12.5 Инфляция мен жұмысбастылық арасындағы байланыс. Филлипс қисығы

Жұмысбастылық пен инфляция арасында байланыс бар. Бұл байланыс экономист Филлипспен көрсетілген. Қисық инфляция деңгейі аз болған жағдайда жұмыссыздық жоғары, ал инфляция өскенде жұмыссыздық азаятындығын көрсетеді. 1958 ж. Филлипс номиналды жалаќы мен ж±мыссыздыќ арасындаѓы байланысты ќарастырды. Ол келесі шешімге келді: ж±мыссыздыќ дєрежесініњ тµмендеуі, баѓаныњ жєне жалаќыныњ µсуімен бірге болады (Филипс ќисыѓы).

Жалаќы

А

3

жалаќы

2

1

D

1 2 3 ж±мыссыздыќ (%)

Ќаншаѓа инфляция дєрежесі жоѓары болса, соншаѓа ж±мыссыздар ‰лесі тµмен. Мемлекеттіњ араласуы жиынтыќ с±ранысты кµбейтіп отырып, ж±мыссыздыќтыњ дєрежесін тµмендете алады. Осы жаѓдайда пайда болатын ењбек нарыѓындаѓы к‰йзеліс жалаќыны, баѓаныњ инфляциялық µсуіне жаѓдай жасайды.

Инфляцияны тµмендету ‰шін с±ранысты шектейтін саясат ж‰ргізу керек. Ал ол µндірістіњ ќысќаруына жєне ж±мыссыздыќтыњ µсуіне алып келеді. Біраќ тєжірибе кµрсеткендей, б±л жаѓдай тек ќысќа мерзімге тєн. ¦заќ мерзімде (5-10 жыл) ж±мыссыздыќтыњ µте тµмен дєрежесі инфляцияныњ µсуінен саќтайды.

Статистика кµрсеткіштері кµрсеткендей, инфляцияны 1% тµмендету ‰шін жыл бойы ж±мыссыздыќтыњ табиѓи дєрежесі 2% жоѓары болуы керек. Еңбекке деген сұраныс жоғары болған жағдайда өзіне қажетті жұмысшыларды тарту үшін жұмыс берушілер жалақының жоғарғы ставкасын ұсынады. Жұмыссыздық деңгейінің түсуі баға мен жалақы өсіміне әкеледі. Бірақ бұл жағдай қысқа мерзімге тән сипат. Ұзақ мерзімде (5-10жыл ) жұмыспен қамтылудың төменгі деңгейінің өзі инфляция өсімімен сақталмайды. Инфляцияны 1%-ке түсіру үшін жыл бойына жұмыссыздық 2% табиғи деңгейден жоғары болуы тиіс. Бірақ бұл жағдай да бір шешімге келген емес.

Өндірістің терең құлдырауы, яғни экономикалық өсімнің тоқтауы стагнация деп аталады. Инфляцияның стагнациямен қатар жүруі стагфляция деп аталады.

12.6 Инфляцияныњ єлеуметтік-экономикалыќ зардаптары

Д.Кейнс айтќандай жєне тєжірибе кµрсеткендей, баяу инфляция экономика ‰шін пайдалы, µйткені аќша массасыныњ µсуі іскерлік белсенділікті ынталандырады, экономикалыќ µсуге жаѓдай жасайды жєне инвестиция процесін тездетеді. Аќшаны шектен тыс шыѓару ќолайсыз жаѓдайларѓа алып келеді. Олар:

3. Байлыќ пен табысты ќайта бµлу;

4. Мемлекеттік кєсіпорындардыњ баѓасы нарыќтыќ баѓадан тµмен болады;

5. Салыќ арќылы аќша ќ±ралдарын жасырын т‰рде мемлекеттіњ тєркілеуі;

6. Аќша ќ±ралдарын тездетіп материзациялануы;

7. Экономикалыќ аќпараттыњ т±раќсыздануы;

8. Наќты проценттіњ тµмендеп кетуі;

9. Ж±мыссыздыќ дєрежесімен инфляция дєрежесінің ќарама-ќарсы пропорцияда µзгеруі.

1. Инфляция жаѓдайында несие беру тиімсіз болады. Сондыќтан адамдар ќарыз бермейді, берсе, µте жоѓары процентпен береді.

2. Нарыќтыќ экономиканыњ мемлекеттік секторында жеке секторѓа ќараѓанда µндіріс шыѓындары мен тауарлардыњ баѓасы µте сирек ќарастырылады. Єрбір инфляция темпініњ µсуінде баѓаны µзгертуге, мемлекеттік кєсіпорындар мемлекеттік органдарынан р±ќсат алуы керек. ¦шќыр инфляция жаѓдайында м±ндай механизм техникасы тиімсіз болады. Осыныњ нєтижесінде мемлекеттік сектор мен жеке сектордыњ дисбалансы артады. Мемлекет нарыќќа єсер ететін потенциалдарын жоѓалтады.

