 11.1.Тахеометриялық түсірістің мәні