2.2 Атылғыш заттар (аз) және аттырыс тәсілдері (ат)

Қазбаларды әртүрлі кен-геологиялық жағдайда өту кезінде өнеркәсіптік АЗ түрлі-түрлі ассортименттері болуы қажет (2.1 - кесте).

Қатты жыныстар бойынша тау-кен қазбаларын жүргізу кезінде қолданылатын отандық АЗ ассортименттері бірнеше кеңейтілген және бұрғыаттырма жұмыстарының өндірістік жағдайларына қолданылмалы АЗ таңдауға мүмкіндікті құрайды (2.2 - кесте). Қатты жыныстарда тау-кен қазбаларын жүргізу кезінде аммиачно-селитрлі АЗ кеңінен қолданылады: тастық аммонит № 1, детониттер, аммонит № 6ЖВ, аммоналар және т.б. Кейінгі кезде теспелерді механикаландырылған түрде оқтамалауда шашыранды АЗ қолданылуда (гранулит АС-8).

Қатты жыныстарды уатпалау үшін олардың физика-механикалық қасиеттеріне байланысты АЗ түрі және аттыру тәсілдері таңдалынады.

Аса қатты жыныстар үшін тығыздығы р = 1,4 г/см³ және оталдыру (детонация) жылдамдығы 6,5 км/с жоғары ұсақтағыштық (высокобризантные) АЗ қолданылады. Қаттылығы f ≤ 12-ден төмен жыныстарды уатпалауда тығыздығы р = 1,0 ÷ 1,1 г/см³ және оталдыру жылдамдығы ≤ 4 км/с төмен ұсақтағыштық (низкобризантные) АЗ қолданылады. Аттыру тәсілдері ретінде ЭД-8э типті шапшаң әрекетті, ЭДЗД типті баяу әрекетті (баяулығы 0,25; 0,5; 1; 1,5; 2; 4; 6 және 8 с), ЭДКЗ типті баяулығы қысқа әрекетті (баяулығы 25, 50, 75, 100, 150 және 200 мс) электроталдырғыштары қолданылады. Қатты және өте қатты жыныстарда тау-кен қазбаларын жүргізу кезінде ЭДКЗ типті электроталдырғыштарын қолданған жөн болады.

2.1 – кесте - Өнеркәсіптік АЗ түрлері

АЗ	Есептік сипаттамалар			Экспериментальдық сипаттамалар
	Жару жылулығы (су-бу) ккал, /кг	Жарылыс жұмысының толықтығы, ккал/кг	Газдың меншікті көлемі, л/кг	Патрон- ның тығыз-дығы, г/см3	Жұмысқа қабілеттілігі, мм	Ұсақтағыштық, мм	Патрондар арасындағы оталдыруды беру қашықтығы, см				Оталдыру жылдамдығы, км/с
							құрғақ		1 сағат аралығында 1м тереңдікте судан шыдағаннан кейін
							диаметр, мм		диаметр, мм
							32	36	32	36
Аммонит № 6ЖВ	1030	850	895	1,0—1,2	360—380	14—16	5-9	7—12	3—6	4—10	3,6-4,8
Суға төзімді аммонал	1180	940	845	0,95-1,1	400—430	16—19	4-8	6—12	3—5	4—8	4,0-4,5
Тастық аммонал № 3	1360	1060	810	1,0-1,1	450—470	18—20	7—12	8-14	5—10	6—12	4,0-4,5
Тастық аммонит № 1	1292	1055	830	1,43-1,53	450—480	22—28 (тығыз- далған)	__	5—10	—	4—7	6,0-6,5
Детонит М	1382	1030	832	1,0-1,3	460—500	17 – 22	8—22	10—26	6-15	8—20	4,9-5,2
Динафталит	975	790	920	1,0-1,15	320—350	15—16	3—7	4-9	2—5
Граммонал А-8	1285	1060	860	0,85—0,90 1 пневм. оқтауда	420—440	8—10	—	—	—	—	3,8-4,0
Гранулит АС-8	1030	850	895	Сондай	360—380	18—20	—	—	—	—	3,5-4,2

