33.Мыс пен алюминий балкымалары.Колданылатын салалары,минездемелери.

34.Алюминий:минездемеси,колданылатын салалар.Алюминий коспалары,бейметалл,болат-алюминий сымдар. Алюминий - электр техникасындагы манызы бойынша екинши (мыстан кейин) откизгиш зат ретинде каралады. Бул металдар тобына жатады, куйылган алюминийдин тыгыздыгы 2,6 ал тартып жайганда – 2,7 Мг/м³, ягни ол салмагы бойынша мыстан 3,5 есе женил. Электроникада коспалары 0.5 % - аспайтын маркасы Al алюминий колданылады. Одан да таза маркасы АВОО (коспалары 0,03% - тен аспайды) алюминий фольгасын, оксидти конденсаторлардын электрондарын жане турактарын жасауга колданады. Алюминий оте белсене тотыгады, сол себептен онын сырткы электрлик кедергиси оте жогары оксидти жука кабыкпен жабылады. Бул жука кабык алюминий сымды ары карай тотыгудан коргайды, бирак бул жагдайда адеттеги адистер аркылы алюминий балкытып бириктируге болмайды, ягни арнайы адистерди (мысалы ультродыбыспен бириктиру) колдану керек.Кейде, кабельдердин корганыстык кабыктары ретинде корганыстын орнына коспалар молшери 0,01% - дан аспайтын оте аз альминийди колданады. Алюминийлик корытпалар жогары механикалык бериктикпен сипатталады. Мундай корытпага курамында   жане  (калагны ) бар альдрей деп аталатын корытпа жатады. Альдрейдин механикалык касиеттери жогары болып келеди. Сым туриндеги альдрейдин тыгыздыгы           Сонымен, альдрей альюминийдин женилдигин сактап жане меншикти откизгиштиги бойынша оган жакын бола отырып, механикалык бериктиги бойынша катты туринде созылып дайындалатын мыска жакындайды.

35.Кедергиси жогары откизгиш материялдар. кедергилери жогары корытпалар , элекрэнергияны жылу энергияга айналдыруга, электротехникалык комирден жасалатын кедергилерге, компазициялык резисторларда, прожекторларда, электролиттик ванналарда, микрафондарда пайдаланылады; Коргасын – кокшилдеу сур тусти металл; жумсак созылымдылыгы жогары, бериктиги томен металл:       . Коргасыннын артылыкшылыктарына тотыгуга тозимдилиги, судын, кейбир кышкылдардын асерлерине турактылыгы жатады. Коргасынды кабельдердин окшауламаларына ылгалдану асерлерине коргайтын кабыктары жане балкыма сактандыргыштардын, коргасын аккумляторлардын табактарын жасауга колданылады. Коргасын рентген саулелерин кушти синиретин материал ретинде радияциядан коргану ушин де колданылады. Коргасын жане онын косындылары оте улы. Калайы – кристалдык курылысы анык коринетин кумис ак тусти металл: жумсак, созылгыш металл, сол себептен тартып жаю аркылы жука фольуа алуга мумкиндик береди: Калыпты температура кезинде калайы ауада тотыкпайды су оган асер етпейди.

36.30 Кайталанады

37. Флюстермен припойлар. Электротехникалык комир.

Бул пайканын бериктигин арттыратын косалкы материалдар. Олардын миндети: 1) пайкаланатын металлдардын бетин тазарту, 2) пайкалану барысында металлдын бетин коргау. 3) ериген припойдын беттик керилуин азайту, 4) припойдын еруин жаксартып, жабысатын заттарга жаксы жагылуын жаксарту. Металлга асер ету жагынан флюстар бирнеще топка болинеди.

Активти немесе кислотты флюстар.Активти заттардын комегимен жасалады. Бул флюстар металл бетиндеги оксид кабатын жаксы еритеди. Ал бул оз кезегинде жаксы, механикалык катты писируге алып келеди. Бирак писиру аяктаоган сон, металл бетинен флюстар калдыктарын тазалап алган жон. Ойткени калдык флюстер писирилген жерди жане металлды коррозияга акелуи мумкин.

Кислотасыз флюстар. Бул конифол мен флюстарга спирт немесе глицерин косу аркылы жасалган заттар.

Активтелген флюстар. Канифолга активатор косу негизинде пайда болган заттар. Активатор ретинде аз колемде анилин, солициялык кислота т.б. Кейбир активированный флюстардын асеринен пайканы металл бетин тазартпай ак истей беруге болады.

Антикоррозиялык флюстар. Форфослык кислотага турли ериткиштер косу аркылы пайда болган заттар. Олардын калдык флюстары коррозия тудырмайды.

