16.2.4. Рульдік жетек.

Рульдік механизмнен басқару доңғалақтарына бұрушы күшті жеткізу үшін рульдік жетек қолданылады. Рульдік жетек толық рульдік трапеция (тәуелді асқыш) және шешілмелі рульдік трапеция (тәуелсіз асқыш) болып жасалады. Сонымен қатар рульдік трапеция алдыңғы белдікке орналасады. Рульдік жетектің бөлшектеріне: 1) рульдік сошка; 2) бойлық рульдік жетек; 3) руль тычагтары; 4) көлденең жетек; 5) бұру сафалары; (оң, сол)

Рульдік сошка 5 автомобильдің көлденең осіне параллел жазықтықта немесе алдыңғы белдіктің балкасына параллел жазықтықта дөңгелек доға бойымен бұралып тұрады.

Жеңіл автомобильдерде бойлық жетек болмайды,бұрылу күші сошкадан 5 ортаңғы жетекке 8 және екі бүйірдегі13 жетек арқылы бұру сафасына беріледі. Сошка барлық автомобильдерде конусты шлицті білікке тығыздалып орнатылып, гайкамен тартылып бекітіледі. Сошканың білікке дұрыс бекітілуі үшін оған арнайы белгі жасалады. Рульдік сошканың төменгі бөлігінде конусты тесігі бар, оған көлденең жетектің 8 саусағы бекітіледі.

Бойлық рульдік жетек 6 қалың түтіктен, екі шеті қалыңдатылып бұралмалы екі топса бекітуге арналып жасалады. Топсалар саусақтан 2, саусақтың сфералық шарлы бетін қоршап тұратын төсемдерден1, 3, серіппеден 4 және бұрандалы қақпақтан 6 тұрады.

Б ұрандалы қақпақты бұрап қаттылағанда, серіппенің көмегімен саусақтың шарлы беті төсемдер арқылы қысылып тартылады. Серіппе дөңгелектен рульдік сошкаға берілген соққыларды жеңілдетеді және қажалудан пайда болған саңылауды реттеу үшін пайдаланады. Серіппенің қатты қысылмауы үшін шектеуіш орнатылған және ол серіппе сынған жағдайда саусақтың шарлы басы топсадан шығып кетуін болдырмайды.

Рульдік рычагтар 7, 14 жетекке топсалы болып жалғанады. Топсалар әртүрлі конструкцияда жасалынып, шаң –топырқ түспеуі үшін резиналы қақпақ арқылы қорғалады. Топсаларды майлағыш арқылы май жеткізеді. Кейбір автомобильдердің топсаларында пластмассалы төсемдер пайдаланылып, автомобильдерді пайдалану кезеңінде майлануды қажет етпейді.

Көлденең рульдік жетек 8 қалың түтіктен жасалып, екі шетіне шарлы саусақты ұштық 7 бұратылып бекітіледі.

Көлденең жетектің екі шетіне, шарлы саусақты ұштықтың бұралып бекітілуі үшін оң және теріс бұрандалы болып, дөңгелектердің аралығын реттеу кезінде жетектің ұзындығын өзгерту үшін қажет болады. Саусақтың ұштығы жетекке қатайтқыш болтпен 8 қысылып бекітіледі. Көлденең рульдік жетекке топсалар салынып, саусақтар 2 жетекте перпендикуляр қозғалып тұрады. Тәуелсіз асқыштың алдыңғы дөңгелегінің көлденең жетегі, топсалы жалғанған ортаңғы және екі бүйір жетектерден тұрады.

16.3. Рульдік жетектердің күшейткіштері.

Автомобильдерді басқару кезінде көп күш салып бұрмау үшін, руль дөңгелегіне берілетін жер бедерінен пайда болатын соққылардың әсерін азайту үшін және алдыңғы доңғалақтың шинасы жарылып кеткен жағдайда оны басқарудың қауіпсіздігін жеңілдету үшін рульдік жетекке күшейткіш қондырғылар орнатады. Күшейткіштер гидравликалық және пневматикалық болып бөлінеді. Көп тараған түрі гидравликалық күшейткіш және ол рульдік механизммен біртұтас болып, (КамАЗ, ЗиЛ) немесе рульдік механизмнен бөлек орнатылады. (МАЗ, ГАЗ – 66).