3. Салыќ ж‰йесі арќылы мемлекет т±тынушылардыњ табыстарын жинаќтайды. Инфляцияныњ µсу жаѓдайында прогрессивтік салыќ ж‰йесі арќылы єрт‰рлі єлеуметтік топтар мен бизнесті ќосып, номиналды жєне наќты табыстыњ µсуін мемлекет тєркілейді. Б±л мемлекетке жања салыќ зањын алмай-аќ, µскен салыќ соммасын жинауѓа м‰мкіндік береді. Дамыѓан елдерде инфляцияныњ темпіне ќарай салыќтыњ индексациясы жасалады.

4. Фирмалар аќша ресурстарын белсендендіру жоспарын µњдейді. Аќша ќ±ралдарын тездетіп затќа айналдырады. Б±л жаѓдай тауардыњ тапшылыѓын тудырады.

5. Баѓа нарыќтыќ экономиканыњ негізгі индикаторы. Баѓа аќпараты бизнес ‰шін µте мањызды. Инфляция жаѓдайында баѓа ‰немі µзгеріп отырады. Сондыќтан µндірушілер мен т±тынушылар оптималды баѓаны тањдауда жањылысуы м‰мкін. Халыќтыњ экономикалыќ ынтасы тµмендейді.

Аќша ќ±ралдары инфляция салдарынан ќымбаттайды. Бµлек кєсіпорындар, фирмалар инфляциямен к‰ресе алмайды. Сондыќтан б±л проблема мемлекеттіњ макроэкономикалыќ проблемаларыныњ бірі. Мемлекеттіњ алдында екі негізгі с±раќ т±рады:

1. радикалды шаралармен инфляцияны жою;

2. инфляцияѓа бейімделу.

Єрт‰рлі елдер б±л мєселені єрт‰рлі шешеді. Мысалы, ¦лыбритания, АЌШ сияќты елдер инфляциямен белсенді к‰реседі. Мысалы, жалаќыныњ индексациясы жєне баѓаныњ µсуіне баќылау жасау, басќа шараларды ќолданады. Мемлекет секторында табыстыњ индексация саясатыныњ маќсаты мемлекеттік ќызметкерлердіњ, студенттердіњ, зейнеткерлердіњ, єскери адамдардыњ жаѓдайын жеке секторѓа ќараѓанда тµмендетпеу.

Инфляцияны жою ол экономикалыќ ќ±лдыраумен, ж±мыссыздыќтыњ µсуімен жєне инфляциямен к‰ресу. Б±л жолдыњ экономикалыќ жєне єлеуметтік шыѓындары жоѓары, біраќ нєтижесі тиімді.

Тєжірибеде кµп елдер бейімделу жолын тањдайды.

Инфляция – жалпы баѓаныњ µсуімен болатын т±раќты тенденция. Инфляция жаѓдайында баѓаныњ єрт‰рлі типі бірдей µзгермейді. Кейбір баѓалар тез µседі, екіншілері жай µседі, ал енді біреулері µзгеріссіз ќалады.

Дефляция – жалпы баѓаныњ т‰суінен болатын т±раќты тенденция.

Дезинфляция – инфляция дењгейініњ тµмендеуі, с±раныс инфляциясы артыќ жиынтыќ шыѓындарыныњ салдары сияќты пайда болады. Шыѓын инфляциясы µнім бірлігіне орта шыѓындардыњ µсуімен жиынтыќ ±сыныстыњ µсуі негізінде пайда болады.

Инфляцияныњ б±л типі стагфляцияѓа алып келеді, орта шыѓындардыњ µсуі фирма табысын тµмендетеді. Ол жиынтыќ ±сыныстыњ ќ±лдырауына жєне фирманыњ µндірісініњ тµмендеуіне алып келеді. Б±рынѓы жиынтыќ с±раныс дењгейініњ µсуіне жєне инфляция ќарќыныныњ жоѓарылауына алып келеді.

¤ндірістіњ орташа шыѓындарыныњ µсу себептері:

1. Ењбек µнімділігініњ кµбеюімен тењеспейтін номиналды ењбек аќыныњ жоѓарылауы;

2. Шикізатќа баѓаныњ жоѓарылауы;

3. Салыќтыњ µсуімен баѓа салыѓыныњ жоѓарылауы.