Электротехникалык комир. Катты, металл емес откизгиш материалдардын ишинде комирден жасалгандары манызды орын алады. Комирден электротехникалык машиналардын щитоктарын, прожекторга арналган электродтар, дугалык электрлик пештерге арналган электродтар, жане гальваникалык элементтин аноды. Комир унтактары микрофонда кедерги тудырады, жане сол кедерги дыбыстык кысымнын асеринен озгерип отырады. Комирден жогары Омдык резисторлар жасайды, телефон дуйеси ушин разрядниктер. Электротехникалык комирден жасалган заттарды онеркасипте шикизат ретинде графит немесе антрацит аркылы алады.

38. Жартылай откизгиштердин зоналык теориясы. Меншикти жартылай откизгиш – онын электр откизгиштигине асер ететин косындылары жок жартылай откизгиш. Жартылай откизгиштердин тиым салынган зонасы диэлектриктерге караганда енсиздеу болады, ал сондыктан сырткы энергетикалык асерлик аркылы оны отип шыгуга шама бар. Егер де жартылай откизгиште ерикти электрондар жок болса (0⁰ К кезде) оган ынта салынган электр потенциалдардын айырмашылыгы токты тудырмайды. Егер де тию зонадан электрондарды асырып жиберуге жеткиликти сырттан энергия келтирсе, онда ерикти болган электрондар электр асеримен козгалып жартылай откизгиштин электронды электр откизгиштигин курады.

5.1  Сурет -  Жартылай откизгиштин энергетикалык диаграммасы 0⁰ К кезде а) – электрондармен толтырылган зона; б) – тыйым салынган зона; в) – ерикти энергетикалык шектердин зонасы 

          Толтырылган зонада электрон кеткеннен кейин «тесик» курылады, ал сол себептен жартылай откизгиште пайда болган тесиктерди толтыратын электрондардын жылжуы пайда болады жане электр ористин арекетимен тесиктин ориске карай багыты болымды болшек сиякты.

Жартылай откизгиштердин тыйым салынган зонанын кемдиктери 5.2 кестеде корсетилген. Ен кен пайдаланылатын жартылай откизгиштер ушин ол тен

( 0,8 – 4) 10^-19 Дж (0,5 – 2,5)эВ.

5.1 б суретте жартылай откизгиштин энергетикалык диаграммасы келтирилген, ягни мундай зонага жартылай откизгиштин ерикти энергетикалык шектер (откизгиштик зонага) электрондар тек толтырылган зонадан (валенттик зонадан) жеткизип береди.

5.1 в суретте жартылай откизгиштердин энергетикалык диаграммасына косындылардын асерлиги: а - оздик ЭО; б – донорлык косындысы бар ЖО (n - турли); в – акцепторлык косындысы бар ЖО (р – турли).

39.Жартылай откизгиштин откизгиштиги.Оздик деп курамында коспалары болмайтын жартылай откизгиштерди айтады.Коспалы деп курамында донорлы –акцепторлы коспалары бар жартылай откизгиштер.Егер кремний германийга коспа ретинде 5 валентик электрондары бар Менделеев кестесиндеги 5-ши топ элементи мышьякты коссак онда 5-ши электрон коваленттик байланыста больайды.Ол озинин атомдарымен кулондык кушпен байланысты.Жакындагы атомдармен байланыскан бириктируи ушин керек валенттик электрондары коп коспа донорлы деп аталады,ал мундай коспасы бар жартылай откизгиш электронды электроткизгиштиги бар жартылай откизгиш деп аталады.Егер 5-ши топтагы жарт.откиз 3-ши топ элементине коспасын косса мысалы Алюм.онда Алюминийдин барлык 3 валентти электрондары коваленттик байланыска туседи.Мундай коспа акцепторлы деп аталады ал мундай жарты.откиз. – тесик электроткизгиштиги бар жартылай откизгиш дейди.

