8.6. Дизельдегі турбоүрлегіш

Дизельдің қуаттылығын арттыру үшін үрлегіш қолданылады, оның міндеті тазартылған ауаны қысыммен цилиндрлерге жеткізіп берді.

Үрлегіш үшін дизельде өтелген газдардың энергиясын пайдаланылатын турбосығымдағыш қондырғы орнатылады. Цилиндрлерді ауамен толтыруды көбейтумен бірге, турбосығымдағыш бүркілген отынның байытылған мөлшерін бірмезгілде әсерлі жедел тұқтануын арттырады. Бұл дизельдің әсерлі қуаттылығын 20 – 30% арттыруға мүмкіндік келтіреді. Бірақ үрлегіш иінді – бұлғақ пен газ тарату механизмдері бөлшектерінің жылулық және механикалық кернеулілігін арттырады. Дизель ЯМЗ-238НБ, -240П турбоүрлеуіші біріктірілген өтелген газдарды шығару жылдамдығының көмегімен айналатын газ турбинасынан, ауаның артық қысымымен қамтамасыз ететін ортадан тепкіш сығымдағыштан тұрады. Екі агрегаттың бронзалы ішпекке орнатылған бір роторлы білігі бар. Дизельдің жіберу ырғағы кезінде сығымдағыш арқылы сығымдалған ауа 0,15 – 0,20 МПа қысымда оның цилиндрлеріне жіберіледі.

Турбоүрлегіш газ турбинасынан 6 және ортадан тепкіш сығымдағыштан 4 тұрады. Ротор білігінің 7 бір шетіне турбинаның 6 жұмыс дөңгелегі 9, ал екінші шетіне – сығымдағыштың 4 жұмыс дөңгелегі 5орнатылған.

Шығару құбырымен 2 шығарылған өтелген газдар, турбинаның 6 жұмыс дөңгелегін 9 үлкен жиілікпен айналдырып (35 – 40 мың. ^айн/_мин), ал сонан соң газ құбырымен 3 өшіргіштің құбырына шығарылады.

Турбина жұмыс дөңгелегімен 9 бірге сығымдағыштың 4 жұмыс дөңгелегі 5 айналады, ауатазартқыштан тазартылған ауаны тартып, оны жоғары қысыммен жіберу құбыры 1 арқылы дизельдің цилиндрлеріне 8 сығымдап жеткізеді.

Қысымның арттырылу дәрежесіне байланысты үрлегіш ауа жіберу кезінде төмен қысыммен 0,15 МПа дейін, ортаңғы – до 0,2 МПа, жоғарғы – қысымы 0,2 МПа жоғары болғанда таратып жеткізеді.

БАҚЫЛАУ ЖҰМЫСЫ.

1. Дизельді қоректендіру жүйесі қандай аспаптар мен бөлшектерден тұрады?

2. Дизельді қозғалтқыштың қоспа араластыру тәсілінің карбюраторлы қозғалтқыш

тәсілінен өзгешелік мақсаты неде?

3. Төменгі қысымды отын жеткізу сорабының қызметі және оың жұмыс істеу

тәсілі?

4. Жоғары қысымды сорабтың отын секцияларының жұмыс істеу тәсілін

түсіндіріңіз?

5. Отынның бүркілуін оздыру муфтасының қажеттілігін түсіндіріңіз?

6. Дизельдің иінді білік айналу жиілігінің барлық режимді реттегіші мен екі

режимді реттегішінің жұмыс істеу айырмашылықтары қандай?

7. Дизельдегі турбоүрлегіштің қызметі және оның дизель қозғалтқышының ұзақ

жұмыс істеуіне әсері қандай?

II БӨЛІМ

АВТОКӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ЭЛЕКТР ЖАБДЫҚТАРЫ.

9 – тарау. ЭЛЕКТРОТЕХНИКА БОЙЫНША ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТ.

9.1. Электр тогы, өткізгіштер мен оқшаулағыштар.

Автомобильдерде электр энергиясын қозғалтқышты стартермен іске қосуға, жанғыш қоспаны тұтатуға, дыбыс және жарық дабылдарына, қозғалыс жолдары мен кабинаны жарықтандыруға, электронды басқару жүйесіне, бақылау- өлшеу аспаптары мен қосымша жабдықтарды қоректендіруге қолданылады.

Электр энергиясын өндіретін аспаптар электр тогының көздері , ал оны тұтынатындар тұтынушылар деп аталады. Автомобильдерде электр энергиясының ток көздері - генератор мен аккумулятор батареясы болса, ал тұтынушылар – электр бақылау блогы, электрлі двигательдер, стартер, дабылдар мен жарықтандыру және бақылап-өлшеу аспаптары болады. Электр тогының көздері механикалық және химиялық энергияны электр энергиясына айналдырса, ал тұтынушылар электр тогы энергиясын- энергияның басқа түріне

( механикалық , жарық , дыбыс, жылу) айналдыруға қызмет етеді.

