ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ АВТОКӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМдарЫ НҰҒманов С.Б. Алматы ҚАЛАСЫ 2010 ЖЫЛ

I БӨЛІМ

А ВТОМОБИЛЬ

1-тарау. ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР.

Кеңес Одағы сияқты индустриальды ұлы державаның халык шаруашылығында автомобиль транспорты зор роль атқарады.Өзінің жоғары маневрлілігі, өткіштігі және әр түрлі жағдайларда жұмыска ыңғайлылығының арқасында автомобиль транспорты халык шаруашылығының түрлі салаларында жолаушы, жүк т. б. тасуда қажетті құралдың бірі.

Революцияға дейін аздаған шетелдік автомобильдерден (көбінесе жеңіл автомобильдер) басқаны есептемегенде Россияда не өзінің автомобиль өндірісі, не автомобиль транспорты болған жоқ.

«Кеңес өкіметі жылдарында елімізде қуатты автомо­биль өндірісі құрылды, ол халык шаруашылығын осы заманғы түрлі маркалы және конструкцнялы автомо­бильдермен қамтамасыз етеді. Осы күнгі — Москваның Лихачев атындағы, Горький, Ульяновск, Кременчуг, Минск, Урал, Кутаиси, Волжск, Ирбитск автомобиль заводтары мен Москваның шағын литражды жэне Запорожьенің. микролитражды автомобильдер шығаратын заводтары; Ликииск, Львов, Павловск автобус заводта­ры, Риганың автобус қораптарын жасайтын тәжірибе заводымен қатар жаңадан автомобиль заводтары салынып ескілері қайта құрылды. СССР Халық шаруашылығын өркендетудің 1976—1980 жылдарға арналған негізгі бағыттарында өткен бесжылдыктағыдай автомобильдің түрлі маркаларын шығаруды арттыру көзделді. Кеңес автомобиль жасаушылары автомобильдердің конструкциясын жақсарту жөнінде зор жұмыстар жүргізуде. Осындай мақсатпен автомобиль двигательдерін жасайтын мамандандырылған Заволжье мен Ярославль мотор заводтары, сондай-ақ қоректендіру _;және электр жабдықтары жүйелерінің аспаптарын, резина-техникалық бұйымдарын және жекелеген тораптар мен агрегаттар шығаратын кәсіпорындар салынды.

1.1.Автомобильдің жалпы құрылымы

Автомобиль негізгі үш бөліктен — шанақтан, қозғалтқыштан және шассиден тұрады. (1-сурет).

Шанақ. Автомобильдің қолданылуына карай оның шанағының құрылысы да әр түрлі болады. Жүк автомобилінің шанағына оның платформасы мен жүргізушінің кабинасы жатады. Жеңіл автомобильдер мен автобустардың кузовы жолаушылардың жайлы отыруына ыңғайластырылып жасалады. Сондай-ақ шанаққа оның қанаттары, қаптауы, капот және тосқауыл (брызговик) жатады.

Қозғалтқыш цилиндрде отынның жануынан пайда болатын жылу энергиясын басқа энергияға айналдыруға, яғни механикалық жұмысқа айналдырады. Осы қозғалтқыштан алынған механикалық энергия автомобильдің жетекші доңғалағына беріледі де ол жол бетімен жанасып, автомобильді қозғайтын күш тудырады. Сөйтіп автомобиль жол бетімен жүруге мүмкіндік береді. Сондықтанда қозғалтқыштың басқа осындай жұмыс атқаратын генератордан айырмашылығы, қозғалтқыштан тек қана механикалық энергия алынады, ал генераторларда энергияның басқа түрлері де алынуы мүмкін.

Автомобильдің шассиі трансмиссиядан, жүріс бөлігінен және басқарушы механнзмдерден тұрады. Шасси қозғалтқыштан жетекші доңғалақтарға және автомобильдің қозғалуы мен оны басқаруға айналдыру моментін беруге арналған. Айналдырушы моменті деп — дененің сыртқы күштер әсерінен айналуын айтады. Ол иінге түскен күштердің қосындыларымен анықталады.