40.Карапйым жартылай откизгиштер:германий,кремний. Олардын минездемелери, колданылатын салалары.Германий.Жердин кабыгында германийдин молшери оте шамалы – 7*10^-4% манында.Бастапкы шикизатты химиялык кайта ондеу аркылы коныр порошок турде бастауыш германийди шыгарады.Германийдин порошогын кышкылдардын косындысында ондеп,кесекке еритип корытады.Германий кесектеринен зоналык ериту адиспен н\е тикелей корытудан созу адиспен таза германийди шыгарады.Германий ишинде шамалы коспалар туринде Na,Cu,Mn,Si болады.Германийди артурли куаты бар айнымалы ток тузеткиштерди,транзисторлардыбмагнит орисинин кернеулигинбтоктарды куаттарды олшеубрадио телевизия техника курылгыларды азирлейди.Германийдин оптикалык касиети ушин фототранзистор фоторезистор, улкен жарыктык куши бар оптикалык линзалар ,сургиштер,жарыктык ж\е кыска радиотолкындардын модуляторлар жане ядерлик болшектерди санау аспаптарды азирлейди.Германийлик аспаптарды ылгалды ауадан коргау кекрек.Кремний.Германий сиякты кремний Менделеевтин кестесиндеги 4-ши топка жатады ж\е текши торлы болады.Течникалык кремнийди онын оксидтерин электр пештерде ондеу аркылы алады содан кейин укыпты тазалаудан кейин таза кремний ондириледи.Кремний колемди монокристалдардын осируи корытудан созу ж\е зоналык ериту адистермен таза кремний алынады.Казирги уакытта жартылай откизгиштик аспаптарда колданылатын зат.Мундай аспаптарга:диодтар,транзисторлар,фотоэлементтер,микроэлектрониканын катты сулбалары жатады.кремнийди колданганда аспаптардын жумыс температураларынын жогары шеги 20-200С.Кремнийдин электр откизгиштиги коспалардын шогырлануына оте тауелди.

41.Курдели жартылай откизгиштер,оларды пайдаланатын салалары. Курдели жартылай откизгиш ретинде Менделеев кестесинин артурли топтардын элементтеринин косындылары болады, мысалы SiC. Жартылай откизгиш куралдарда тирит, силит жане т.б. жатады.Кремний карбиди. Бул Менделеевтин кестесинин SiC формуласына сайкес тортинши тобынын элементтери кремний жане комиртегинин косылуы. Масса бойынша кремний карбидинин курамында  Si = 70% ал, С=30%.Техникалык кремний курамында кварцтык кумды комиртегимен электр пеште калпына келтиру аркылы дайындалады. Процесс битип жане пеш салкындаганнан кейин онын ишинен SiC кристалдардан куралган друз деп аталатын пакеттерин шыгарады. Пакеттерди угитип, артурли ири дандери бар порошок турге келтиреди.Электротехникада кремнийдин карбиди жогары кернеули желилери жане аппаратураны коргайтын винтельди разрядсыздандыргыштрдын резисторларын жасауга колданылады; автоматикада, есептеу техникада, жогары температуралык техникада жане т.б. курылгыларда колданатын артурли томен кернеули варисторлардын ондирисинде колданады.Галлийдин арсениди – ен келешеги бар жартылай откизгиш заттын бири. Онын тыйю койылган зонанын кендиги германийдин жане кремнийдин тыйю койылган зоналарынын кендигинен жане жылжымалылыктарынан улкен.Акцепторлар ретинде – циек, мыс, кадмий, ал донор ретинде – кукирт, селен, теллур колданады. Галлийдин арсенидинен ПАК 7%-га тен фотоэлементтер, рентген саулеленудин олшегиштери, жартылай откизгиш лазерлер жане туннельдик диодтар жасалады.Индийдин актимониди жогары тазалыгы бар индиймен сурьманын ериткен корытуларынан жасайды. Зат зоналык тазалаудан отеди, ал монокристаллдар заттан созу адисимен табылады. Тыйю койылган зонанын кендиги аз болгандыктан (0,18 эВ), болмелик температура кезинде онын электр откизгиштиги оздик болады. Индийдин актимонидилерди жогары асерленгишти фотоэлементтерди жане оптикалык сузгиштерди дайындауга колданады. Будан баска оларды жылылык электр генераторлар жане музжапкыштарда колданады

42.Жартылай откизгиштердин откизгиштиги р-п откизу.Турактау эффектиси.Электрлик жартылай откизгиштердин ж\е откизгиштердин электрлик откизгиштиги кушти корсеткиштерде коспаларга ж\е сырткы энергетикалык асерлесулерге температурадан,электр орисинен,саулеленуден т.б. тауелди.Элетроткизгиштин 2 типти жартылай откизгиштин электронды п ж\е кемтик-электронды р бар болуы жартылай откизгиштин р-п отуин алуга болады.Коспасы жартылай откизгиштин озиндик откизгиштиги болады онын шамасы- _соб былай аныкталады. _соб=e(n*U_n+p*U_p)=e*n₁(U_n+U_p);мунда е-электр зарядя е-16*10^-19,Кл;п₁-озиндик тасымалдаушылардын концентрациясы,1\м³;п₁=р=п-коспасыз жартылай откизгиштик ушин; U_n=U_p-электрондардын ж\е кемтиктердин жиынтыгы,м²\В*с;Электронды жартылай откизгиштинменшикти откизгиштик . _п= _соб+ _{пр пр}-меншикти коспалы электр от\к; _пр=e*n_g*U_n; n_g-коспалардын ионизациясы аркылы п.болган еркин электрондардын концен\ы,Кемтикти жартылай отк\н меншиктиоткизгиштиги . _р= _соб+ _{пр пр}=е*р_а* U_p;р_а-акцепторлы коспалардын ионизациясы аркылы п.болган кемтиктердин концен\ы;

