5.1.Теодолиттің құрылысы, тексермелері және түзетулері

2.Есеп алу тетігі, деңгей

3.Көру дүрбісі, вертикаль бұрыштарды өлшеу

Теодолиттiң лимб деп аталатын металл немесе шыны дөңгелегi бар, оның қиғаш шетiне Оº-тан 360º-қа дейiнгi бөлiктер түcipiлгeн. Лимбаның үстіндe тік сызықтың төңiрегiнде айналатын теодолиттiң жоғары бөлiгi орналыстырылған, бұл бөлiктiң iшiнде алидада жане дүрбi (4) бар. Дүрбi тұғырыққа (2) горизонталь болатын НН1 осінің төңірегінде айналғанда , оның колимациялық деп аталатын жазықтары түсіріледі. Лимба мен алидаданың осьтері сәйкес келуі керек , бұл арада алидаданың ҒҒ1 айналу осі аспаптың негiзгi немесе вертикаль oci деп аталады. Лимба мен алидада алидадаға бекiтiлген металл қапта­мамен жабылған. Теодолиттiң негiзгi oci цилиндрлiк деңгей (5) арқылы үш көтеру винттерiнiң (1) көмeгiмeн вертикаль жағдайға келтiрi­ледi. Heri­зiнде вертикаль дөңгелек гори­зонталь дөңгелек тәрiздi жасал­ған; ол вертикаль бұрыштарды (көлбеу бұрыштарды) өлшеугеарналған. Егер теодолитке окуляр жағынан қарасақ вертикаль дөң­гелек дүрбiнiң оң немесе сол жа­ғында орналасуы мүмкін. Бiрiншi 5 орны «оң дөңгелек» (OD), екiншi­ci - «сол дөңгелек» (CD) деп ата­лады. Теодолит буссоль, штатив жә­не тiктеуiштен тұрады. . Теодолиттің айналатын бөліктерін қозғалмайтын жағдайға келтіру қысу винттерімен, ал бірқалыпты немесе баяу айналдыру микрометрлік (жетекші) винттерімен жасалады.Теодолиттi жасауда сақталуға тиicтi геометриялық шарттар горизонталь бұрышты өлшеудiң принциптi схемасынан шығады, Аспаптың конструкциясына қойылатын шарттардың сақта­луын анықтау мақсатында жүргiзiлетiн әрекеттер тексерулер деп аталады. Аспаптың бұзылған шарттарының орындалуын қамтамасыз ету үшiн жөндеулер (реттеулер) жасалынады Тексеруге қажеттi шарт толық орын­ далғанға дейiн қайталай бередi.

1. Цилиндрлiк деңгейдiң oci UU₁, теодолиттiң айналу ociнe FF₁, перпендикуляр болуы тиiс.

2. Дүрбiнiң нысаналау oci VV теодолиттiң горизонталь ociнe НН (дүрбiнiң айналу oci) перпендикуляр болуы тиiс

3. Теодолиттiң горизонталь oci ННоның айналу ociнe FF₁перпендикуляр болуы тиic. Осыны тексеру үшiн теодолиттен

Бұрыштарды өлшеудi тексерiлген теодолитпен атқарған жөн. Өлшеудi бастамас бұрын теодолиттi өлшенiлетiн бұрыштың төбесiне орнатып, оны жұмыс жағдайына келтiредi. Теодолиттi жұмыс жағдайына келтipy үшiн осы нүктенің үстіне центрлеу және горизонтальдау керекГоризонталь дөңгелектiң лимбасы­ның центрiн аспаптың тұру нүктeci арқылы өтeтін тік сызықпен сәйкестендiру әpeкeтін центрлеу деп атайды. Теодолиттiң айна­лу оciн вертикаль жағдайға, демек, лимба жазықтығын гори­зонталь жағдайына келтiру теодолиттi горизонтальдау болып саналадыАспаптардың конструкциясына, өлшеулердiң шарттарына және оларға қойылатын талаптарға байланысты горизонталь бұрыштарды өлшеудiң мына төмендегiдей түрлерi қолданылады:

1. Жеке бұрыш әдiсi теодолиттiк жүрiстердi салуда, жобаны жергiлiктi жерге шығаруда және т. с. с. жеке бұрыштарды өл­шеу үшiн қолданылады.

