5.3 Көлбеу қазбаларды төменнен жоғары қарай жүргізу технологиясы
Төменнен жоғары қарай жүргізілетін негізгі көлбеу қазбаларға бремсбергтер жатады. Олар негізінде қысқа кенжармен, ал учаскелік бремсбергтер – қысқа және кең кенжарлармен өтіледі. Бремсбергі көп жағдайда бір мезгілде жүріс жолмен бірге өтеді. Олардың бір-бірінен ара қашықтықтары 20 м – ден кем емес. Бремсберг пен жүріс жолды жүргізу кезеңінде желдетуді жеңілдету үшін олар әрбір 15…20 м ара қашықтықта желдетпе түйіспелерімен түйістіріледі.
Көлбеу қазбаларды төменнен жоғары қарай жүргізу кезінде жынысты қазу бұрғыатпалық тәсілмен және комбайндармен жүзеге асырылуы мүмкін.
Бұрғыатпалық тәсіл газдың бөлінісі бойынша II категориядан аспайтын шақтыларда қолданылады. Жүргізілетін қазба жақсы желдетілуі немесе газсыздандыруы қажет. Бұрғыатпалық жұмыстардың шамашарттары қазық қазбалар үшін есептелінетін формулалар бойынша анықталынады. Теспелер негізінде бұрғы балғаларымен немесе қол бұрғысымен бұрғыланады. Құлама бұрышы 10° - қа дейінгі қазбаларда сондай-ақ бұрғы қондырғылары қолданылады.
Құлама бұрышы 8...10° - қа дейінгі қазбаларда көмір шыңжыр табанды үздіксіз әрекетті машиналардың көмегімен, ал 10° - тан жоғары қазбаларда – сырмалық қондырғылармен тиелінеді. Бремсбергтін кенжарынан тасыма штрекке дейін көмір науалармен тасымалданады.
Қазіргі уақытта қуаттылығы 2,3 м – ден төмен тақталар бойынша бремсбергтерді жүргізу аралас кенжарлармен жүзеге асырылады (көмір мен жынысты бірге қазу арқылы). Материалдар мен жабдықтарды кенжарға жеткізу вагонеткалармен немесе дарарельс жолдарымен іске асырылады.
Бремсбертер мен жүріс жолдарды бекітпелеу негізінде арқалық металды тіреумен жүзеге асырылады.
III категориялы және жоғарғы категориялы шақтыларда кенжарды желдету жұмыстарының күрделігінен бремсбергті төменнен жоғары қарай өтуден бас тартылады. Бұндай жағдайда бремсбергтер еңістер сияқты жоғарыдан төмен қарай өтіледі.
Қазіргі кезде көлбеу қазбаларды төменнен жоғары қарай өту үшін талдамалы әрекетті ұңғымалық комбайн қолданылады. Бұрғыатпалық тәсілмен салыстырғанда бұл тәсіл өтудің жоғарғы жылдамдығын қамтамасыз етеді және ұңғымашылардың еңбек өнімділігін арттырады.
5.4 Сырғымаларды жүргізу
Сырғымалар 30° - тан жоғары құлама бұрышпен өтіледі. Сырғымалар көмірді және жынысты өзіне меншікті массамен түсіруге арналған. Өткізілетін жүктін мөлшері шамалы болған жағдайда сырғымалар көмір тақтасы бойынша жүргізіледі. Көмірдің мөлшері анағұрлым болған жағдайда сырғымалардың көлденең қимасының биіктігін 1,5…1,8 м – ге тең қабылдайды және оның қуаты аз болса тақтаның төбесін қопару жүзеге асырылады.
Сырғымаларды бұрғыатпалық тәсілмен немесе уатпа балғалармен қопарусыз өткен кезде олардың көлденең қимасының пішінің тік бұрышты түрде қабылдайды (5.11, а - сурет), ал жынысты қопарған жағдайда — тік бұрышты немесе трапеция тәріздес қабылдайды (5.11, б - сурет). Егерде сырғыма толық қимасына сәйкестіре бұрғылау тәсілімен өтілсе, онда оның көлденең қимасының пішіні дөңгелек тәріздес қабылданады (5.11, в - сурет). Көлденең қимасының пішіні трапеция және тік бұрышты тәріздес болған жағдайда сырғымалардың енің 2…2,5 м – ге тең қабылдайды. Сырғымалардың қызмет ету мерзімі шамалы болғандықтан оларды ағаш тіреулермен бекітеді. Тіреу кәсектері ара қашықтыра орнатылады және сырғыманың ұзындығы бойынша әрбір 3…5 м сайын тіректік тіреу кәсектері қойылады. Көлденең қимасы дөңгелек тәріздес сырғымалар негізінде бекітілмейді.