43.Кремний карбиди,колданантын салалары,вентилди разрядтагыш.Кремний карбиди. Бул Менделеевтин кестесинин SiC формуласына сайкес тортинши тобынын элементтери кремний жане комиртегинин косылуы. Масса бойынша кремний карбидинин курамында  Si = 70% ал, С=30%.Техникалык кремний курамында кварцтык кумды комиртегимен электр пеште калпына келтиру аркылы дайындалады. Процесс битип жане пеш салкындаганнан кейин онын ишинен SiC кристалдардан куралган друз деп аталатын пакеттерин шыгарады. Пакеттерди угитип, артурли ири дандери бар порошок турге келтиреди. SiC кристалдардын негизги физикалык касиеттери:тыгыздык,жылылык откизгиштик,меншикти жылылык сыйымы,сызыкты кенейтудин температуралык коэффициенти,тыйю салган зонанын кендиги т.б. Электротехникада кремнийдин карбиди жогары кернеули желилери жане аппаратураны коргайтын винтельди разрядсыздандыргыштрдын резисторларын жасауга колданылады; автоматикада, есептеу техникада, жогары температуралык техникада жане т.б. курылгыларда колданатын артурли томен кернеули варисторлардын ондирисинде колданады. Мысал ретинде жогары кернеули желилердин винтельди з арядсыздандыргыштардагы жане силит октамаларда пайдаланатын кремнийлик карбидтерди карап шыгайык.Вентильди зарядсыздандыргыш деп варистормен бирге бир дуркин немесе дуркин – дуркин ушкын аралыктары бар зарядсыздандыргышты айтады.Жогары кернеули желиде аскын кернеу болган кезде ушкынды аралык тесиледи, варистор улкен кернеудин астында калады, онын кедергиси кенет азаяды да, жели жермен косылады. Зарядсыздандыргыш аркылы узактыгы бирнеше жуз микросекундага тен серпинди ток агады. Сонымен бирге желинин жумыс кернеуинин асеримен разрядник аркылы онеркасипти жиилиги бар айнымалы ток агады (ере журетин ток деп аталады).

44.Жартылай электроткизгиштердин сырткы факторлардын асерине тауелдилиги. Жылулык энергиянын асерлиги: а) заряд тасушылардын шогырлануынын температуралык тауелдилиги. Жартылай откизгиштин ишиндеги тасушылардын шогырлануы температурага жане коспалардын шогырлануына тауелди. б) жартылай откизгиштердин меншикти откизгиштеринин температуралык тауелдилигижартылай откизгиштин меншикти откизгиштик температуралык тауелдилиги заряд тасушылардын шогырлау жане жылжымалылык озгерулеринин натижеси болады. Томен температуралар саласында жартылай откизгиш коспалы электр откизгишпен минезделеди, жогары температуралар саласында - оздик электр откизгишпен. г) деформациянын жартылай откизгиштиктердин электр откизгиштигине асер етуи.Деформация кезинде катты кристалды денелердин электр откизгиштиги шогырлануын ж ане жылжымалыктарын озгертуге келтирилетин атомдар арасындагы аралыктарынын улкейюи немесе азайюы себебимен озгереди. д) жарыктын жартылай откизгиштердин электр откизгишине тауелдилигине асер етуи. Жартылай откизгишпен синирген жарык энергия электр откизгиштикти улкейтеди, онын ишинде заряд тасушыларды мол молшерде коздырады.е) электр ористердин жартылай откизгиштердин электр откизгиштигине асер етуи. Жартылай откизгиштердин электр откизгиштиги электр ористин кернеулигине тауелди.   

45.Жартылай откизгиштин откизгиштиги.Олардын температурага,саулеликке,кернеуге катынасы.б) жартылай откизгиштердин меншикти откизгиштеринин температуралык тауелдилиги жартылай откизгиштин меншикти откизгиштик температуралык тауелдилиги заряд тасушылардын шогырлау жане жылжымалылык озгерулеринин натижеси болады. Томен температуралар саласында жартылай откизгиш коспалы электр откизгишпен минезделеди, жогары температуралар саласында - оздик электр откизгишпен (5.4 – суретти караныз).

