17.2. Тежеуіштің жетектері.

Автомобильдерді тежеуге, тежеу механизмдерімен бірге қозғалтқышпен де тежеуді, аэродинмикалық тежеуді пайдаланады. Қозғалтқышпен тежеуді автомобиль жоғарыдан төмен түсіп келе жатқанда қолданады. Мұны қозғалтқыштың айналу жылдамдығын азайту арқылы жүргізеді. Аэродинамикалық тежеуді автомобильдердің жарысы кезінде өте жоғары жылдамдықты азайту үшін (парашют, арнайы қалақша) қолднылады. Бұл құрылғыларды іске қосқанда ауа кедергісі ұлғайып, автомобильдің жылдамдығын азйтады. Автомобильдерде өте көп тараған тежеуіштің түрі – механикалық тежеуіштер. Оларды фрикционды тежеуіш механизмдер деп айтамыз. Фрикционды тежеуіш механизмдер дискілі және атанақты болып бөлінеді. Механикалық жетекті атанақты тежеуіш жүйесі.

Атанақты тежеуіш механизмдерінде тежеу атанағы білікпен (доңғалақпен) жалғасқан, айналып тұрады, тежеуіш педалін 1 басқанда жетек 2 рычагпен 3 жалғасқан жұдырықша 4 білік, айналматын қалыптарды 7(колодка) атанаққа 6 (барабанға) жақындатып үйкеліске түседі де, оны қысып тежейді.

Тежегіш педалін босатқанда, серіппелер педальді бастапқы қалпына қайтарады, ал серіппе 5 тежегіш қалыпты 7 атанақтан кері қайтарады. Атанақпен 6 тежеуіш қалыбының 7 арасында саңылау пайда болып, атанақ доңғалақпен бірге айналады. Атанақты тежеуіш механизмдері жүк автомобильдерінің доңғалақтары мен трансмиссияларында, ал кіші және орта класты жеңіл автомобильдердің артқы доңғалақтарын тежеуге қолданады.

Дискілі тежеуіште диск доңғлақпен бірге айналады, қалыптары(колодкалар) айналмайды. Тежеу кезінде қалыптар дискіні екі жағынан қысып тежейді. Дискілі тежеу механизмдері жоғары классты жеңіл автомобильдердің алдыңғы және артқы доңғалақтарында, ал кіші және орта классты автомобильдердің алдыңғы доңғалақтарында қолданылады.

Пневматикалық жетекті атанақты тежеуіш механизміне жылжымайтын тірек диск 12, екі қалып 1, фрикционды жапсырмаларымен 10, тартқыш серіппелер 4, тірек саусақтардан 11, ажыратқыш құрылғы мен тежегіш атанағынан 3 тұрады. Жоғарғы қысыммен берілген ауа түтік 6 арқылы тежеуіш камерасына 9 беріліп, диафрагмаға 7 әсер етеді. Диафрагма 7 қысымның әсерінен иіліп штокты 8 итерді, червякты берілістің көмегімен білікті 5 жұдырықшаны 2 айналдырып, тежеуіш қалыбын 1 екі шетіне қарай жылжытады. Соның әсерінен тежеуіш қалыбы керіліп, тежеуіш атанағына 3 жақындап тежеледі, автомобильдің жылдамдығы азаяды, қажет болса тоқтатады. Босатқан кезде тартқыш серіппелердің 4 көмегімен бастапқы қалпына қайтарылады.

КамАЗ автомобилінде ажыратқыш жұдырықша мен тежеуіш қалыбының арасында болатын үйкелісті азайту үшін айналмалы ролик қойылады. Пневматикалық жетекті атанақты тежеуіш жүйесі құрылысына:

1 – тежеуіш қалыбы; 2 – ажыратқыш жұдырықша; 3 – тежеуіш атанағы;

4 – татқыш серіппе; 5 – жұдырықша білік; 6 – штуцер; 7 – диафрагма; 8 – шток;

9 – тежеуіш камерасы; 10 – фрикционды жапсырма; 11 – тірек саусақтары;

12 – тірек дискісі жатады.

Гидравликалық жетекті дискілі тежеуіш механизмі.

Дискілі тежеуіш жүйесінде тежеу күші суппорттың 4 ішіне орнатылған екі тежегіш қалыбының 11, шойын дискіні 1 екі жанынан тежеу арқылы іске қосылады. Диск 1 күпшекпен бірге айналып, ал жапсырмалы тежегіш қалып 11 қаттылап орнатылған. Диск мен қалыптың үйкелісте болатын жақтауларын механикалық тозудан және шаң-тозаңнан қорғау үшін, оның ішкі жағына штамталған қаптама 2, ал сырынан доңғалақ дискісі орнатылған. Суппорт 4 ұясында қарама – қарсы орнатылған екі жұмыстық цилиндр 7 бар. Әрбір цилиндр ішіне поршень 8, серпімді резиналы тығыздауыш сақиналар 9, енгізілген. Тежеуішті қайтарған кезде тығыздауыш сақинаның 9 сепімділігінің әсерінен поршень 8 бастапқы орнына қайтарылады. Цилиндрдің ішкі қуысын шаң – тозаңнан сақтау үшін резина манжета 10 кигізілген. Жұмыс цилиндрінің екеуіде бір дөңгелектің механизмі және бір-бірімен түтік 5 арқылы жалғастырылған соның нәтижесінде қысым ішкі цилиндрден сыртқысына беріледі. Цилиндрде пайда болған ауаны шығаратын клапан бар. Поршень фрикционды қалыптарға 11 тіреліп тұрады және бағыттаушы саусаққа бекітілген. Қалыптарға фрикционды жапсырма 3 желімделген. Тежеуіш іске қосылған кезде тежегіш сұйықтығы бас цилиндрден қысым арқылы жұмыстық цилиндрге 7 беріледі. Қысыммен берілген тежегіш сұйықтығының әсерінен цилиндрдің поршені 8 тығыздауыш сақиналардың 9 кедергісін жеңіп, қалыптарды 11 ығыстырып фрикционды жапсырмаларды 3 дискіге 1 екі шетінен қысып жақындатып, оның айналуын тежейді. Үйкелістен қалыптар мен дискіге онымен байланысқан автомобиль доңғалағы айлану жылдамдығын азайтады, қажет болса тоқтатады. Тежегішті

б осатқанда серіппелі тығыздауыш резина сақиналардың 9 көмегімен поршень 8 кері қайтарылып, қалыптарды 11 дискіден 1 ажыратады. Қалыптар 11 мен дискінің 1 арасының саңылауы 0,10 – 0,15 мм автоматты түрді бірқалыпты тұрады және жапсырманың 3 қалындығы 1,5 мм аспауы керек. Қалыптардың 11

жапсырмасының 3 тозуына байланысты поршеньнің 8 жүрісі цилиндр ішінде көбейеді және тежеу кезінде бос жүрісі жойылып, қалып жапсырмасы 3 дискіні 1 тығыз тірейді. Дискілі тежеуіш механизміне 1 – диск; 2 – штампталған қаптама;

3 – фрикционды жапсырмалы қалып; 4 – суппорт; 5 – түтік; 6 – ауа шығару клапаны; 7 – жұмыстық цилиндр; 8 – поршень; 9 – серіппелі резина сақина;

10 – резиналы манжета; 11 – тежегіш қалыбы жатады.