2. Қайталаулар әдiсi есептеқатe­лiгiнiң әcepiн азайту мaқcaтымен өл­шеудiң aқыpғы нәтижесiнiң дәлдiгiн арттыру қажет болған кезде бұрыш­тарды өлшеу үшiн қолданылады.

3. Айналма тәсiлдер әдici триангу­ляция жүйесi мен екiншi полигонометрияда немесе тeмeнгi класс жүйелерiн­де бiр нүктеден үш және одан да көп бағыттар арасындағы бұрыштарды өл­шеу кезiнде қолданылады. Дүрбiнiң нысаналау oci горизонталь, ал алидадағы деңгей­дiң үлбiреуiгi нөл-пунктте болған уақыттары вертикаль дөңге­лектегi есептеудi вертикаль дөңгелектiң нөлдiк орны деп атай­ды, оны НО деп белгiлейдi. Ендi көлбеу бұрыштарды қалай өлшейтiнiн қарастыралық. Вертикаль бұрыштарды есептеу қолайлы болу үшiн верти­каль дөңгелектiң нөлдiк орны нөлге жуық болуы тиic. Осы шарт­ты орындау үшiн бiрнеше рет нөлдiк орнынын мәнін дүрбi то­рының горизонталь сызығын әр түрлi нүктелерге вертикаль дөңгелектiң eкi орнында нысаналау арқылы анықтайды. Вертикаль бұрыштарды өлшеудiң дәлдiгi негiзiнен есептеу кезiнде жiберiлетiн қaтeciмeн сипатталады. Вертикаль бұрыштарды өлшеудiң орташа квадраттық қателiгi есептеу құрылғы­сының дәлдiгiнiң жартысына тең деп қабылданады.

6.1.Ұзындықты өлшеу лентасымен өлшеу

2.Ұзындыққа түзету енгізу

3.Жіпті қашықтық өлшеуішпен ара қашықтықты өлшеу

4.Жанама әдіспен ара қашықтықты анықтау

Белгiлi бiр жердегi нүктелердiң ара қашықтығын тiкелей өлшеуге немесе есептелiнген басқа шамалар арқылы есептеп шығаруға болады.Тiкелей әдiс кезiнде ұзындықтарды өлшеу рулеткалардың ленталардың және сымдардың көмегімен жүзеге асырылады. Оларды болаттан немесе инвардан (64% тeмip мен 36% никель­дiң қорытпасы) жасайды.Жанама әдicте ара қашықтықтарды өлшеу үшiн оптикалық қашықтық өлшеуiштер, жарық және радио қашықтық өлшеуiштер кеңiнен қолданылады. Сонымен қатар, iзделiнiп отырған ара қашықтықты аналитикалық жолмен есептеп щығару үшiн өлшенген базистер мен бұрыштардың геометриялық арақаты­насы пайдаланылады. Оптикалық қашықтықты өлшеуiштермен ара қашықтықты анықтаудың салыстырмалы қателiктерi 1 : 200­ден 1 : 500-ге дейiн, ал жарық және радио қашықтық өлшеуiштерде - 1 : 10000-нан 1: 250000-ға дейiнгi аралықтарында болады.

Жер бетiндегi уақытша немесе тұрақты белгiлермен (қазықша-бағаналар, тeмip бетонды монолиттер) бекiтiлген нүктелер­дiң ара қашықтықтарын тiкелей өлшеу әдiciмен өлшегенде өлшеуiш аспаптың өлшенiлетiн ұзындық бойымен қанша рет теөселетiнi есептеледi. Сызықтың ұзындығын өлшеу үшiн ұзынды­ғы 20 немесе 24 м, eнi 10 мм-ден 25 мм-ге дейiн, қалыңдығы 0,2­-0,44 мм болат өлшеуiш лента қолданылады.Ара қашықтықты өлшеген­де лентаны жерге жатқызып, олардың шеттерiн диаметрi 3­4 мм, ұзындығы 40 см болат сымнан жасалған тeмip қазық­шалар қадап белгiлейдi. Лен­таның жиынтығына он тeмip қазықша енедi. Сызықтың ұзындығын сал­мақтап өлшеу үшiн 24 немесе 48 м-лiк сымдар қолданылады, олар диаметрi 1,65 мм болат немесе инвардан жасалады.Ара қашықтықты, әдетте, eкi өлшеушi мынадай әдiспен өл­шейдi. Алдыңғы өлшеушi қолына 10 тeмip қазықша мен лента­ның тұтқасын алады да, лентаны өлшенiлетiн кесiндi сызыктың бойымен тарқатады, ал осы кезде соңғы өлшеушi бастапқы штрихтi нүктемен беттестiрiп алдыңғы өлшеушiнi берiлген сы­зықтың бойымен тiкe бағыттайды. Алдыңғы өлшеушi лентаны келесi аралыққа тартады, оның артқы ұшын бiрiншi тeмip қа­зықшаға iлмегiмен iлiп, бiрiншi аралықты өлшеген кездегi бар­лық iс-қимылды қайталайды. Осылайша ұзындықты өлшеу про­цесi жалғастырыла бередi. Сонымен соңында алдыңғы өлшеу­шiнiң белгiлеп қадаған тeмip қазықшаларының саны лентаның толық орын ауыстыру санына тең болады.Сызықтың ұзындығы (D) мына формуламен анықталады