 5.4 Сурет - Жартылай откизгиштердин артурли коспалар шогырлау кездеги (N_Д1<N_Д2<N_Д3) меншикти откизгиштин температурадан кисыктары

Жартылай откизгиштер ушин меншикти кедергинин температуралык коэффициенти

  д) жарыктын жартылай откизгиштердин электр откизгишине тауелдилигине асер етуи. Жартылай откизгишпен синирген жарык энергия электр откизгиштикти улкейтеди, онын ишинде заряд тасушыларды мол молшерде коздырады.Фотооткизгиштик – электромагниттик саулеленудин асерлигимен электр откизгиштин осуи. Фотооткизгиштикте жарыктын кванттык табигаты билинеди Фотооткизгиште пайда болуды камтамасыз ететин кванттардын энергиясы кезде фотооткизгиштин карама – карсы асери бар еки процесс отеди: бир жагынан, тасушылардын саны улкейеди, ал екинши жагынан, кайта косылу оседи. Мунын натижесинде 5.5 – суретте корсетилген тауелдилик пайда болады.

  5.5 сурет - Жартылай откизгиштердин фотооткизгиштиктеринин саулеге тусу онимдилиги; 0 Х 1 жагдайга багынатын молшер температура томендеген кезде фотооткизгиштик оседи.           е) электр ористердин жартылай откизгиштердин электр откизгиштигине асер етуи. Жартылай откизгиштердин электр откизгиштиги электр ористин кернеулигине тауелди.    5.6  сурет - Артурли айналадагы температура кезде (Т₁Т₂) жартылай откизгиштин меншикти откизгиштигинин электр ористин кернеулигинен тауелдилиги. 5.6 суреттен коринип тур: ористин кернеулиги кейбир Е_к манине жеткенше Ом заны сакталады, ал кернеуликтер одан жогары болса, онда экспонента заны бойынша меншикти откизгиштин онимдилиги осуи басталады да, жартылай откизгиштин курылысы бузылады. Температура оскен кезде меншикти откизгиштиктин кисыгы жогары котериледи, ал осетин боликтин енкейюи азаяды. Кейбир жартылай откизгиштер ушин меншикти откизгиштиктин ористин кернеулигинен тауелдилиги былай аныкталады

    мунда γ -EE_К кездеги меншикти откизгиштик; - жартылай откизгишти минездейтин коэффициент.

46.Магниттик заттардын жиктелуи.Магниттик касиеттери бойынша заттардын топталуы. Магниттик касиеттери бойынша материалдар алсиз магнитти (диамагнетиктер жане парамагнетиктер) жане кушти магнитти (феррамагнетиктер жане ферримагнетиктер) болып болинеди.μ<1 заттар диамагнетиктер. Магниттик отимдиликтин мани сырткы магнит орисинин кернеулигине тауелди емес. Буларга сутеги, инертти газ, коптеген органикалык коспалар, тас тузы жане металл турлери: мыс, цинк, кумис, алтын, сынап жане де висмут, галий, сурьма жатады. Магниттик отимдилиги μ>1 заттарга парамагнетиктер жатады жане онын мани де сырткы магнит орисинин кернеулигине тауелди емес болады. Оларга оттегш, азот тотыгы, темир тузы, кобальт, никель жане сирек кездесетин элементтер, металл силтиси, алюминий, платина жатады. Диамагнетиктер мен парамагнетиктердин 1 жакын магниттик отимдилиги болады жане де олардын магниттик касиеттери бойынша техникада шектелип колданылады. Оларга темир, никель, кобальт,  солардын балкымалары, хром жане марганецтин балкымалары, ферриттер т.б. жатады. Магниттик отимдилиги μ≥1 заттар катты магнит заттарга жатады.

47.Магнит жумсак заттар.Электротехникалык болат.Жумсак магниттик заттардын жогары магниттик отимдиликтери, шамалы коэрцивтик куштери жане гистерезиске шыгындары аз болады, олар трансформаторлардын озекшелери ретинде жане электр олшегиш аспаптарда колданылады. Комиртеги томен электротехникалык табакты болат – калындыгы 0,2 – 4 мм табактар турде шыгарылады, комиртеги 0,04% жане баска коспалар 0,6 % - дан аспайды. Магниттик отимдилинин максмалды мани  - 3500 – 4500, коэрцивтик куши 60 – 100 А/м. Кремнийлик электротехникалык болат – жалпы тутынатын негизги магниттик жумсак зат. Бул болат ишине кремнийди киргизгенде меншикти кедергиси оседи, ал сондыктан куйынды токтардын шыгындарынын томендеуи камтамасыз етилди. Болат ишиндеги кремний комиртегинин графит турде шыгуы жане болаттын толык ашылуына себепши болады, ал бул жагдай  улкейюине, Нс азайюына жане гистерезиске кететин шыгындарынын томендеуи камтамасыз етилди. Болаттын ишинде кремнийдин молшери 5% - дан асатын болса, онда болат морт болады.Электротехникалык болатты усактап боледи жане маркалайды: а) курылыс куйи жане жаю тури бойынша кластарга (маркасынын биринши сандык белгиси): 1 – ыстык жайылган; 2 – суйык жайылган изотопты; 3 – суйык жайылган анизотропты:б) кремнийдин молшери бойынша (маркасынын екинши сандык белгиси): 0 – кремнийдин молшери 0,4% дейин; 1 – 0,8%;  2 – 1,8% дейин; 3 - 2,8% дейин; 4 – 3,8% дейин; 5 – 4,8% дейин: в) негизги молшерленген минездеме бойынша топтарга (маркасынын ушинши сандык белгиси): 0 – магниттик индукциясы 1,7 Тл жане жиилиги 50Гц (Р_1,5/50) кезде, 2 – 1 Тл жане 400 Гц (Р_1/400) кезде.