С±раныс инфляциясы мен шыѓын инфляциясыныњ сєйкестілігі инфляция спиралін жасайды. М±нда µспелі инфляцияныњ к‰тілімдері беріледі жєне механизмдердіњ ролін орындайды. Бюджеттіњ салыќ немесе аќша-несие экспанциясы с±раныстыњ ќысќа мерзімді реттеуіне баѓытталѓан.

С±раныс инфляциясы жаѓдайында экономикалыќ агенттіктер біртіндеп µз єрекеттерін т‰зетеді. Номиналды жалаќыныњ ставкасыныњ жєне ењбек келісімдеріне инфляцияныњ µспелі к‰тімдеріне сєйкес жоѓарылайды. Номиналды жалаќыныњ ставкасыныњ жоѓарылауы шыѓын инфляциясын µрістету ‰шін негіз болып табылатын µндірістік орта шыѓындардыњ µсуін тудырады. Егер µкімет пен Орталыќ банк инфляциялыќ к‰тулерді басќару ќ±ралдарымен реттемейтін болса, онда баѓа жалаќы негізінде гиперинфляция пайда болады. Ол жоѓары ќарќынды баѓамен сипатталатын, басќарылмайтын инфляцияны кµрсетеді.

¤кімет Орталыќ банктіњ м±ндай сєйкес келмейтін саясатќа сенімсіздігі µтпелі экономикалы елдерге тєн ќасиет к‰тілген жєне к‰тілмеген инфляция, инфляцияныњ наќты кірістерге єсері ќарама-ќайшылыќты мєселе. Кірістерді реттеуде инфляция к‰тілген жєне болжамдалѓан ба, соѓан байланысты єрт‰рлі єсер етеді.

Қайталауға арналған сұрақтар

1. Толық жұмысбастылық дегенді қалай түсінуге болады? Жұмыссыздарға кімдерді жатқызамыз?

2. Инфляция қалай анықталады?

3. Инфляцияның себептері неде?

4. Инфляция көрсеткіші ретінде ЖҰӨ дефляторы мен тұтыну бағаларының индексін сипаттаңыз?

5. Инфляцияның экономикалық және әлеуметтік зардаптары қандай?

6. Инфляция мен жұмыссызхдықтың өзара байланысы неде?

7. Инфляция мен жұмыссыздық кезінде қандай саясат қолданылады?

13-тақырып. Экономикалық өсу және экономикалық цикл

1. Циклдық ауытқудың мәні, түрлері, себептері

2. Дағдарыс және оның түрлері

3. Экономикалық өсудің мәні, типтері, факторлары

4. Экономикалық өсудің модельдері

13.1. Циклдық ауытқудың мәні, түрлері, себептері

Нарықтық экономикаға тұрақсыздық, көтерілу және құлдырау қасиеттері тән, ол экономикалық кезеңді қалыптастырады және экономиканың кезеңділігін анықтайды. Өндірісті шексіз дамыту мен нарықты жаулап алу артық тауар өндірісіне әкеліп соқтырады. Артық өндіру бұл ұсыныстың сұраныстан көп болуы. Артық өндірудің себептерін зерттей келе экономистер сұраныстың өсуі мен азаюы, өндіріс көлемінің өсуі мен азаюының мезгілдігіне көңіл аударды. Циклдық ауытқу бұл экономиканың тепе-теңдік жағдайынан ауытқуы. Экономикалық цикл – бұл бір экономикалық дағдарыстың басынан екіншісінің басталуына дейінгі кезең, ол экономикада кезең-кезеңмен қайталанатын өрлеу және құлдыраумен сипатталады.

Цикл (кезең)

өрлеу құлдырау

өрлеу

құлдырау

тоқырау

Цикл төрт фазадан тұрады. Ең бастапқы фазасы – құлдырау. Бұл жағдайда экономикалық өсудің деңгейі мен қарқынының төмендеуі жүреді, одан әрі өнім шығару тоқтайды. Мұндай құбылыс тауардың артық өндірісімен байланысты. Бұл уақытта сатылмаған өнімдердің қорлары бірден ұлғаяды. Артық тауарларды сата алмайтын өнеркәсіп және сауда кәсіпорындарының жаппай банкроттығы жүреді. Өндірістің тоқтауынан жұмыссыздық өседі, жалақы қысқарады. Қоғамда несиелік байланыстар мен бағалы қағаздар нарығы бұзылып, акция бағамы құлдырайды. Барлық кәсіпкерлер қарыздарды өтеу үшін ақшаға деген қажеттілікті қатаң сезінеді. Сондықтан банктік сауда пайызының нормасы өседі.

