4. Электрмен қамту жүйесін енгізу мен пайдалану жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру

4.1 Жөндеу-механикалық цехының пайдалану қызметкерлерінің санын анықтау

Пайдалану қызметкерлерінің саны формула бойынша есептеледі:

(8)

мұндағы Р_уст – цехтың электр жабдығының сомалық қондырылған қуаттылығы, кВт

(электр жабдықтың еркін тізімдемесінен қабылданады);

р - қызмет көрсету нормасы, кВт/ адам.

4.2 Пайдалану қызметкерлерінің еңбек ақы қорының есебі

Еңбек төлемінің қоры өзімен бірге еңбек ақы төлеу үшін және әлеуметтік сипаттағы төлем үшін арналған, қаржы көзін ұсынады. Ол немесе жоспарлы кезеңде бір еңбек етушіге орташа еңбек ақыға жұмыс жасайтындардың орта тізімді доспарлы санын көбейту жолымен тіке есеп әдісі бойынша, немесе шығарылатын өнімді 1 теңгеге еңбекақы төлемінің нормативіне құндық өрнегінде шығарылатын өнімнің жалпы көлемін көбейту жолымен – есептің нормативтік әдісімен есептелетін болады.

Еңбек төлемі жүйесінің түрі кәсіпорын жұмысшыларының еңбек ақысын басқарудың орталықсыздандыру негізі болып табылады. Еңбек ақы төлемі екі негізгі түрге бөлінеді: кесімді және уақытпен. Көрсетілген түрден әрқайсысы еңбек ақы төлем жүйесі деп атау қабылданған, әртүрлілікке ие.

Еңбек ақы төлеудің кесімді түрінде жалақы дайындалған өнімнің немесе жасалған жұмыстың әрбір бірлігіне орнатылған баға бойынша аударылады. Еңбекақы төлеудің кесімді түрі мақсатқа сай болады, яғни:

• Өндірудің негізделген түрлері бар;

• Еңбек нәтижесінің нақтыланған есебі болуы мүмкін;

• Техникалық үдерістің бұзылыссыз болуы мүмкін түріні қайта орындалуы;

• Жұмыс орындарын қамту нақты орындалған.

Кесімді еңбек төлемі жұмысшы дәрежесін көтеруге ынталандырады, еңбек өнімділігін арттыруда оның материалдық қызығушылығын арттырады.

Алайда еңбектің кесімді еңбек төлемі барысында өнім сапасының төмендеуі, технологиялық үдерістер түзімінің бұзылуы, техника қауіпсіздігі талаптарының бұзылуы, материалдық ресурстардың артық шығыны қауіптілігі бар.

Еңбек төлемінің кесімді түрі келесі жүйелерге ие: тіке-кесімді, кесімді-үдемелі кесімді-сыйлықты, көтеріңкі, жанама-кесімді және басқалары.

Еңбек төлемінің тіке кесімді жүйесінде табыс белгіленген бағалауға (атқарылған жұмыстардың) дайындалған өнім санын көбейту жолымен аударылады.

Еңбек төлемінің кесімді-үдемелі барысында өндіру нормасымен белгіленген шегінде өндірілген өнім көлемі тіке кесімді бағалаумен төленеді, ал нормадан жоғары болғанда – көтеріңкі бағалау бойынша.

Еңбек төлемінің кесімді-сыйлықты барысында табыс тіке кесімді бағалау төлемінен және орындалғаны үшін сыйақыдан және сандық және сапалық көрсеткіштерді асыра орындағаннан тұрады.

Еңбек төлемінің жанама – кесімді барысында қызметкердің жалақысы өзі қамтамасыз ететін жұмысшылардың еңбегінің нәтижесіне байланысты болады.

Көтеріңкі жүйеде еңбек төлемінің көлемі жұмыстың барлық көлеміне байланысты белгіленеді.

Атап өту керек, нарықтық экономика дамыған елдерде ХХ ғасыр ортасынан кесімді аймақтың айрықша қысқартылғаны және еңбек төлемін мерзімді қолданудың кеңейгені байқалады.