48.Магниттик катты заттардын негизги сипаттамалары.Курамы, куйи жане шыгару адиси бойынша катты магниттик заттар мынаган болинеди: 1) коспалы мартенситти болаттар; 2) куйылган болаттар; 3) порошоктардан жасалган магниттер; 4) катты магниттик ферриттер; 5) магниттик таспалар.Туракты магниттер ушин колданылатын заттардын минездемелери  - коэрцивтик куш, калдык индукция жане сырткы кенистикке магниттин беспетин максималды энергиясы. Туракты магниттердин магниттик отимдилиги жумсак магниттик заттардын отимдилигинен томен болады. Сакина таризди озекшеси бар магниттин магнит агыны, сондыктан магниттин энергиясы онын ишинде болады. Полюстер арасында ауа санылауы болса, онда энергиянын бир болиги магнит заттын колеминин сыртындагы ориспен байланысты болады. Онын молшери санылаудын узындыгына тауелди.Ауа санылауындагы меншикти магниттик энергия мынаган тен

  мунда В_d H_d индукцияга сайкести орнектин кернеулиги, А/мКремний косылган корытпа альниси, кобальт косылган альнико, ал егер де кобальт 24% -га тен болса – магнико деп аталады.Корытпалардын магниттик касиеттеринин кенет осуи тек курамымен гана емес,  оган косымша арнайы ондиру кушти магнит ористе куйылганнан кейин магнитти салкындату  себепши болады.Бул корытпалардын кемшиликтерине олардан жасалган буйымдар дал олшемдерин устап туру жатады, ал оган себепши болатын жагдай – корытпалардын бериктиги жане осалдыгы.

49.Ферромагнетизмнин табигаты.Материялдын магниттелу процесси.Гестерезис тузагы. Магниттик зат ретинде техникалык манызы бар ферромагниттик заттар жане ферромагниттик химиялык коспалар (фериттер).Ферромагниттезм курылысы кейбир заттардын ишинде белгили температурадан (Кюри нуктелерден) томен кезде магниттик домендерде электронды спиндер бир – бирине паралельди багытталган болып курылуымен байланысты.Сырткы магнитти ористин асеримен ферромагниттик затты магниттеу процеси аркылы куштери ористин багытымен ен киши бурышы бар домендер оседи, ал баска домендердин молшери азаяды. Домендердин осуи койылганда жане барлык магниттелген монокристалдар ористин багытымен бейимделгенде магниттик каныгу басталады.Ферромагниттик монокристалдарды магниттеген кезде олардын сызыкты молшеринин озгеруи байкалады; бул кубылыс магнитострикция деп аталады. Магнитострикциялык заттын магниттеу процестин отуи адетте В (Н) магниттеу кисыктарымен минезделеди. Егер де сызыкты магнит ферромагнитти басен магниттеуин откизсек, ал кейбир негизги магниттеу кисыктын нуктесинен бастап ористин кернеулигин азайтуын бастасак, онда магнит индукциясы да азаяды, бирак негизги кисык бойынша емес, себеби гистерезис кубылыстын салдарынан кешигеди. Кери багытталган ористин мани оскенде орнектин магниттик касиеттерин жоюга болады, ал содан кейин кайта магниттелип жане магнит ористин багыты кайтадан озгергенде орнектин магниттелуин минездейтин бастапкы минездемесине кайтып келеди, ягни гистерезистин илмеги пайда болады