Құлдыраудан кейінгі фаза – тоқырау. Бұл уақытта өндірістің құлдырауы, ал онымен бірге бағаның төмендеуі тоқтайды. Бірте-бірте тауар запастары азаяды. Аз ғана сұраныс салдарынан еркін ақша капиталының массасы ұлғаяды, ал банктік пайыз ставкасы төмендейді. Тоқырау кезеңінде тауарлар ұсынысы сұраныстан оза алмайды, сондықтан олардың арасында тепе-теңдік қалыптасады (тауар шығымының тоқтауы сұраныс деңгейіне дейін олардың ұсынысын азайтады). Сол уақытта дағдарыстан шығудың табиғи жағдайлары қалыптасады. Өндіріс құралдарына бағаның төмендеуі және несиенің арзандауы капиталдың қорлануын, жаңа техникалық негізде кеңейтілген ұдайы өндірістің қалпына келуін қамтамасыз етеді.

Келесі фаза – жандану – дағдарыс алдындағы деңгейге дейін өндірістің кеңеюін білдіреді. Тауар запастарының мөлшері нарықты үздіксіз қамтамасыз ету үшін қажетті деңгейде белгіленеді. Тұтынушылық сұраныстың жандануымен туған бағаның азғана өсуі байқалады. Жұмыссыздық мөлшері қысқарады. Ақша капиталына сұраныс өседі және процент ставкасы ұлғаяды.

Келесі фаза - өрлеу. Бұл кезеңде өнім шығару көлемі дағдарыс алдындағы деңгейден асып түседі. Осымен байланысты жұмыссыздық қысқарады. Сұраныстың кеңеюімен тауарларға баға өседі. Өндірістің табыстылығы артады. Несие құралдарына сұраныс ұлғаяды және сәйкесінше банк пайызының нормасы өседі.

Өндірістің циклдық дамуының себептері неде? Артық өндіру дағдарысы тұтынушылық сұраныс пен тауарлар ұсынысы арасындағы арақатынастың бұзылу нәтижесінде пайда болады. Экономикалық теорияда циклдың себептері әртүрлі түсіндіріледі:

- неоклассикалық бағыт дағдарысты кездейсоқ, тез өтетін құбылыс ретінде қарастырған;

- толық тұтынбайтын концепция – экономикалық дағдарысты жұмысшылар массасының кедейлігімен түсіндіреді;

- ақша-несие концепциясы дағдарысты ақшаға деген сұраныс пен ұсыныстың бұзылу нәтижесі деп түсіндіреді;

- маркстік концепция дағдарыстың себебін капитализмнің қайшылықтарымен байланыстырады;

- кейнс теориясы дағдарысты нарық механизмінің әлсіздігімен түсіндіреді.

Қазіргі экономистер циклдың себептерін үш жағдаймен байланыстырады:

1. Сыртқы факторлар: халық санының өзгеруі, инновациялар, соғыс және басқа саяси жағдайлар. Халықтың өсуі өндіріс өсуіне, жұмысбастылық деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Технологияның өзгеруі іскерлік белсенділікті шақырады, инвестициялауға ынталандырады. Саяси жағдай іскерлік белсенділікке әртүрлі әсер етеді.

2. Ішкі факторлар: тұтыну, инвестициялау және үкімет саясаты. Тұтыну әсері: фирма тұтынушыны барлық тауарлармен қамтығысы келеді, нәтижесінде тұтыну шығындары өседі, жаңа жұмысшылар жалданады. Сондықтан өндіріс көлемі, жұмысбастылық пен сату көлемі өсіп, экономика өрлеу фазасына өтеді. Тұтыну шығыны қысқарғанда керісінше жағдай пайда болады және құлдырау кезеңі басталады. Инвестицияның әсері: негізгі қорға салынған салым жаңа жұмыс орнын ашады, тұтынушының сатып алу қабілетін жоғарылатады – бұл экономикалық өсуге мүмкіндік туғызады. Инвестициялау деңгейі төмендегенде экономикалық жағдай нашарлай түседі. Үкіметтің ықпалы фискалдық және монетарлық саясатпен жүзеге асырылады.

3. Ішкі және сыртқы факторлардың синтезі. Авторлардың пікірінше сыртқы факторлар циклды қозғаушы, ал ішкі факторлар фазалық ауытқуларға алып келеді.

Қазіргі теория Самуэльсон мен Хикстің іскерлік модель циклімен байланысты. Мұнда цикл ұлттық табыстың (ЖҰӨ), капиталдың қорлануымен, тұтынумен арақатынасының нәтижесі ретінде қарастырылады. Бұл байланыс мультипликатор және акселератор арқылы қарастырылады.