Мерзімді деп еңбек төлемінің мынадай түрі аталады, жалақы қызметкерге белгіленген тарифтік мөлшерлеме бойынша немесе өндірісте іс жүзінде жұмыс жасаған уақытқа жалақы аударылады. Еңбек төлемінің мерзімді түрі екі аса кеңейтілген жүйеге ие; қарапайым мерзімді және мерзімді-сыйлықты.

Қарапайым мерзімді жүйеде жұмысшы жеке тапсырманы 100 % орындаған кезде толық тарифтік мөлшерлемені (айлық) алады. Тапсырманы толық емес орындаған кезде төлем тиісінше азаяды, бірақ сонымен бірге ол белгіленген кіші еңбек ақыдан төмен болмау керек.

Мерзімді-сывйлықты жүйеде еңбек төлемі қызметкер орындаған уақытқа сәйкес және тарифтік мөлшерлемеге (айлық) сәйкес төлемінен жоғары белгілі бер сандық және сапалық көрсеткіштерге қол жеткізгені үшін сыйақы алады.

Нақты экономикада қызметкерлердің еңбек төлемінің басқа да жүйелері кездесуі мүмкін, яғни төлемнің жоғарыда тізбектеп көрсеткен жүйесіне айрықша дәрежеде әрекет болып табылады.

Қызметкерлердің кірісінің дәстүрлі құрылымы қосады:

• дәрежесін, ауыртпалығын, жауапкершілігін, еңбек шартын, қызметкер тәжірибесін, нарықтық жағдайды және баға деңгейін есепке ала отырып әкімшілік пен кәсіпорын ұжымы арасында бітетін, тарифті келісімдерге сәйкес жалақыларға және тарифтік мөлшерлемелерге төлем;

• еңбек нарығы жағдайы мен берілген біліктілік еңбегіне сұраныс есебімен қызметкердің еңбек ақысы мөлшері туралы және қызметкерлердің жеке келіссөздері нәтижесі бойынша анықталатын, нарықтық құраушыны;

• кәсіпорыннан тәуелсіз факторлар: құнсыздану, бағаның өсуі әсері үшін, түнгі мезгілде жұмыс жасағанына, еңбек ауыртпалығы мен шартына, белсенділігіне өтемдер мен үстеме ақы;

• үстемелер немесе «кесімді қосымша табыс» жеке салымына пайда мен өндіріс тиімділігі үшін, аз санымен жұмыс, қызмет пен өнімнің жоғарғы сапасы, шұғыл тапсырмалардың орындалысы;

• өнертапқыштығы мен рационализаторлы ұсыныстары үшін, инновацияны игергені үшін, келісімді сапалы және мерзімінен бұрын орындағаны үшін жыл қорытындысы бойынша сыйақы беру.

Дипломдық жобалау аясында еңбек ақының бір айға жалпы қоры формула бойынша анықталуы мүмкін

, (9)

мұндай П – сыйақы, теңге.;

Д – үстеме ақы, теңге.;

З_П – бір пайдаланушы қызметкерге бір айға еңбекақысының көлемі.

Бір пайдаланушы қызметкерге бір айға еңбекақысының көлемі келесі формула бойынша анықталады:

(10)

мұндағы Т – пайдаланушы қызметкердің мерзіімді төлемі барысындағы тарифтік мөлшерлеме, теңге/сағ;

Ч – айға сағаттың қызметкер саны, сағ.

Бір пайдаланушы қызметкердің бір айға еңбек ақысынан 30 % сыйақы құрайды және формула бойынша анықталады

(11)

Үстеме ақы бір пайдаланушы қызметкердің бір айға сый ақысы мен еңбек ақысы сомасынан 10% құрайды және формула бойынша анықталады:

(12)

Әрі қарай жылдық еңбек ақы қоры анықталады Ф_ЗПГ.

Бюджеттен тыс қорларға аударым төленген еңбек ақыдан 34% құрайды, (аударым зейнетақыр қорына – 26%, медицианалық сақтандыруға – 3,1%, әлеуметтік сақтандыруға – 2,9%, міндетті медициналық сақтандырудың аумақтық қорына – 2%) және формуламен анықталады

(13)