D=20n+r, (64)

мұндағы n - лентаның толық орын ауыстыру саны, ол екiншi өлшеушiдегi тeмip қазықшалардың және де жалпы берiлгендер­дi қоса есептеген кездегi санына тең; r - қалдық.Қадалардың ара қашықтығы едәуiр болған жағдайда тео­долит қолданылады. Жармада орнатылатын қадалардың ара қашықтықтары белгiлеп қоюдың мақсатына, жергiлiктi жердiң сипатына және сызықтың ұзындығын өлшейтiн аспапқа байла­нысты болады.

7.1.Теодолиттік түсірістің мәні.

2.Жергілікті жерді байқапзерттеу

3.Геодезиялық торға теодолитті жүрісті қабыстыру

4.Толықтыру түсірістері , өңдеу жұмыстары

Белгiлi бiр жер территориясының жай-жапсарын 1 : 500­, 1 : 5000 масштабтары пландарда жер бедерiнсiз кескiндеу үшiн жүргiзiлетiн горизонталь түcipic теодолиттiк түcipic деп ата­лады.Осы жұмыстарда бұрыш өлшеуiш аспабы ретiнде теодолит қолданылады, ал ара қашықтықты өлшеу үшiн ленталар (ру­леткалар ) жане оптикалық қашықтық өлшеуiштер пайдаланы­лады. Теодолиттiк түcipic үшiн тipeк жүйесi әдетте теодолиттiк жүрiстер жүйесi түрiнде құрылады да, олардың нүктелерiнен ситуацияны түcipe отырып, қажеттi нүктелердiң орнын поляр­лық әдicпен, перпендикулярлар және жарма әдiстерiмен, соны­мен қатар әр түрлi бұрыштық және ұзындық қиыстырулар көмегімен анықтайды.Теодолиттiк түcipic дайындық, далалық және ғылыми өңдеу жұмыстарынан тұрады.Дайындық жұмыстары кезiнде жергiлiктi жердiң жай-жап­сарын кескiндеудiң қажеттi дәлдiгiне сүйенiп,түcipicтің мас­штабын таңдайды да, қолдары бар картографиялық материал­дарды (планды, картаны жане профильдi) мқұият қайта қарап зерттейдi. Егер түcipic жургiзiлетiн ауданда геодезиялық тірек жүйесiнiң пункттерi болса, онда олардың орналасқан жерiнiң схемасын жасап, каталогтан координаталарын жазып алады.

Далалық жұмыстардың құрамына мынадай жұмыстар енедi:

1) жергiлiктi жердi рекогносцировкалау жане пункттердi бекi­ту; 2) түcipicтің пландық негiздеуiн жасаран кезде бұрыштарды және сызықтардың ұзындырын өлшеу; 3) жергiлiктi жердiң кон­турын түcipy; 4) түcipic негiздеуiнiң пункттерiн мемлекеттiк не­месе жергiлiктi жүйе пункттерiне байланыстыру.Рекогносцировка кезiнде геодезиялық тірек жүйесiнiң пункт­тepi iзделiнiп табылады және жүргiзiлетiн теодолиттiк жүрic­тердің неғұрлым қолайлы орындары белгiленедi. Рекогносци­ровканың нәтижесiн ipi масштабтары немесе жұмыс барысында жасалған схемаға тусiредi.Теодолиттiк жүрiстер тұйықталған, тұйықталмаран және бiр жары байланыстырылған болуы мүмкін.Теодолиттiк жүрiстердi жүргiзу кезiнде мына жұмыстар ic­теледi:

-теодолиттiк жүрicтердiң бұрылу нуктелерiн қазықшамен, шегемен, үлкен шегемен, металл трубалармен және бағаналар­мен бекiтедi, олардың жанындағы белгiлерде нүкте нөмiрлерi, жұмысты жүргiзiп отырған мекеме аты мен орындаран жылы көрсетiледi;

- бұрыштарды Т15, Т30, 2Т30 және т. б. техникалық теодо­литтердiң көмегімен бiр толық тәсiлдер жолымен 30" дәлдiкпен өлшейдi. Теодолиттi орнату нүктесінің үстіне дәлдiгi (5-10) мм қателiкпен центрлейдi. Нысаналау кезiнде дүрбiнi қаданың кө­рiнiп тұрған ең төмен бөлiгiне бағыттайды, қабырғаларының көлбеулiк бұрыштары ν ±20º болса, онда олардың горизонталь ұзындықтарын есептеп шығарады. Горизонталь бұрыштарды бiр толық тәсiлдер жолымен өлшегенде жартылай тәсiлдер арасын­да лимбаның орнын 90º-қа ауыстырады;

-сызықтың ұзындықтарын 20 м-лiк өлшеуiш лентамен не­месе рулеткамен тура және кepi бағытта өлшейдi: өлшеудiң eкi натижесiн және олардың орта мәнiн арнайы дайындалған жур­налға жазады. Әрбiр қабырғаның eкi рет елшенген ұзындығының арасындағы айырмашылығы l-разрядты жүрiстерде ұзындық 1 : 2000-нан, ал 2-разрядты журiстер де - 1 : 1000-нан аспауы керек.

Толықтыру түcipicтepi теодолиттiк жүрicтердiң пункттерiнен жүргiзiледi. Ол берiлген тапсырмаға және қабылданған мас­штабқа байланысты планда кескiнделетiн әрбiр контурдың жә­не ситуацияның барлық нүктелерiнiң орнын анықтайтын өлшеу­лерден тұрады.Перпендuкулярлар әдiсiанықталатын нүктеден теодолиттiк­жүрicтiң қабырғасына түсiрiлген жергiлiктi жердегi перпенди­кулярдың ұзындығын және жүрicтiң нүктeciнен перпендикуляр­дың табанына дейiнгi ара қашықтықты өлшеуден тұрады. Қысқа перпендикулярлар көз мөлшерiмен, ал ұзында­ры – эккердiң көмегімен тұрғызылады. Эккер үш қырлы призма болып табылады, оның eкi қыры теодолиттiк жүрiстiң қабырғасына перпендикулярларды түcipeтін және көз алдына келтiретiн айна қызметiн атқа­рады.Жармалар әдiсiтеодолиттiк жүрicтiң қабырғаларына тiрелетiн сызықтардың жармаларын немесе тipeк нүктелерiнiң жармасында орналасқан нүктелердi түci­руде қолданылады. Бұл әдiскесiндi сызықтардың шеткi нүктелерiнiң арасында көрiнушiлiк болған жағдайда пайдаланылады. Жармалар әдiсi құры­лыс салынған аймақтарды түсiруде кең қолданылады, әpі перпендикулярлармен ұзындық қиылыстыру әдicтерiмен жиi ұштастырылады.Бұрыштық қuылыстыру әдiсi, әдетте жетуi қиын нүктелердi Tүcipy үшiн қол­данылады. Нүктенің орны теодолиттiк жүрicтiң нүктелерiнен неме­се қабырғаларында орналасқан нүктелер­ден өлшенiлетiн eкi бұрышпен анықтала­ды. Анықталатын нүктедегi бұрыштың шамасы 30º-150º аралығында болуы тиіс.Нүктенің кecкінін салу транспортир­ мен жасалынады, олардың қиылысқан жерi тиicтi нүктенің орны болып табы­лады.Айна.ма жол әдiсiтаса жердегi маңызды объектiлердi түcipу үшiн, яғни негiзгi теодолиттiк жүрicтiң қабырғалары мен ұшта­рынан алыста орналасқандықтан жергiлiктi жердегi кедергiле­piнe байланысты түcipyre мүмкiндiгi болмайтын жағдайда қол­данылады.Ұзындық қuылыстыру әдiсiкезiнде нүктенің орны қабырға­лары өлшенген үшбұрыштың төбесi арқылы анықталады. Нүктeнiң пландағы орнын табу үшiн жергiлiктi жерде үшбұрыштың үш қабырғасының ұзындығын өлшеп, содан кейiн планда олар ақарылы үшбұрышты салу керек . Полярлық коордuнаталар әдсі жүрiстен ашық жерде қашықтау орналасқан жергiлiктi заттарды және контур­лардың сипатты нүктелерiн түcipy үшiн қолданылады. Бұл әдiс кезiнде түcipic тұрақты сызық арқылы жүргiзiлiп, оның бiр шетi полюс ретiнде қабылданады. Түсiрiлетiн нүктенiң орны eкi ко­ординаталармен: тұрақты сызықтан берiлген нүктенің бағытына дейiнгi есептелетiн горизонталь бұрышпен және полюстен осы нүктеге дейiнгi ара қашықтықпен анықталады. Бұрыштарды по­люсте орнатылған теодолитпен, ал ара қашықтықтарды өлшеуiш лента мен, рулеткамен және қашықтық өлшеуiшпен өлшейдi. Жергiлiктi жердiң контурларын, түcipic нәтижелерiн, кесiндi сызықтардың ұзындықтарын өлшеу жұрналынан абриске eнгi­зедi. Абрис схематикалық сызба болып табылады, бiрақ ол жер­гiлiктi жердiң контурларының өзара және тipeк сызықтарының орналасу peттepiн мiндеттi түрде сақтай отырып, анық әpi мұқият салынады. Абристегi жазулар қарапайым қарындашпен, контурлардың түзу учаскелерi сызғышпен түсiрiледi. Абристi салғанда ондағы орналасатын бедерлер мен жазулардың анық және қолайлы орналасуын қамтамасыз eтетін масштаб таңда­луы тиiс.

