13.1 .Иондаушы радиоактивті сәулелену мен оның биологиялық әсері.

Радиоактивтілік (альфа-, бета-, гамма-сәулелену) және қатты рентген сәулеленуі, және де протондар мен нейтрондардың ағындары иондаушы сәулелену деген жалпы атпен бірігеді. Иондаушы сәулеленуге сонымен қатар протондар мен нейтрондардың ағыны жатады. Ядролық реакциялар кезінде ыршып шығарылатын протондардың энергиясы мен жылдамдығы, осы бөлшектердің өтімділік және иондаушы қабілеттілігі альфа-бөлшектердікіндей. Нейтрондардың атомдар ядросымен соқтығысуы кезінде олардын серпімді шашырауы, серпімді емес шашырауы және ядроның нейтронды қармап алуы (радиациялы қармау) орындалуы мүмкін. Иондаушы сәулеленудің әсері заттың молекуласының кұрылысының бұзылуын тудыруы мүмкін. Мысал ретінде судың радиолизін келтіруге болады, оның мәні электр заряды жоқ, қанықпаған валенттілігі бар қанықпаған Н және ОН радикалдары түзілетін су молекуласының иондалуы мен ақырында судын иондалған молекулаларының ыдырауында. Сол себепті олардын химиялық активтілігі жоғары, сол кезде күшті тотықтырғыштар болып табылатын немесе - (гидропероксид) типті қосылыстар түзіледі

13.2

Микроскоп құрылысы. Микроскоптың сипаттамалары Микроскоптың негізгі бөлігі- оптикалық жүйесі. Ол екі линзалар жүйесінен тұрады: объектив және окуляр.

Микроскоп объективі- объектінің үлкейтілген нақты микроскопиялық кескінін алуға арналған оптикалық жүйе.

Окуляр- бақылаушы көзінің торлы қабығында (сетчатка) микроскопиялық кескінді алу үшін қолданылатын оптикалық жүйе.

Осындай ұлғайту пайдалы деп аталады және ол объективтің сандық апертурасынан 500-1000 есе артық болады.Микроскоптың негізгі сипаттамаларына ажырату қабілеттігі, ажырату шегі және микроскоптың ұлғайтуы жатады.

1)Микроскоптың ажырату қабілеттігі дегеніміз- зерттелетін объектінің жақын орналасқан екі бөлігінің (элементінің) кескіндерін оптикалық жүйенің бөлек бере алу қасиеті

Ажырату қабілеттігі ажырату шегіне кері пропорционал және ол мынадай теңдеумен анықталады:

; (1) Мұндағы L- микроскоптың ажырату шегі

2) Ажырату шегі дегеніміз- зерттелетін объектінің бөліктерінің бір-бірінен бөлек, ажыратылып көріне алатындай ең кіші арақашықтығы. Теориялық жолмен ажырату шегі мынадай формуламен анықталады:

; (2) – Аббе формуласы деп аталады.

Апертуралық бұрыш дегеніміз препарат арқылы өткен сәулелердің объективке максимал түсу бұрышы. (1)-ші формуладан микроскоптың ажырату шегі неғұрлым кіші болса, ажырату қабілеттігі соғұрлым жоғары болатындығы көрінеді, ендеше соғұрлым ұсақ бөлшектер жақсы көрінеді.

- сандық апертура деп аталады (А). Сонда (2)-ші формула мына түрге келеді:

13.3

14.1

Жұту дозасы және экспозициялы доза. Доза қуаты. Өлшем бірліктері. Салыстырмалы биологиялық тиімділік.

Радиациялық сәулелердің ортаға әсері. осы ортаның сәуле ағынының энергиясының қандай мөлшерін жұтқандығына байланысты. Сондықтан иондаушы сәулеленудің затқа әсерін сипаттайтын негізгі шама сәулелену уақытында заттың бірлік массасы жұтатын сәулелену энергиясы болып табылады. Осы шама сәулелену дозасы немесе сәулеленуді жұту дозасы деп аталады.

Экспозициялық доза радиациялық сәулелердің ортаны иондау қабілеттілігіне негізделіп анықталатын доза. Практикада (иондаушы сәулелену дозасының) экспозициялық доза бірлігіне рентген ( Р) алынады және де Кл/кг бірлігі алынады.

.

Доза қуаты.

Сәулелену әсерін сандық сипаттау үшін сәулелену дозасының қуаты деген Р ұғым енгізіледі. Сәулелену дозасының қуаты бірлік уақытта объектінін алатын сәулелену дозасымен өлшенетін шаманы айтады. Жеткілікті бірқалыпты сәулелену әсері кезінде доза қуаты Р сәулелену дозасынын AD сәулеленудін әсер ету аралығына

қатысына тең болады:

Сәулелену дозасы қуатының өлшем бірліктері:

жұтылған доза үшін - Ватт/кг және рад/с:

эспозициялы доза үшін- Ампер/кг (А/кг) және рентген/caғ (Р/сағ) немесе

микрорентген/сек (мкР/ с).