Осындай жағдайда ұңғылар мен қосалқы теспелердің аралық атылысының уақыты 75 - 100 мс-тен кем емес сақталуы қажет. Қатты жыныстарды мезеттік аттырмалау кезінде және теспелердің атылыс кезектерін дұрыс таңдаған жағдайда атылыс энергиясының қолдану дәрежесі артады және жынысты ұсату жақсарады, қазбаның төбесі мен бүйірлерінің дірілі азаяды, бұзылыссыз түрде қазбаны қоршаған жыныстардың қорғалысы өседі, теспелердің саны және АЗ шығыны азаяды.

Атылыс жұмыстарының қауіпсіздігін және Қазақстан кеніштерінде аралық кешектік диапазонын арттыру үшін атылғыш заттардың оқтамаларын электрсіз қоздыру жүйесі кеңінен енгізілуде, ал АЗ оталдыру (детонациялау) үшін УВТ типті соққылы-толқынды трубкалар қолданылады.

УВТ бірнеше қатпарлардан тұратын майысқақ пластикалы трубканы құрайды. Трубканың ішкі бетіне атылғыш материал енгізілген. Оталдыру қоздыратын импульспен жүзеге асырылады және трубканың ішімен шамамен 2 км/с жылдамдықпен жайылады. УВТ тек қана оталдырғыш-капсюльге (ОК) қоздыратын импульсті тудыру қызметін атқарады. УВТ сипаттамасы: сыртқы диаметрі 3,5 мм, атылғыш материалдың массасы ~ 20 мг/м, жарылу күші 200 Н.

2.2 – кесте - Өндірістік жағдайларына қолданылмалы АЗ

АЗ оқтамаларын орналастыру жағдайы	Қатты және өте қатты жыныстар	Орташа қаттылықты жыныстар
Құрғақ ұңғымалық және тазартпа кенжарларындағы теспелер	Тастық аммонит №1 Тастық аммонал №3 Суға төзімді аммонал Аммонит №6ЖВ Граммонал А-8* Гранулит АС-8* Гранулит АС-4* Детонит М Динафталит Игданит*	Тастық аммонит №1 Тастық аммонал №3 Суға төзімді аммонал Аммонит №6ЖВ Граммонал А-8* Гранулиттер АС-8* Гранулиттер АС-4* Детонит Игданит*
Сулы ұңғымалық және тазартпа кенжарларындағы теспелер	Тастық аммонит №1 Суға төзімді аммонал Аммонит №6ЖВ Детонит М	Тастық аммонит №1 Суға төзімді аммонал Аммонит №6ЖВ Детонит М Динафталит
Шақтының оқпандарын өту кезіндегі теспелер	Тастық аммонит №1 Суға төзімді аммонал Аммонит №6ЖВ Детонит М	Тастық аммонит №1 Суға төзімді аммонал Аммонит №6ЖВ Детонит М Динафталит

*Механикаландырылған түрде оқтамалауда шашыранды АЗ шығарылады.

ОК (КД) алюминилі-магнилі қорытпамен немесе болатпен қапталған гильзаны құрайды. Оның ішіне бәсеңдеттіруші элемент, қоздырушы элемент және негізгі оқтама орналастырылған (2.1 - сурет).

Қоздырушы элемент қоздырғы атылғыш заттарды қолданусыз орындалған. Қоздырушы элемент қоздыратын АЗ қолданусыз орындалған. Кешендіру уақытына байланысты СИНВ типті құрылғысы гильзасының ұзындығы 72-85 мм құрайды, ал негізгі оқтаманың массасы 1,5 г құрайды.