Сырғыма қимасының ауданың екі бөлімге бөледі: біреуі көмірді түсіру үшін, ал екіншісі — адамдардың түсіп көтерілуі үшін. Көмірді (жынысты) түсіру үшін арналған бөлімнің жан-жағын тақтайлармен қаптайды. Құлама бұрышы 40° - қа дейінгі сырғаманы тақтайлармен қаптағаннан кейін үйкелісті азайту үшін оның табаның қосымша болаттан жасалған қаңылтырмен жабады. Жүріс бөліктін жағынан әрбір 5 м сайын өлшемі 20x20 см қарау терезелері жасалады. Жүріс бөлік жөндеу жұмыстары мен тұрып қалған көмірді немесе жынысты өткізу кезінде адамдардың түсіп-көтерілуі үшін арналған.
5.11 – сурет – Сырғымалардың көлденең қималарының пішіндері
Сырғымалар төменнен жоғары қарай жүргізіледі. Мұндай жағдайда сутөкпенің және көмір мен жынысты тиеудің қажеттілігі жоқ. Көмірді қазу уатпа балғаларымен немесе бұрғыатпалық тәсілмен орындалады. Бірақта, бұл тәсілдер өте ауырлау, әсіресе кенжарға тіреу материалдары мен жабдықтарды жеткізу кезінде. Сонымен қатар газ бойынша қауіпті шақтыларда қазбаның өрлеме кенжарында метанның көп мөлшері жиналады. Бұл кейбір жағдайда қазбаны жүргізудің мүмкін еместігін дәлелдейді.
Сырғымаларды жүргізу кезінде әдеттегі жағдайды жақсарту үшін қазбаның қимасы шегінде төменгі штректен жоғарғы штрекке алдын-ала диаметрі 250…400 мм - лі төтел бұрғыланады. Мұндай төтел метанның желдетпе горизонтының жалпы шықпа ағысына мүлтіксіз шығуын қамтамасыз етеді. Төтелді бұрғылау үшін жерастылық бұрғылауға арналған ЛБС-4, БГА, Б-68, БДМ және т.б. типті қондырғылар қолданылады.
Алдын-ала бұрғыланған төтелді қолдану арқасында газды шақтыларда сырғымаларды төменнен жоғары қарай бұрғыатпалық тәсілмен өтуге болады. Жарылған жынысты сырғыманың жүк бөлімі бойынша штрекке түсіреді және люк арқылы вагонеткаларға тиейді.
Жыныстын қаттылық коэффициенті f 10 – ға дейінгі, құлама бұрышы 40…90°, диаметрі 1000 мм және ұзындығы 100 м – ге дейінгі төтелдерді бұрғылау үшін «Стрела-77» типті қондырғы қолданылады. Көп жағдайдайларда мұндай диаметрлі төтелдер сырғыма ретінде қолданылуы мүмкін.
5.12 – сурет - «Стрела-77» типті бұрғылау машинасы: 1 - бұрғылық снаряд;
2 – ілгерілетпе төтігі; 3 – төтік жалғамасы; 4 – дарарельстін арбасы;
5 – сүйемелдеуші домкрат; 6 – май станциясы; 7 – алып беруші қарнақтар; 8 – сүйену фонарлары; 9 – осьтік қысып буу
Машина жарықтағы көлденең қимасының ауданы 7,1 м2 – тан жоғары қазбада орнатылады. Оны басқару жұмысы бұрғылау жұмыстары жүргізілетін орыннан 20 м қашықтықта орындалады. Бұрғылау жылдамдығы 1,7…2,7 м/сағатына.
Сырғымаларды жүргізуде бұрғылау қондырғыларын қолдану еңбек қауіпсіздігі жағдайын жақсартады, бұрғыатпалық тәсілмен салыстырғанда олардың жүргізу жылдамдығын бірнеше рет арттырады және жұмыстардын толық механикаландырылған кезінде еңбек өнімділігін өсіреді.
Бұрғылау қондырғыларынан басқа сырғымаларды жүргізу үшін тілмелік комбайндар да қолданылады. Мысалы, 2КНП типті комбайнмен тақтаның қуаттылығы 0,6…1,3 м, құлама бұрышы 45…80° және ұзындығы 150 м – ге дейінгі өрлеме қазбаларды өтуге болады.
Төменнен жоғары қарай өту және жоғарыдан төмен қарай кеңейту кезінде қазбаның өлшемі сәйкес ені бойынша 0,9 және 1,6 м, биіктігі бойынша – 0,5 және 1,2 м. Қазбаны төменнен жоғары қарай өту кезінде комбайнның өнімділігі 30 м/ауысымына дейін, ал қазбаны жоғарыдан төмен қарай кеңейту және тіреу кезінде — 20 м/ауысымына дейін. Комбайнның жүргізушісі пневматикалы. Басқарылуы — дистанционды. Сондықтан оны газ бен көмір лақтырысы бойынша қауіпті тақталарда қолдануға мүмкіндік жасайды.