Салыстырмалы биологиялық тиімділік.

Сәулеленетін объектінің рентгенмен берілген экспозициялы дозасы белгілі

болса, онда әдетте үлгімен (фонтом) тәжірибе жүзінде анықталатын өтпелі коэффициент көмегімен объектіде радпен берілген жұтылған дозаны анықтауға болады:

14.2 АКМ- ң жасушалардың екі қабатынан тұратындығы көрінеді: өкпе капиллярларының эндотелийі (қан және лимфа тамырларын ішінен астарлайтын жалпақ жасушалар қабаты) мен альвеолды эпителийден (тыныс алу альвеолоциттерден), және де осы қабаттар арасындағы негізгі қабықтан (эпителий мен дәнекер ұлпаныңарасындағы перде). АКМ-ң жалпы тығыздығы өте шамалы- 0,2 мкм шамасындай, бірақ жасуша ядросының аймағында ол 10 мкм-ге жетеді. Аталған құраушылардан басқа, көп мембраналы осы жүйеде сурфактант деп аталатын қабықша болады. Осы жүйемен газдар өкпеде диффузияланады.

Сурфактанттың негізін биомембраналардың негізін құрайтын ФЛ-тік биқабат сияқты бимолекулалық липид қабаты құрайды. Сурфактант фосфолипаздың бүлінгіштік әсерінің арқасында және альвеолды эпителийдің ерекше жасушаларының (ІІ-ші типті альвеолоциттер) жасампаз жұмысы арқасында үздіксіз жаңарып отырады. Альвеолды эпителийдің ерекше жасушалары альвеола бетіне кішкентай везикулалар- осмиофильді түйіршіктер бөліп шығарады. Олардың әрбіреуінде оралған жолақты серіппеге ұқсас, тығыз орнатылған биқабатты фосфолипид қабықшасы болады. Альвеоланың бетіне шыққан везикулалар ашылып, липидті биқабат альвеоланың бетіне қалыңдығы 7 нм шамасындай қабықшамен жайыла отырып, тарқатылады. Негізін лецитин құрайтын осы биқабатқа гликопротеидтер орналасады. Гликопротеидтер негізінен осындай мембрана құрылымында периферийлі ақуыз молекулалары болып табылады және олар биқабаттың бетінде гликокаликс түзеді. Сурфактанттың альвеоланың эпительді жайылып қабатталуы АКМ-ға қосымша диффузиялық ортаны тудырады, осы ортаны газдар өздерінің массалы тасымалы кезінде жеңеді. Ендеше сурфактанттың есебінен диффузиялы жол біраз ұзарады, ол АКМ-ғы мөлшерлік градиенттің біраз кемуіне әкеліп соғады. Бірақ сурфактантсыз тыныс алу мүлдем мүмкін емес, өйткені альвеол эпителийіне тән біршама беттік керілу әсерінен альвеола қабырғалары жабысып қалар еді. Сурфактант альвеола қабырғаларының беттік керілуін төмендетеді, беттік керілу коэффициенті альвеоланы жауып жатқан қабықшаның қалыңдығына байланысты болады: дем алғанда ол жіңішке болады және оның мәні 0,05 Н • м^-1- ге тең, ал дем шығарғанда- жуан және 0,005—0,01 Н • -ге тең. Дем алу мен дем шығару кезінде диффузиялық жолдың тербелісі газ алмасуды бұзбайды, өйткені микронның жүздік үлесіндей шамадан аспайды. АКМ-дағы оттегі мен көмір қышқыл газының мөлшерлік градиенттері патология кезінде кенет төмендейді. Мөлшерлік градиенттер альвеолалар мен өкпе капиллярларындағы газдар мөлшерінің айырмашылығының кемуі есебінен де, және де АКМ-ң жуандауы салдарынан да төмендеуі мүмкін. Бірінші себеп ағза тыныс алатын (мысалы, адамның сиретілген ауа атмосферасында болуы кезінде- тауда, самолетте және т.б.) газды ортаның өзгерісіне және өкпенің тыныс алуының бұзылуына тән (мысалы, өкпенің көптеген ауруларында, кеуденің қозғалысын шектейтін тыныс алу еттерінің жеткіліксіз жұмыс істеуі кезінде). Екінші себеп өкпенің ісігі сияқты патологияға тән: сұйықтық капиллярлардан шығып, жасушааралық ортада жиналып (негізгі қабықта), оны қалыңдата түсіп, осы қабықпен бөлінген орталар арасындағы газдардың концентрациясының қалыпты айырмасы кезіндегіден АКМ-ғы газдардың мөлшерлік градиентін кенет төмендетеді. Диффузия- концентрация айырмасының функциясы емес, градиент функциясы екенін есте сақтау керек. Осыны білмей дәрігер өкпе ісігінің, бірқатар патологиялық күйлердің патогенезін (аурудың дамуы мен оның барысы туралы ілім) жете түсіне алмайды.