ЗиЛ автомобильдеріндегі рульдік механизмнің гидравликалық күшейткішіне:

1. руль дөңгелегі, 2. рульдік білігі, 3. карданның топсалары, 4. карданды беріліс білігі, 5. руль механизмі және гидравликалық күшейткіші, 6. гидравликалық күшейткіштің насосы, 7. төменгі қысымды түтік, 8. жоғарғы қысымды түтік,

9. қалақшалы насос, 10. кері қайтару клапаны, 11. сақтандырғыш клапаны,

12. шарикті клапан, 13. серіппе, 14. плунжер, 15. золотник,

16 басқару клапаны, 17. бұру винті, 18. поршень – рейка, 19. тісті сектордың білігі, 20. тісті сектор, 21. гидравликалық цилиндр, 22. сұйықтық бачогы жатады.

Гидравликалық жүйеге қалақшалы насос 9, сұйықтық бачогы 22 орнатылған және ременді беріліс арқылы иіндібіліктің шкивімен бірге айналып іске қосылады. Цилиндрдің 21 ішінде поршень–рейка 18, оның ішіне гайка кигізілген, білік бойының бағытында винттің 17 бұрылысында жылжып қозғалады. Цилиндр 21 гидрокүшейткіштің картері ретінде қолданылып, басқару клапанының 16 корпусы бекітілген, оған золотник 15 орнатылып, білік бұрылғанда қозғалады. Поршень–рейка18 тісті сектормен 20 іліністе болады, білікпен 19 біртұтас болып корпустың иіні мен бүйірдегі қақпақа бронза втулка арқылы орналастырылған.

Автомобильдің түзу жүрісінде насостан 9 берілген сұйықтық, басқару клапаны 16 арқылы өтіп, цилиндр 21 күшейткішінің екі жақтауындағы қуысын толтырылады да, бачокқа 22 қайтып құйылады. Руль дөңгелегін оңға немесе солға қарай бұрғанда, басқару клапанының 16 корпусына қатынасты золотникті 15 қозғалтады және цилиндр күшейткішінің бір қуысын бекітіп, екінші қуысына сұйықтықты қысыммен жеткізеді. Қысыммен берілген сұйықтық поршен – рейканы 18 қысым күшімен итеріп, тісті секторлы 20 білікке жалғастырылған рульдік сошканы айналдырып жылжыту арқылы жүргізушіге алдыңғы басқарушы доңғалақтарды бұруға жеңілдік беріп көмектеседі. Басқару клапаны 16 күшейткішпен алты серіппе 13 және алты реактивті плунжер арқылы орталықтандырылған. Шарикті клапан 12 насос жұмыс істемеген жағдайда немесе шланг түтігінде ақау болған жағдайда жоғарғы қысым бағытын сұйықтықтың ағызу бағытымен жалғастырады. Иінді біліктің жоғарғы айналу жылдамдығында насостан берілген сұйықтықтың қысымын шектеу үшін кері қайтару клапаны 10, жоғары қысымнан (6 – 7 МПа) сақтау үшін, кері қайтару клапанының ішіне орнатылған сақтандырғыш клапаны 11, атқарады. Күшейткішке жұмыстық сұйықтық ретінде барлық мезгілді Р – маркалы майы қолданылады. Оның орнына жаз мезгілінде турбиналық май – 22, немесе индустралды май – 20, қыс мезгілінде веретенды май – АУ қолданылады.

ЗиЛ автомобилінде руль дөңгелегінің бос жүрісі 15^о бұрыштан аспауы керек, оны жұмыс істеп тұрған қозғалтқыштың иіндібілігінің төменгі жиілігі кезінде тексеріледі.

МАЗ автомобильдерінің барлық модельдерінде гидрокүшейткіш рульдік механизмнен жеке орнатылады.

Маз гидрокүшейткіші мына бөлшектерден тұрады:

1 . золотник, 2. түтік, 3. тығын, 4. стақан, 5. бойлық рульдік жетектің шарлы саусағы, 6. сфералы төсем, 7. цилиндр корпусы, 8. реттегіш гайка, 9. цилиндр,

10. поршень, 11. шарлы саусақтың корпусы, 12. руль сошкасының шарлы саусағы, 13. шлаг – түтік, 14. таратқыштың корпусы.