2.1 - сурет – Аттырма-оқтың конструкциясы

2.2 – сурет - СИНВ-Ш аттырма торабын құрастыру схемасы

2.3 – кесте - АЗ оқтамаларын кідірту аралығы, мс

Теспелер	Кідірту уақыты	Теспелер тобы	Кідірту уақыты	Теспелер	Кідірту уақыты	Теспелер тобы	Кідірту уақыты
1	0	9-10	4000	5	800	17-18-19-20	8000
2	250	11-12	5000	6	1000	21-22-23	9000
3	400	13-14	6000	7	2000	24-25-26	10000
4	600	15-16	7000	8	3000

2.4 – кесте - СИНВ-Ш құрылғысының кідірілу аралығы, мс

Құрылғы	Кідірту уақыты	Құрылғы	Кідірту уақыты	Құрылғы	Кідірту уақыты
СИНВ-Ш-0	0	СИНВ-Ш-250	250	СИНВ-Ш-1000	1000
СИНВ-Ш-20	20	СИНВ-Ш-300	300	СИНВ-Ш-2000	2000
СИНВ-Ш-40	40	СИНВ-Ш-350	350	СИНВ-Ш-3000	3000
СИНВ-Ш-60	60	СИНВ-Ш-400	400	СИНВ-Ш-4000	4000
СИНВ-Ш-80	80	СИНВ-Ш-450	450	СИНВ-Ш-5000	5000
СИНВ-Ш-100	100	СИНВ-Ш-500	500	СИНВ-Ш-6000	6000
СИНВ-Ш-125	125	СИНВ-Ш-600	600	СИНВ-Ш-7000	7000
СИНВ-Ш-150	150	СИНВ-Ш-700	700	СИНВ-Ш-8000	8000
СИНВ-Ш-175	175	СИНВ-Ш-800	800	СИНВ-Ш-9000	9000
СИНВ-Ш-200	200	СИНВ-Ш-900	900	СИНВ-Ш-10000	10000

Теспелердің өзінде аттырма-оқ оталдырғышпен бірге және соқпа-толқынды трубкамен теспенің түп бөлігінде орналасады (кері қоздыру) (2.3 - сурет). АЗ патроны ретінде оқ үшін диаметрі 32 мм аммонит 6ЖВ қолданылады.

Кідірту аралығы келесіні құрайды: ұңғы теспелерде 20-80 мс, ал басқа теспелерде - 10 с дейін (2.3, 2.4 - кестелер).

СИНВ-Ш жағымды қасиетіне оның су ортасында 6 сағаттық уақыт аралығында болғаннан кейін де құрылғының жұмысқа қабілеттілігі сақталынады, ал жарылу күші 200 Н, 10 – 35°С температура кезінде жұмысқа қабілеттілігін сақтай отыра шартты ұзартылуы 100 % кем емес. Атылыс үдірісінің өнімдер ағысында қысым 5 МПа-дан аспайды. Сондықтан оталдырғыш-капсюльді қоздыруға жеткілікті.

2.3 – сурет - Теспелік оқтамалардың конструкциясы

Аттырма жұмыстары кезінде жерасты жағдайында СИНВ-Ш құрастыру электрлік қоздыру жүйелерін құрастырумен бірдей. Әрбір теспелік оқтаманың оғында СИНВ-Ш құрылғысының ОК (КД) орналастырылады. Теспелерден шығатын соқпа-толқынды трубкалар бір мезгілде оталдырғыш пілтенің немесе лезде әрекетті СИНВ-П құрылғысының көмегімен қоздырылады. УВТ саны көп болған кезде бір байламға жиналады және оталдырғыш пілтеге екі тұзақпен байланады. Бір байламдағы УВТ саны 15 дананы құрауы мүмкін (2.2 - сурет).

Электрсіз қоздыру жүйесін енгізу тәжірибесі оны сенімді жүйе ретінде ұсынды. Оталдырғыштың құрамынан бастапқы қоздырғы затты және УВТ-дағы шамалы АЗ шығарудың арқасында жүйе механикалық әрекетке жоғары қауіпсіздікті қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, бұл жүйе электрлік және электрлімагниттік әрекетке сезімталсыз және теспелерді түйіршікті атылғыш заттармен механикалы оқтауды қолдануға мүмкіндік жасайды.