Күнің балама көрінетін орынының есебі
Енді Күннің көрінетін орнын есептеуге болады: h биік және А азимут – көрсетілген еңдіктің φ кез келген нүктесінде тәуліктің кез келген уақытында τ бұрышымен сәйкес және жылдың кез келген мезгілінде δ бұрышымен сәйкес есептелінеді.
Біз нәтижені қарапайым түрде келтіреміз
;
(4.5)
және
(4.6)
Мұндағы φ- георгафиялық ендік ;
- күн иілуі формуламен анықталады ;
,
град-сағаттық
бұрыш;
- сағаттық күндік уақыт, астрономиялық түстіктен есептелінеді.
Анықталғандай , түсте күн биіктігі h максималды, h =90°-φ+δ.
Жазғы күн тоқырау уақытында біздің тұрған жерімізде (Алматы) Күннің кульминация кезеңінде: h=90˚-φ+δ☼= 90˚-41˚+23,5˚˚, қысқы күн тоқырау уақытында h =90˚-φ+δ☼= 90˚-41˚-23,5˚, ал күн мен түннің теңелу күндеріне, күн аспан экваторында болғанда- δ☼=0.
Күннің батуының (шығуының) сағаттық бұрышы
Күннің шығуы мен батуында h=0 деп алып (4.5) теңдеуінен Күннің батуының (шығуының) τ уақытын анықтаймыз. Бұл жерде τ бұрышы екі жағдайда болады
Бұдан τ тең
(4.7)
Күннің батуының (шығуының) сағаттық бұрышы горизонтальдық бет үшін
τ
= arccos
(-tg
tg
),
(4.8)
4.9 сурет бізге маңызды ерекшеліктерді түсінуге мүмкіндік береді. Диаграмма h және А бұрыштық координаттардың жергілікті тал түстік салыстырмалы уақыттың тәуелділіктерін көрсетеді. Онда Күн қозғалысының траекториясы келтірілген, олар жылдың әртүрлі уақытында жер шарының әртүрлі нүктелерінде бақыланады: экваторда (φ=0°), тропиктарда (φ=-23,5°), солтүстікте (φ=52° с.ш.) және солтүстік полярлы шеңберде (φ=66,5° с.ш.).
Пунктирлі сызықтармен траекториялардың азимуты 90° жеткендегі яғни Күн солтүстіктен Ш—Б сызығында орналасқандағы бөлімінде тұрады . Бұл жерде мына жағдай туралы айтып өту керек, ол полярлы күн деп аталады және жазда полярлы шеңберге жағын жерде бақыланады. Полярлы күн мезгілінде күн барлық уақытта көкжиектің үстінде болады.
Мысалы , (φ=52°) кеңдікке τ=124°аламыз (15 сағаттың 8,3 сағаты) түс алдында және одан кейін жаз ортасында (δ=23,5°) және τ=56°(3,7 сағат) қыс ортасында (δ=-23,5°). Ұзағырақ күндер жазда болады.
4.9- сурет. Жылдың әртүрлі уақыттарында ( солтүстік жарты шарда) күннің көрінетін траекториясы.
Нүктелермен Күннің сағат сайынғы орны белгіленген, тал түстен кейінгі жағдаймен салыстырғандағы (φ=52°-қыста; φ=66,5°-жазда; φ=23,5°- қыста (төменде) жазға (үстінде); φ=0- қыс және жазда).
Тропиктарда (φ=23,5°), онда, әсіресе жазғы күн тоқырау кезеңінде, күн көкжиектің үстінде шамамен 13,5сағ. болады. 4.9.суреттен көрініп тұрғандай, Күн жылдың бұл уақытында түсте жоғары тұрады және азимут күні бойы 90° жақын болады.