2.2.2 Аз шығыны, теспелер саны және теспелік оқтамалардың мөлшері

Аттырылатын 1 м³ жынысты ұсақталауға қажетті АЗ меншікті шығыны мыналарға байланысты: жыныстардың физика-механикалық қасиеттеріне, қазбаның көлденең қимасының ауданына, қолданылатын АЗ қасиетіне, теспелердің тереңдігіне, оқтамалардың аттырыс кезектігіне және т.б.

Жыныстың жұлып алыну сапасы мен ұсақталуыны аттырылатын АЗ санына байланысты: АЗ жеткіліксіз болған жағдайда - ТПК азаяды, қазбалардың қабырғаларын жиектеу нашарлайды, ірі фракциялардың шығымы көбейеді; АЗ артығырақ болған жағдайда – ұсақ фракциялардың құрамы ұлғаяды, қазба бойынша жыныстардың лақтырысы артады, бұрғыаттырма жұмыстардың ауыртпалығы мен олардың құны өседі, массив жиегі артында жарықшақтар жиеленеді.

АЗ меншікті шығыны (q, кг/м³) эмпириялық формула немесе кесте бойынша анықталынады (тәжірибелік атылыс негізінде тұтастырылған):

q = q₁·f₁·V·e·m,

мұндағы q₁=0.1·f – АЗ қалыпты меншікті шығыны;

f₁ – жыныстың құрылымдық коэффициенті (2.2- кестеден);

V – жыныстың қысылу коэффициенті; бір жалаңаштанған жазықтық үшін

,

екі жалаңаштанған жазықтық үшін V = 1,1...1,4;

S_пр – қазбаның өтудегі қимасы, м²;

m – АЗ оғының диаметрін ескеретін коэффициент

m = 1.33 - 0.01·d;

d - АЗ оғының диаметрі, мм.

Теспенің диаметрі d АЗ оғының диаметрімен салыстырғанда 4...6 мм үлкенірек қабылданады. АЗ оғы 28, 32, 36 және 40 мм ретінде шығарылады.

Цикл кезінде аттырылатын АЗ жалпы мөлшері цикл кезінде уатпаланатын кен массасы көлемінің АЗ меншікті шығын көбейтіндісіне тең. Цикл кезінде аттырылатын жыныстың көлемі кенжардың жылжу шамасын қазбаның өтудегі көлденең қимасының ауданына көбейту арқылы анықталады. Бір циклға жұмсалатын АЗ шығыны (Q, кг):

Q = q·S_пр·L_ш·ТПК,

мұндағы L_ш – теспелердің тереңдігі, м;

ТПК – теспелерді пайдалану коэффициенті,

ТПК = 0,87 – 0,006·f

Теспелердің тереңдігі негізгі шамашарттардың бірі болып саналады. Теспелердің тереңдігіне мыналар байланысты: БАЖ тиімділігі, қазбаны өтудің техника-экономикалық көрсеткіштерін анықтайтын цикл ұзақтығы. Әрбір жағдай үшін теспенің оңтайлы тереңдігі қалыптасқан: теспенің тереңдігі кішірейген жағдайда атылыс тиімділігі төмендейді (бұл АЗ шығының арттырады), теспенің тереңдігі ұзарған жағдайда АЗ оқтамасы өте ауыр күйде жұмыс істейді, ТПК төмендейді, бұрғылау жұмыстарының көлемі ұлғаяды және АЗ шығыны артады.

2.2- кесте - Жыныстың құрылымдық коэффициенті f₁

Жыныстың сипаттамасы	f1
Тұтқырлы, серпінділі және кеуектілі – тасты тұз, туф Ұсақ жарықшақтармен дислоцировандырылған Жанартасты Көмір шақтыларының далалық штректерінде Көмір шақтыларының квершлагтарында	2,0 1,4 1,3 1,4 1,3

Теспелердің тереңдігін анықтау кезінде жыныстардың физика-механикалық қасиеттері, қазбаның көлденең қимасының ауданы, бұрғылау қондырғыларының түрлері, жұмыстардың ұйымдастырылуы және қазбаны жүргізудің берілген техникалық жылдамдығы ескеріледі.