Трансмиссия. Автомобильді қозғалысқа келтіру үшін оның жетекші доңғалақтарына айналмалы козғалыс беру қажет. Бұл жәй айналмалы қозғалысты қозғалтқыштан жетекші доңғалақтарға жеткізетін трансмиссия арқылы іске асырылады. Ол іліністен, берілістер қорабынан, айқартопсалы және басты берілістен, дифференциалдан, жарты осьтерден тұрады.

Ілініс қозғалтқыш пен берілістер қорабын жайлап қо­сып, уақытша ажыратып отыруға арналған. Беріліс қорабы қозғалтқыштан жетекші доңғалақтарға берілетін айналдырушы моментінің шамасын өзгертіп, автомобильдің кейін карай жүруін байланыстыруға, сондай-ақ ұзақ уақыт трансмиссия мен қозғалтқышты ажыратуға арналған.

Айқартопсалы беріліс басты беріліс пен беріліс корабының аралық буыны ретінде қолданылады. Оның негізгі міндеті — автомобильдің қозғалысы кезінде беріліс корабынан басты беріліске айналдыру моментін жеткізіп тұру.

Басты беріліс автомобильдің жетекші доңғалақтарының айналдырушы моментін ұлғайтып, оны тік бұрышпен жарты осьтерге жеткізу үшін қолданылады.

Дифференциал жетекші доңғалақтардың автомобиль тегіс емес жолмен жүріп келе жатқанда және бұрылыс кезінде әр түрлі жылдамдықпен айналуларын қамтамасыз етеді.

Жарты осьтер автомобильдің жетекші доңғалақтарына айналдырушы моментін беріп отыру үшін қолданылады.

Ж ү р і с б ө л і г і—рамадан тұрады да бұған автомобильдің барлық агрегаттары мен механизмдері, алдынғы және артқы осьтері, рессорлары, амортизаторлары мен пневматикалық шиналы доңғалақтары бекітіледі. Рамасыз автомобильдерде раманы шанағы алмастырады.

Алдыңғы және артқы белдемелер – негізінен автомобильдің салмағын доңғалақтар арқылы жол бетіне түсіру қызметін атқарады. Осыған қосымша ол белдемелерде бірнеше түрлі механизмдер орналасады. Мысалы артқы жетекші белдемеде трансмиссияның, аспаның, тежегішті т.с. бөлшектер орналасады, ал алдыңғы басқаратын белдемеде де басқару механизмдері сияқты қосымша бөлшектер орналасады.

Автомобиль тұғыры – автомобильдің шасси бөлігінің барлық механизмдерімен қоса, қозғалтқыш пен кузовты да бекітуге арналған қондырғы. Ол өздерінің құрылысына қарай әртүрлі болады. Кейбіреуі арнаулы рамадан жасалып, көбінесе жүк машиналарында бөлек қондырғы құраса, кейбіреуі шанақпен бірге (жеңіл машиналарда) жасалады. Осы екі жағдайда да бірдей оның қызметі автомобильдің барлық бөлшектерін біріктіріп, бекітетін қондырғы болып табылады.

Доңғалақ аспалары – алдыңғы және артқы белдемелерді автомобиль тұғырына бекітіп қана қоймайды, жүріс кезінде автомобильдің жүрісін жұмсарту қызметін атқарады. Себебі жетекші доңғалақтары жол бетінің бедерімен жанасқан кезде неше түрлі күштер туып, автомобильді тербеліске келтіреді. Егер ол тербелістің амплитудасын азайтып, жиілігін бір қалыпқа келтірмесе, автомобильдің жүріс жұмсақтығы бұзылады. Сөйтіп оның жұмыс өнімділігіне кері әсерін тигізеді.

Басқару жүйесі көптеген механизмдерден құралады. Олардың негізгісі – автомобильдің жүріс бағытын басқаратын рульдік механизм. Сол рульдік механизм арқылы автомобильдің жүрісін берілген траектория арқылы бағыттап отырады.