14,3 Жоғары жиілікті тербелістердің емдік әсерінің кезкелген механизмдерінің негізіне осы тербелістердің ағза ұлпалары құралатын заттардың электр зарядталған бөлшектеріне (электрондар, атомдар, молекулалар) алғашқы әсері жатады. Жоғары жиілікті тербелістердің әсерінің эффекттісін екі топқа бөлуге болады – жылулық эффект және айрықша (ерекше, өзіндік) эффект. Жылулық эффект басқа әдістер арқылы алынған жылулық эффектіден (грелка, жылылап жауып қою, инфрақызыл сәулелендіру және т.б.) елеулі артықшылықтарымен ерекшеленеді. Жоғары жиілікті токтармен және өрістермен ұлпаларды қыздыру дене бетіне жеткізілген жылудың берілуі есебінен емес, дене ішіндегі ұлпалар мен мүшелерден тікелей жылу бөлінудің есебінен орындалады. Бұл тері қабаты мен тері асты майлы клетчатканың (өзегінің біршама дәрежеде) жылуды оқшаулау (изоляция) әсерін болдырмауға, жылудың дене бетіне тереңірек өтуін едәуір әлсірететін қанайналым жүйесінің жылуды реттеу әсерін болдырмауға мүмкіндік береді. Төменгі жиілікті токтардан жоғары жиілікті токтардың айырмашылығы, олар тек өткізгіштерді ғана емес, диэлектриктерді де жоғары тепмператураға дейін қыздыруға қабілеттілігі. Төменгі жиілікті токтар өткізгіштің барлық қимасы бойымен өтеді, ал жоғары жиілікті токтар көбінесе өткізгіштің жіңішке (жұқа) беттік қабатымен өтеді. Күші 50 мА-ден жоғары болатын төменгі жиілікті токтар адамға қауіпті, ал күші 3-4 А болатын жоғары жиілікті токтар адамға мүлдем қауіпсіз және адам ағзасында ешқандай жағымсыз реакциялар тудырмайды. Бұл ұлпалар арқылы төменгі жиілікті токтардың өтуі кезінде иондардың тербеліс амплитудасының ұлпалардың беріктілік (мықтылық) шегінен жоғары болатындығымен түсіндіріледі. Ауырсыну сезімі пайда болып, ұлпалардың бір бөлігі бүлінеді. Ұлпалар арқылы жоғары жиілікті токтар өткен кезде, иондардың ығысуы өте болмашы болады, сол себепті жоғары жиілікті токтар ешқандай жағымсыз сезім тудырмайды.

Дарсонвализация кезінде кернеуі бірнеше мың Вольт, жиілігі 200-300 кГц болатын ток қолданылады. Оны автоматты үзгіші бар тербелмелі контурдың көмегімен алады. Осы кезде бір-бірінен біраз интервалда болатын серпіністер (импульс) түріндегі электромагниттік тербелістер пайда болады.

Диатермия кезінде дененің жалаңаштанған бөлігіне лампалы генератордың терапевтік контурымен қосылған екі қорғасын пластинкалары орналастырады (сурет 1, а). Электродтар арасында жоғары жиілікті электр өрісі пайда болады, соның

әсерінен ағза ұлпаларында күші 1,5—2 А және жиілігі 0,5 КГц—2

а) диатермия, б) индуктотермия, в) УЖЖ- терапия. МГц болатын ток өтеді

(электротомия).

Индуктотермия кезінде емделуге тиісті дене бөлігін генератордың терапевтік контурымен қосылған соленоид орамының ішіне орналастырады (сурет 1,б). Соленоидтың магнит өрісі ұлпаларда жиілігі 10—15 МГц болатын токтарды тудырады (индукциялайды). Бұл диатермиямен салыстырғанда ұлпаларды тереңірек қыздыруға мүмкіндік береді. УЖЖ-терапия (УЖЖ-ультражоғары жиілікті ) кезінде емделуге тиісті дене бөлігін терапевтік контурдың конденсаторын құрайтын екі электродтың арасына орналастырады (сурет 1,в). Олардың арасында жиілігі 40— 50 МГц (ультражоғары жиілікті) айнымалы электр өрісі пайда болады. Осындай

жиіліктегі электр өрісі тек токты өткізетін ұлпаларға ғана емес, сонымен қатар диэлектрик- ұлпаларға, сүйек затына әсер етіп, оларда бағытталған поляризацияны тудырады. Поляризация нәтижесінде ұлпалардың дипольді молекулалары тербелмелі қозғалысқа келеді, осы қозғалыс жылулық энергияның пайда болуымен және емдік эффектінің алынуымен сүйемелденеді.