Теспелердің тереңдігі СНиП бойынша ұсынылған диапазондарда таңдалады (2.3 - кесте).

2.3 - кесте - Теспелердің тереңдігі, м

Жыныстың бекемдігі (қаттылығы)	Қазбаның көлденең қимасының ауданы, м2
	Sпр<12	Sпр >12
1,5-3,0 4,0-6,0 20,0-ға дейін	2,0 – 1,5 1,2 – 3,0 2,0 – 1,8	2,5 – 2,2 1,5 – 3,5 2,5 – 2,2

Қабылданған теспелердің тереңдігі бұрғылық машиналардың мүмкіншілігі бойынша анықталады. Егерде техниканың мүмкідігі жоғары болса, онда теспелердің тереңдігі ұсынылған тереңдікпен салыстырғанда ұлғаюы мүмкін.

Практика жүзінде теспелердің тереңдігі 1,6...2,7 м, теспелерді пайдалану коэффициенті (ТПК) – 0,83...0,87 құрайды.

Теспелердің саны жыныстардың бекемдігіне, қазбалардың көлденең қимасының өлшемдері мен пішіндеріне, АЗ түрлеріне, АЗ оқтарының диаметріне, оқтаманың конструкциясына және теспені толтыру дәрежесіне байланысты. Цикл кезінде АЗ жалпы шығының орналастыру жағдайына байланысты теспелердің саны анықталады:

,

мұндағы Δ – оқтағы АЗ тығыздығы, көп жағдайда АЗ Δ = 1000..1100 кг/м³;

К_З – теспелерді толтыру коэффициенті (АЗ толтырылған теспе ұзындығының барлық ұзындыққа қатынасы).

Теспелерді толтыру коэффициенті (теспедегі оқтама ұзындығының теспе тереңдігіне қатынасы) аттырылатын жыныстың бекемдігіне, АЗ оғының диаметріне және теспелердің ұзындығына байланысты.

Газ бен шаңның бөлінісі қауіпті емес шақтыларда (рудниктерде), жазық және көлбеу тау-кен қазбаларында теспелердің толтыру коэффициентін К_З СНиП III-11 – 77 ұсынылған мәліметтер бойынша қабылдаған жөн (2.4 - кесте).

2.4 - кесте - Теспелерді толтыру коэффициенті К_З

АЗ оғының диаметрі, мм	Жыныстың бекемдік коэффициенті
	3 – 9	10 – 20
24, 28	0,35 – 0,7	0,75 – 0,85
32, 36	0,3 – 0,6	0,6 – 0,85
40	0,3 – 0,5	0,5 – 0, 75

Газ бен шаңның бөлінісіне қауіпті шақтыларда теспелерді толтыру коэффициентінің мәнің таңдау кезінде «Аттырыс жұмыстарын жүргізу кезінде қауіпсіздіктің бірыңғай ережелері» § 286 нұсқау жасау қажет: аттырыс жұмыстарын көмір және жыныс бойынша жүргізген және теспенің тереңдігі 1 м-ден жоғары құраған жағдайда тығындаманың мәні 0,5 м-ден кем емес болуы қажет, яғни толтыру коэффициентінің максимальды мүмкіндігін төменгі формула бойынша анықтауға болады:

,

мұндағы L_ш – теспелердің тереңдігі, м.

Тығындама ретінде саз балшық, саз балшық пен құм араласқан қоспа және сумен толтырылған ампулалар қолданылады.

Теспедегі оқтаманың ортаңғы шамасы (Q_ш, кг) АЗ жалпы мөлшерін теспелердің санына бөлумен есептелінеді:

.