8.1.Бұрыштық қиылыспаушылықты анықтау

2.Дирекциондық бұрыштарды есептеу

3.Координаталар өсімшелері мен теодолит жүрісінің төбелерінің координаталарын есептеу.

4.Теодолитті жүрістің планын салу.

Далалық жұмыстарды аяқтараннан кейiн ғылыми өңдеуге және теодолиттiк түcipicтің планын жасауға кiрicедi. Теодолит­тік жүрiстердi ғылыми өңдеудiң түпкi мақсаты нүктенің тiкбұ­рышты координаталарының х және у мәнін және олардың биiк­тігін шығару болып табылады.Теодолиттiк жүрicтердi жүргiзгендегi алынған өлшеулердi ғылыми өңдеу мынадай жолмен жасалынады: далалық журнал­дағы жартылай тәсiлдерден алынып есептелген бұрыштардың дұрыстығы тексерiледi; жүрiстiң өлшенген қабырғаларының ұзындығына (сызықтың горизонтқа көлбеулiк бұрыштары 1,5⁰тан артық болса) көлбеулiгi үшiн түзетулер енгiзiледi.Ендi тұйықталған теодолиттiк жүрiстегi нүктелердiң координаталарын есептеп шығару жолын қарастыралық. Есептеп шығарулар арнайы ведомост қолданылып тө­мендегi ретпен жасалынады:

1. Бұрыштарды өлшеу журналынан горизонталь бұрыштардың орташа мәнін жазып алады.

2. Ведомостың графасына 1-2 қабырғасының бастапқы дирекциондық бұрышын және графаға теодолиттiк жүрicтiң қабырғаларының горизонталь ұзындықтарын енгiзедi.

3. Өлшенiлген бұрыштардың қосындысын есептейдi және по­лигонның бұрыштарындағы бұрыштық қиыспаушылықты мына өрнектен анықтайды:

4. бұрыштық қиыспаушылықтың f_βтабылған шамасы болуы ықтимал бұрыштық қиыспаушылықпен f_βu салыстырылады. Бұрыштық қиыспаушылықтың шамасы бұрыштық өлшеудің дәлдігін сипаттайды; оның мәні мына формула бойынша анықталатын ықтимал шекті шамадан аспауы керек.