Реттегіш золотник 1 таратқыштың корпусының 14 ішіне орналасқан. Золотниктің 1 үш дөңгелек ойықтан тұратын қуысы бар. Күшейткіштің гидрожүйесіне шестернялы насос орнатылып түтік 2 пен шланг – түтік 13 арқылы май жіберіліп тұрады. Шеткі ойық насостың жіберу каналымен жалғастырылған, ортаңғы – кері қайтарып құю магистралімен бачогқа барады. Золотниктің сыртында екі сақиналы жырашық бар, оның біреуі сол жағындағы, екіншісі оң жағындағы реактивті камерамен жалғасып тұйықталған қуысты құрайды.

Шарлы саусақтың корпусында 11 екі сфералы төсемдермен 6 қыстырылған руль сошкасы 12 мен бойлық руль жетегінің шарлы саусақтары бекітілген.Саусақтарды сфералы төсемдер 6, тығын 3, реттегіш гайка 8 арқылы серіппенің көмегімен тығыздалған. Рульдік сошканың саусағы 12 стақан 4 ішіне орнатылып, ось бағытында 4 – мм – ге дейін жылжиды. Стақанмен 4 бірге золотникте 1 қозғалады, өйткені ол стақанға 4 болтпен қаттылап бекітілген.

Күшейткіш цилиндр 9 корпусытың 7 екінші шеті, шарлы саусақтың корпусымен бұрандалы жалғастырылған. Күшейткіш цилиндр 9 ішінде поршень штогымен орналасқан және топсалы түрде автомобиль рамасына бекітілген. Цилиндр қуысы поршеньмен екіге бөлінген және түтік арқылы таратқыштың корпусының 14 каналымен және золотниктің қуысымен 1 жалғастырылған. Қозғалтқыштың жұмыс істеп тұрған кезінде, насос май сұйықтығын жіберу магистралі арқылы тоқтаусыз гидрокүшейткіштің таратқыш корпусына жіберіп тұрады.

Автомобильдің түзу жүрісінде, майдың жүрісі насостан гидрокүшейткішке барып, кері қайтару магистралі арқылы бачокқа құйылады.

Руль дөңгелегін оңға немесе солға қарай бұрған кезде, рульдік сошка шарлы саусақ 12 арқылы золотникті 1 бір шетіне қарай қозғалтады. Бұл кезде золотник 1 корпусындағы жіберу мен қайтару қуыстары қосылып, золотниктің ортаңғы ойығы арқылы май сұйықтығы күшейткіш цилиндрдің қажетті қуысына құйылады және оны поршеньге 10 қатынасты шток арқылы қозғалтады. Цилиндрдің қозғалысы басқарушы доңғалақтарға шарлы саусаққа жалғастырылған бойлық рульдік жетек арқылы беріледі. Егер рульді бұруды тоқтатсақ, онда золотниктің жүрісіде тоқтайды, бірақ реттегіш корпусы 14 золотниктің бастапқы қалпына келгенше жылжиды да, май сұйықтығы құйылып доңғалақ бұрылысы тоқтатылады. Гидрокүшейткіш жоғарғы сезгіштікте жұмыс істейді. Басқару доңғалағының бұрылуы үшін золотниктің 0,4 – 0,6 мм қозғалысы қажет болады. Руль дөңгелегінің бұрылу күші бастапқыда 50 Н аспайды, ал жоғарғы бұрылу күші жер бедеріне байланысты 200 Н болады.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ.

1. Рульдік басқару қандай негізгі бөлшектерден тұрады?

2. Рульдік механизм мен рульдік жетек дегеніміз не?

3. Басқарылу доңғалақтарының әртүрлі бұрылу бұрышы қалай қамтамасыз етіледі?

4. Жүк және жеңіл автомобильдердің рульдік трапецияларының құрылымының негізгі айырмашылығын көрсетіңіз?

5. ГАЗ-3307, ЗИЛ-431410, МАЗ-5335 автомобильдерінің рульдік механизмдерінің ерекшеліктері қандай?

6. Рульдік жетек қандай негізгі бөлшектен тұрады?

7. Рульдік күшейткішті қандай мақсатта қолданылады?

8. ЗИЛ-431410 мен МАЗ-5335 автомобильдерінде қандай гидрокүшейткіш қолданылады?

9. Қосарланған рулдік механизмде қолданылатын гидрокүшейткіштің құрылымы мен жұмыс істеуі қандай?

10. МАЗ-5335 автомобилінің жеке орнатылған гидрокүшейткішінің жұмысы неге негізделген?

17 – тарау. ТЕЖЕУІШ ЖҮЙЕСІ.