Электр тогын өткізетін және өткізбейтін материалдар заттың электрондар құрылысын құрайды. Барлық заттар ұсақ бөлшектерден – молекулалардан тұрады. Молекулалардың жиынтығы атомды құрайды. Әрбір атом – протондар(оң зарядталған бөлшектерден) мен нейтрондарды қамтитын ядродан тұратын орбиталық жүйе болса ,ал электрондар соның теріс зарядының ағынын туғызушы болады. Әртүрлі заттың атомдары электрондарды ұстап тұруы бірдей болмайды. Атомдардағы электрондарды жібермей ұстап тұратын материалдарды оқшаулағыштар(изолятор) дейміз. Оларға жататын материалдар: резина, әйнек, платмассалар, эбонит, лак-бояулар, майлар т. б.

Электрондардың бір атомнан екіншісіне кедергісіз өтіп жүруін өткізгіштер (проводник) деп атайды. Оларға жататын материалдар: барлық металдар, көмір,графит,еріткіш қышқылдар, тұздар мен сілтілердің судағы ертіндісі, т.б.

Оқшаулағыштар мен өткізгіштердің арасында өздерінің құрамына қарай орналасуын жартылай өткізгіштер (полупроводник) деп айтады. Оларға кремний, германий, селен т.б.жатады. Электрондардың өткізгіште атомдармен әлсіз байланысы бейтарап қозғалыс деп айтады. Егер мұндай өткізгішке электр өрісін жалғаса , онда электрондар қозғалысы бағытталған болады. Электрондардың өткізгішпен бағытталған қозғалысын электр тогы деп айтады. Электр тогының бір бағыттағы қозғалысы тұрақты ток деп, ал оның бағыты мен шамасының тоқтаусыз өзгереуін тұрақсыз ток деп айтады.

Өткізгіштерде күштің әсерінен пайда болған электр тогын, электр қозғаушы күші деп айтады. Э.Қ.К. ток көздерінде генераторда немесе аккумулятор батареясында пайда болады.

Тұрақты ток көздері, оң(+) және теріс(-) екі полюстерден тұрады. Бұл полюстерді өткізгішпен жалғастырса тұрақты ток тізбегін құрайды. Тұрақты ток сыртқы тізбекте оң полюстен теріс полюске қарай қозғалады деп шартты түрде есептейді. Электр тізбегі ішкі және сыртқы болып екіге бөлінеді. Ішкі электр тізбегі ток көзінің өзінде болып,ал сыртқы тізбек ток көзін жалғастырушы мен тұтынатын орындардан тұрады.

Электр тізбегі бірөткізгішті немесе екіөткізгішті болып бөлінеді. Автомобильдерде бірөткізгішті электр тізбегі қолданылады, ал екінші өткізгіш үшін автомобиль қаңқасы (барлық метал бөліктері) «масса» қызметін атқарады.Электр қозғаушы күш ішкі және сыртқы электр тізбегінде токтың жүрісін атқарады. Э.Қ.К. сыртқы кедергілерге жұмсалуын ток кернеуі (В) вольт деп,оны вольтметрмен өлшейді. Тізбектегі ток күшін (А) ампер деп, оны амперметрмен өлшейді. Электр тогының сыртқы өткізгіштегі кедергіге көрсететін бөлігін электр кедергісі деп , оны (Ом) оммен белгілейді. Бір уақыт өлшеміндегі электр тогының жұмысы электр қуаты деп ,оны (Вт) ваттпен белгілейді.

Электр тогының жылу әсері өткізгіштен өткен кезде оны қыздырады және кедергісі артады.Сондықтан электр энергиясының жылу энергиясына айналдырып,оны қыздырғыш аспаптарда, жарық шамдарға пайдаланады. Өткізгіштің шектен артық қызуы оның оқшаулағышына кері әсерін тигізеді.Тұтынушылар мен ток көздері электр тізбегінде тізбектеліп және параллель қосылады. Тізбектей қосылғанда бір ток көзіндегі оң полюс екіншісіндегі теріс полюспен, екіншісінің оң полюсы үшінсінің теріс полюсымен жалғанады. Тізбектегі тұтынушылар кедергілері ток тізбегіндегі кедергілермен бірдей болады. Ток күші тізбектегі барлық нүктеде бірдей болып, кернеулігі әр нүктеде әртүлі болады.

Параллель қосқанда аттас полюстер өзара жалғанады.Бұл жалғануда тізбектегі тұтынушылардың саны көбейген сайын оның кедергісі азайады да , ал кернеуі барлық жалғанған тұтынушыларға бірдей болады немесе ток көзінің кернеуіне тең келеді.

Әрбір тізбектегі ток күші оның кедергісіне байланысты болады. Барлық ток күші тізбектегі барлық параллель жалғанған тұтынушылардың ток күшінің қосындысына тең болады. Автомобильдерде барлық тұтынушылар бір-біріне параллель қосылған және біреуінде ақау болса басқалары тоқтаусыз жұмыс істейді. Автомобиль генераторы мен аккумулятор батареясы бір-біріне параллель жалғанған.