50. Темирлердин тури. Болат. Темир (болат) - механикалык бериктиги жогары жане арзан металл болгандыктан, темирди откизгиш материал ретинде колдануга болады, бирак, темирдин асиресе болаттын (комиртегинин коспасы бар темир) электрлик кедергиси мыс пен алюминийге караганда жогары болады (0,1 мк Омм шамасында). Откизгиш зат ретинде адетте комиртеги косындысы 0,1 – 0,15% молшеринде жумсак болатта колданылады; онын созу кезиндеги бериктик шеги узилу аралыгындагы салыстырмалы узаруы меншикти кедергиси Мундай болатты шамалы куатты жеткизуин беру ушин ауе желилеринин сымдарынын материалы ретинде пайдаланылады. Осы жагдайда болатты пайдалану жеткиликти дарежеде тиимди болады, ойткени ток куши аз болган кезде сымнын кимасы электрлик кедергимен емес, механикалык бериктигимен аныкталады. Откизгиш зат ретинде болат кималары, трамвай, метро рельстери ретинде колданылады. Ауелик электр жеткизу жуйелеринин болат – алюминий сымдарынын откизгиштери ретинде сипаттамалары жане аса берик болат сымы колданылады. Кадимги болаттын тотыгуга тозимдилиги шамалы: адеттеги температура кезинде; асиресе ылгалдылык болу жагдайында оны тез тот басады; температура жогарыласа, тотыгу жылдамдыгы оседи.

51. Электротехникалык болаттын минездемелери, колданылуы. Болаттын ыстык жане суык шыныктырылуларынын айырмашылыгы келесидей: ыстык шыныктырылуы кезинде болаттын туйиршиктеринин шыныктырылу багытында аз молшерде бейимделуи болады, сонын асеринен магниттик катынаста ескермеуге болатын анизатропияга ие болады. Болат тосемелерин кайталап орналастырылган куйинде сакындатып, одан сон кыздырган кезде, буйир кабыргаларынын шыныктыру багытынын айналасында бейимделуинен онын кристалдык курылымын озгереди, болаттын текстуралануы журеди. Текстураланган болат магниттик анизатропиялылыгымен ерешеленеди, магниттелу багытында онын магниттик касиеттери жогыры болады. Салкын шыныктыру аралык жане сонгы 2-3 рет куйдирумен жургизиледи, сонын есесинен ишки кернеу азаяды; сонымен катар куйдиру кезинде кажетсиз калдыктар жойылады. Кышкылдануды болдырмау ушин куйдиру вакуумда немесе сутеги атмосферасында жургизиледи. Салкын шыныктырудын артыкшылыгы жогары магнит индукциясы жане киши меншикти кедерги кезинде аз шыгындардын болуы.

52. Ферромагниттик заттардын негизги минездемелери. Магниттик зат ретинде техникалык манызы бар ферромагниттик заттар жане ферромагниттик химиялык коспалар (фериттер). Ферромагниттезм курылысы кейбир заттардын ишинде белгили температурадан (Кюри нуктелерден) томен кезде магниттик домендерде электронды спиндер бир – бирине паралельди багытталган болып курылуымен байланысты. Сырткы магнитти ористин асеримен ферромагниттик затты магниттеу процеси аркылы куштери ористин багытымен ен киши бурышы бар домендер оседи, ал баска домендердин молшери азаяды. Домендердин осуи койылганда жане барлык магниттелген монокристалдар ористин багытымен бейимделгенде магниттик каныгу басталады. Ферромагниттик монокристалдарды магниттеген кезде олардын сызыкты молшеринин озгеруи байкалады; бул кубылыс магнитострикция деп аталады. Магнитострикциялык заттын магниттеу процестин отуи адетте В (Н) магниттеу кисыктарымен минезделеди. Салыстырмалы магниттик отимдилик – негизги магниттеу кисык бойынша В индукциясынын сайкестиги Н магнит орисине катынасы К ушти ористерде магниттик кагыну саласында магниттик отимдилик бирге умтылады. Айнымалы магниттик ористерде ферромагниттердин минездемеси ретинде ен улкен кернеулигинин манине катынасын алады. Оны -  деп белгилейди де, динамикалык магниттик отимдилик деп атайды.

53. Магниткатты материалдар. Колданылатын салалары. Оте улкен коэрцитивти кушине Н_С ие, енди гистерезис тузагы бар ферромагниттик материалдар катты магнитти материалдар (КМ) деп аталады. Курамы, куйи жане шыгару адиси бойынша катты магниттик заттар мынаган болинеди: 1) коспалы мартенситти болаттар; 2) куйылган болаттар; 3) порошоктардан жасалган магниттер; 4) катты магниттик ферриттер; 5) магниттик таспалар. Порошокты магниттер копшилик автоматталган ондиристе магниттердин молшери шамалы жане курдели кескин уйлесими болган кезде дайындау унемди болады. Металл пластикалык магниттердин меншикти кедергиси оте жогары, сондыктан оларды жогары жииликти айнымалы магнит ориси бар аппараттарда колданады. Дыбыс жазу ушин колданатын металды жане металды емес заттар. Дыбысты жазу жане елестету ушин атты магниттик корытпалар жане болаттар колданады. Олардан устине дыбыс тусируши корытпасы бар бейметалды таспалар жане темирдин немесе кобальттин порошокты ферити бар пластмассалык таспалар жасалады. Таспаны немесе сымды жасауга колданатын 25 кА-м тен коэрцивтик куши жане l Тл тен калдык индукциясы бар (34% Fe; 52% Co жане 14% V) корытпаны викаллой деп атайды. Катты магниттик темир – никельди корытпалар мыс таспанын бетине кондырылады.