5. Егер іс жүзіндегі бұрыштық қиыспаушылықтың болуы ықтимал бұрыштық қиспаушылықтан аспаса f_β< f_u, онда оны барлық бұрыштарға таңбасын теріс етіп тепе-тең үлестіреді, яғни барлық өлшенген бұрыштарға таңбасының қиыспаушылықтың таңбасы кері етіп түзетулер δ_β енгізіледі.

Түзетулерді минуттың ондық бөлігіне деін дөңгелектеп енгізеді. Егер 0,1ге дейін дөңгелектеген соң түзетулер тепе-тең бөлінбесе, онда қабырғалары қысқа бұрыштарға көбірек түзетулер енгiзедi. Кішкене полигондармен қысқаша жүрістер үшін бұрыштар толық минутқа дейін дөңгелектеу мақсатында әр түрл таңбалы түзетулер енгізілуі мүмкін.

6. Өлшенген бұрыштарды есептелiнген түзетулермен алгеб­ралық қосып, түзетiлген бұрыштарды табады

7. Бұрыштар уйлесуiнiң дұрыстығын тексередi, ол үшiн түзетiлген бұрыштардың қосындысын есептейдi, сонда бұрыштық өлшеулердi еңдеудiң дұрыстырын мына теңдiк бойын­ша тексередi

8. Бастапқы белгiлi қабырғасының алғашқы дирекциондық бұрышы және полигонның түзетiлген iшкi бұрыштарының мәнi бойынша жүйелiлiкпен iшкi полигонның барлық қалған қабырғаларының дирекциондық бұрыштарын мына формуламен есеп­теп шығарады.

9. Дирекциондық бұрыштардыесептепшығарудытексередi. Тұйықталған теодолиттiкжүрicтебастапқы қабырғаныңдирек­циондық бұрышын табу есептеулердiтексеруболыптабылады.

10. Румбалардың мәндерiмынаформулаларменесептепшы­ғарылады

I ширек r₁ =α₁; II ширек r₂= 180º- α₂; III ширек r_з= α₃-180º;

IV ширек r₄ = 360º- α₄

11. Теодолиттiк жүрiстiң қабырғаларының горизонталь про­екциялары есептелiнiп шығарылады. Егер қабырғалардың ұзын­дығын өлшеу кезiнде көлбеулiк ұзындық D және көлбеулiк бұ­рыш ν анықталса, онда горизонталь ұзындықтарды мына өрнектің көмегімен анықтауға болады:

12. Геодезиялық тура есептiң формулаларын пайдаланып

координаталар өсiмшелерiн есептеп шығарады

13. Теодолиттiк жүрicтiң периметрiндегi абсолют ұзындық қиыспаушылықты (f _абс) мына формула бойынша анықтайды:

14. Теодолиттiк жүрiстегi бұрыштық және ұзындық өлшеу­лердiң дәлдiгi салыстырмалы ұзындық қиыспаушылықтың ша­масымен бағаланады, ол абсолют ұзындық қиыспаушылығына f _абс тура пропорционал, ал полигонның периметрiне Р кepi про­порционал болады, оның мәнi периметрдiң бөлiгiнен ас­пауы тиic.

15. Егер салыстырмалы ұзындық қиыспаушылық шегiнен аспаса, яғни шарт орындалатын болса, онда координаталар өсiмшелерiне теодолиттiк жүрicтiң қабырғаларының ұзындығына пропорционал етiп кepi таңбамен түзетулер енгiзiледi.

16. Тексеру мақсатымен түзетулердiң (δ_х)_іжәне (δ_у)_іқо­сындыларын табады: олар тиicтi қиыспаушылықтарға кepi таң­бамен тең болуы тиiс, яrни

17. Есептелiп шығарылған координаталар өсiмшелерi ментүзетулерi бойынша координаталардың түзетiлген өсiмшелерiнанықтайды

Әрбiр остегi түзетiлген координаталар өсiмшелерiнiң ал­гебралық қосындысы нөлге тең болуы тиiс

18. Түзетiлген өсiмшелер және бастапқы нүктенiң координа­талары бойынша жүйелi түрде полигонның барлық ұштарының координаталарын есептеп шығарады.