2.2.3 Теспелердің кенжарда орналасуы

Теспелерді кенжарда орналастырудың оңтайлы схемасы ТПК максимальдығын, бұрғылау жұмыстарының көлемі мен АЗ шығынының аздығын, белгіленген уатылу деңгейі мен жыныстардың лақтырыс дәрежесін, кенжардың сапалы жиектелуін қамтамасыз етеді

Теспелерді кенжарда орналастыру жыныстардың бекемдігіне, жарықшақтығына және қатпарланғыштығына, қазбаның көлденең қимасының өлшемдері мен пішіндеріне байланысты.

Теспелер атқаратын қызметіне, олардың кезеңдік аттырысына және кенжарда орын алуына байланысты келесіге бөлінеді (2.1- сурет):

- ұңғылы теспе. Бірінші болып атылады. Жазықтыққа қосымша жалаңаштық беру қызметін атқарады;

- уатпалы теспе. Екінші кезеңмен атылады. Жыныс массивінің негізгі бөлігін уатпалау мен ұсақталау үшін арналған;

- кемкермелі теспе. Үшінші кезеңмен атылады. Кенжардың көлденең қимасының нұсқасы бойынша орналасады. Қазбаға белгіленген пішінді беру қызметін атқарады.

2.1- сурет - Теспелердің кенжарда орналасуы

Қазбаларды жүргізу практикасында ұңғылардың көлбеу, тура және аралас түрлері қолданылады.

2.2 - сурет - Сына тәріздес ұңғылы теспелер: а - тік; б - жазық

Орташа бекемді және бекемді жыныстарда екі тік немесе жазық қатарлы теспелерден тұратын сына тәріздес ұңғылар қолданылады (2.2 - сурет). Монолитті бекемді жыныстарда құлама бұрышы 65...70^о ұңғылы теспелерде сына тәріздес ұңғының ортасында кейбір кезде бірнеше кескіндік теспелер бұрғыланады. Олардың тереңдігі ұңғылы теспелердің тереңдігінің ²/з бөлігін құрайды. Кескіндік теспелер жоғарғы тұсқа құлама құрайды. Сына тәріздес ұңғылы теспелердің кемшіліктері: ені немесе биіктігі шамалы кенжарда теспелерді қажетті құлама бұрышқа орналастыру мүмкін еместігі. Әсіресе бұл кемшілік теспелерді бұрғылау қондырғыларымен бұрғылағанда, ал бұрғылық машиналарының ұзындығы 2 м-ден жоғары және қазбаның ені 2…2,5 м болғанда байқалады. Сондықтан бұндай кенжарларда ұңғылы теспелердің құлама бұрышын өсіруге және олардың тереңдігін азайтуға немесе теспелерді перфораторлармен бұрғылауға тура келеді. Сына тәріздес ұңғылы теспелердің басқада кемшіліктеріне қазба бойынша жыныстардың жан жаққа үлкен көлемде лақтырысын жатқызуға болады.

Тік немесе призма тәріздес ұңғылы теспелер барлық бекемді жыныстарда қолданылады. Бұндай ұңғылы теспелер кенжар жазықтығына тігінен және бір біріне параллельді бұрғыланады. Ұңғылы теспелердің түрлері: жәй тік, саңылау, айқыш және цилиндр тәріздес (2.3 - сурет, а, б, в, г). Жыныстардың бекемдіктеріне байланысты көршілес ұңғылы теспелердің ара қашықтықтары 10..30 см, ал өте бекемді жыныстарда— 5..10 см қабылданады.

Ұңғылы теспелердің саны (N_вш) қазбаның өтудегі көлденең қимасының ауданына (S_пр, м²) байланысты қабылданады:

S_пр <= 10 болғанда N_вш = 4;

10 < S_пр <= 14 болғанда N_вш = 6;

14 < S_пр <= 18 болғанда N_вш = 8;

S_пр > 18 болғанда N_вш = 10.

Кейбір тік ұңғыларда теспелердің бөлігін оқтамайды. Бұндай теспелерді компенсационды (бос) теспелер деп атайды. Компенсационды теспелер тау-кен жыныстарының массивінде босанған жолақты тудырады және басқа ұңғылы теспелерде оқтамалардың жұмыстарын жеңілдетеді.

2.3 - сурет - Призма тәріздес ұңғы: а – жәй тік; б - саңылау; в – айқыш тәріздес; г – цилиндр тәріздес

Компенсационды теспелерді қолдана (2.4-сурет) тік ұңғылардың түрлерін таңдау төменгі формула бойынша бұл теспелердің қажетті санын N₀ анықтағаннан кейін мүмкін

,

мұндағы V_o — компенсационды теспенің көлемі, см³.

2.4 - сурет - Екі (а), үш (б), төрт (в) және бес (г) компенсационды теспелерді қолдана тік ұңғылардың схемасы

Диаметрі 70...160 мм оқталмаған төтелдердің ұңғылары тиімді.

Ұңғылы теспелер басқа теспелерге қарағанда 10...15% - ке ұзындау қабылданады, ал ұңғылы теспелердегі оқтамалардың мөлшері орташа оқтамалар мөлшерінен 20...25 % - ке жоғары.

Кемкермелі теспелердің аузы кенжардың жобалық нұсқасынан 15...25 см қашықтыққа орналастырылады, ал бекемдік жыныстарда теспенің кенжары нұсқаның шегінен 5...10 см шығып тұрады. Орташа бекемді жыныстарда кемкермелі теспелердің аузы нұсқаның бойында орналасады, ал жұмсақ жыныстарда нұсқаға дейін 5 см – дей жетпейді.

Кемкермелі теспелердің бір бірінен ара қашықтықтары (A_кш, м) олардың ұзына бойына орналасқан жағдайда төменгі формула бойынша есептелінеді:

.

Кемкермелі теспелердің саны (N_кш):

,

мұндағы P_к - кемкермелі теспелердің орналасу сызығының ұзындығы

P_к = 0.5 S_пр +7.5.

Уатпалы теспелер ұңғылы және кемкермелі теспелердің аралығында орналасады. Қазбалардың көлденең қимасының ауданына және теспелердің санына байланысты уатпалы теспелер бір немесе бірнеше қатарлардан тұруы мүмкін. Олар кенжар жазықтығына перпендикуляр бұрғыланады.