54. Магниттик материалдардын негизги сипаттамалары. Магниттик зат ретинде техникалык манызы бар ферромагниттик заттар жане ферромагниттик химиялык коспалар (фериттер). Ферромагниттезм курылысы кейбир заттардын ишинде белгили температурадан (Кюри нуктелерден) томен кезде магниттик домендерде электронды спиндер бир – бирине паралельди багытталган болып курылуымен байланысты. Магниттик материалдарга магниттелу кабилети бар заттар жатады. Кейбир заттар магниттик ористин жумысы аякталганнан кейин магниттелгенин сактайды. Олар да магниттик заттарга жатады. Бул заттардан индуктивти катушканы жане трасформаторлардын озектерин, электр машиналардын магниттик жуйелерин, информацияны есте сактайтын курылгыларды, турактымагниттерди жане т.б. буйымдарды жасайды.

55. Негизги магниттелу кисыгы. Гистерезис тузагы. Егер де сызыкты магнит ферромагнитти басен магниттеуин откизсек, ал кейбир негизги магниттеу кисыктын нуктесинен бастап ористин кернеулигин азайтуын бастасак, онда магнит индукциясы да азаяды, бирак негизги кисык бойынша емес, себеби гистерезис кубылыстын салдарынан кешигеди. Кери багытталган ористин мани оскенде орнектин магниттик касиеттерин жоюга болады, ал содан кейин кайта магниттелип жане магнит ористин багыты кайтадан озгергенде орнектин магниттелуин минездейтин бастапкы минездемесине кайтып келеди, ягни гистерезистин илмеги пайда боладыт 6.2 Сурет - Гистерезис тузагы, ягни В магнит индукциясынын сырткы магнит орисинин Н кернеулигинин тауелдилиги

57. Электротехникалык болаттын минездемелери, турлери, колданылуы. Курылысымен жане курамымен озгешелик магниттик касиеттери бар заттарды еки топка болуге болады. Мундай заттарга жатады: 1) ористин кернеулиги озгергенде магниттик отимдилиги шамалы озгеретин корытпалар; 2) температурадан магниттик отимдилиги оте тауелди корытпалар; 3) магнитистикасы бар корытпалар; 4) ерекше жогары каныгу индукциясы бар корытпалар. Бириншилерге перминвар деп аталатын, ишинде 29,4%Fe, 45%Ni, 25% Co, 0,6%Mn бар корытпа жатады. Корытпаны 1000⁰ С кезде ондейди, ал содан кейин басендеп салкындатады. Перминвардын шамалы коэрцивтик куши бар, басты магниттик отимдилиги 300 тен, индукция 0,1 Тл кезде туракты манин кернеулик 250 А/м – ге дейин оскенде сактайды, бирак температурадан механикалык куштерден тауелди. Екиншилерге Ni – Cu, Fe – Ni немесе Fe – Ni - Cr негизинде куралган магниттик корытпалар жатады. Бул корытпалар туракты магниттердин индукциясы озгеру кезде кондыргылардын температуралык теристиктерин компенсациялауга колданады. Ni – Cu корытпа (30% Cu ишинде болганда) температуралык теристиктерди температура 20⁰ С – ден 80⁰ С - ге дейин озгергенде компенсациялайды. (6.6 – сурет). Техникада ен кен Fe – Ni – Cо (компенсаторлар) корытпа колданады. Ушиншилерге жогары магнитострикциялар бар (жуйелер) корытпалар жатады. Заттардын сызыкты молшеринин озгеруи болымды, олар (40 – 120)*10^-6 шектерде жатады. (6.7 – сурет). Таза никельдин жане ферридтердин улкен терис магнитострикциясы болады. Магнитострикция кубылысы дыбысты жане ультро дыбысты генераторларды, механикалык тербелисти электр тербелиске турлендиретин курылгыларда колданылады.  Тортиншилерге оте жогары каныгу индукциясы бар (2,4 Тл – га дейин) темир – кобальттик корытпалар жатады. 50 – 70 % Со бар корытпалар пермендюр деп аталады; олар багасы жогары болгандыктан, осциллографтарда, телефондарда жане т.б. аппараттарда колданылады.