Тежеу жүйесі – автомобильдің жылдамдығын азайтып, тіпті тоқтату қызметін атқарады. Сондықтанда бұл механизм арқылы автомобильдің барлық жетекші доңғалақтарында орнатылып, оның айналуын тежеу арқылы ауырлатады да жүріс жылдамдығын азайтуға мүмкіндік жасайды.

Автомобильдің осы айтылған бөліктерінің орналасу әртүрлі болуы мүмкін. Оның негізгі себебі, олардың эксплуатациялық қасиеттерін жақсарту болып табылады.

Отанымыздың өнеркәсібінде шығарылатын негізгі (базалық) автомобильдер мен автобустардың үлгілері мыналар: ЗИЛ-130, ГАЗ-53А, ГАЗ-24 «Волга», КрАЗ-257, МАЗ-500. БелАЗ-540, Урал-377, КАЗ-608, «Москвич-412», 3A3-966, ЛиАЗ-677. ЛАЗ-695Н және ПАЗ-672. Базалық үлгілерге негізделіп автомобнльдердің жетілдірілген түрлері шығарылады.

Москваның Лихачев атындағы заводы — жүк көтергіштігі 12,4 тонналык ЗІІЛ-ІЗОВІ жүк тартқыш-автомобилін, базасы үлкейтілген ЗИЛ-130Г автомобилін, құрылыста қолданылатын 3ИЛ-ММЗ-555 автомобнль-самосвалын, өткіштігі жоғары ЗИЛ-131 автомобиьдерін шығарады.

Горький автомобиль заводы—жүк көтергіштігі І2 тон­налык өткіштігі жоғары ГАЗ-66 автомобилін, экранды электр жабдықтары бар ГАЗ-66-04 автомобилін, лебедкалы ГАЗ-66-02 автомобилін шығарады. Бұл автомобильдердің барлығы да шиналарына ауа толтырудың орталықтандырылған жүйесімен жабдықталған.

Кременчуг заводы жүк көтергіштігі 11 тонналық КрАЗ-256Б автомобиль-самосвалын шығарады.

Минск заводы — жүк көтергіштігі 7 тонналық темір шанақты МАЗ-503Б - автомобиль-самосвалын; жүк көтергіштігі 17,45 тонналык МАЗ-504 жүк тартқыш ершікті автомобилін, базасы ұзын үлгілі МАЗ-500Г, солтүстіктегі жағдайда жұмыс істеуге арналған МАЗ-512; онтүстіктегі жағдайда жұмыс істеуге арналган МАЗ-513 автомо­бильдері мен өткіштігі жоғары ағаш таситын МАЗ-509 автомобильдерін шығарады.

Белорус заводы бір осьті БелАЗ-531 тартқыш авто­мобилін, жүк көтергіштігі 40 тонналық БелАЗ-548А автомобилін шығарады.

Урал заводы өткіштігі жоғары және жоғарылатылған Урал-377 автомобилінің, екі түрін шығарады.

Кутаиси заводы жүк көтергіштігі 11,5 т платформасын оң жағына аударып төңкеруші КАЗ-717 автомобиль-самосвалдарын шығарады. Мұндай автосамосвалдар байланбаған мақталарды тасуға арналған.

Москваның Ленин комсомолы атындағы автомобиль заводы «Москвич-426», «Москвич-427», «Москзич-433» және «Москвич-434» автомобильдерін шығарады. Львов заводы ЛАЗ-695И және ЛАЗ-697Н «Турист» кәне ЛАЗ-698 автобустарын шығарады. Оқулықтағы автомобильдердің қысқаша техниикалық сипаттамалары 1-кестеде көрсетілген.

Негізгі мәліметтері	Автомобильдердің маркалары
	ЗИЛ-І3О	ГАЗ-53А	ГАЗ-24 „Волга"
Автомобильдің типтері ... Қозғалтқыш типтері ..... Жүк көтергіштігі, т: жолаушы орны Ең жоғары жылдамдығы, км/сағ .	Жүк автомобилі		жеңіл ав­томобиль
	төрт тактылы карбюраторлы
	5 90	4 83-66	5-6* 145

* Жүргізушінің орнын қоса есептегенде.